Алалиясы бар баланы ПДТ, зияты бзылан, сйлеу тілі дамымаан, ерте балалы аутизмі бар баладан ажырату. 4 страница

Жаа дыбыстарды менгеру кезінде артикуляциялы дадыларын бекіту масатымен логопед алдында ткен материалды айта-айта айталауы тиіс. Науасты артикуляциялы аппараттыны апраксиясы жойыланына арай жол сті табаларын азайта отырады. Оны толыынан жою шін тілген материалдарды брін 2-3 рет айталау ажет.

Науасты артикуляциялы аппараттыны апраксиясы жойыланына арай, сурет бойынша кнделікті рекеттегі трмысты сипаттаы фразаларды логопедпен оса жне одан кейін зі айтуа кшеді. Науасты з бетінше сйлеуге ынталандырады. Тзету-педагогикалы жмысты алашы кезінде жне афференті моторлы афазияны ауырлыыны орташа дрежесінде бірінші кезектегі міндеттерді бірі – ситуативті, ауызекі сйлеуін алпына келтіру. алпына келтірілген дыбыстар атынас кезінде керекті сздер мен фразалара енгізіледі (жасы, ерте, бгін, кешке, тсте, мен таматандым, маан дрігер келді, т.с.с.)

Сйлеу тіліні ситуативті диалог трі пайда боланына арай тілді монолог трін алпына келтіру жмысы басталады. Бл кезде негізгі масат науасты сздік орын молайту, аграмматизмдерден сатандыру, толы ауызша жне жазбаша сйлеуін дамыту, еркін диалогтік сзге дайындау.

Науасты сзді дыбысты-буынды талдауы алпына келуіне арай сурет бойынша фразаларды ауызша руынан жазбашаа ауыстырады. Бл науасты жетістіктерін білдіреді. Жазбаша сйлеу тілі ауызша сйлеуін алпына келіруді сйеніші болады. Оу мен жазуын алпына келтіруде кру диктанттарды маызы зор.

Афферентті моторлы афазияда сз рамын талдауын алпына келтіру шін кеспелі ліппе, сз жне фраза ішінде тастап кеткен ріптерді жазу пайдаланылады. Афазияны бл трінде артикуляциялы бзылыстарды жою те крделі, за мерзімді процесс (ш айдан бір жыла дейін). Дыбыс айтуыны бзылуы афферентті моторлы афазияны ауырлыыны орташа жне жеіл дрежесінде де саталады.

Афферентті моторлы афазияны ауырлыыны орташа дрежесінде аграфия мен аграмматиздерді жоюа ерекше кіл блінеді. Науаса есту, кру диктанттары сынылады. Дауыссыз дыбыстарды тоысуы кездесетін сздерге, сзде тастап кеткен буындарды, сйлем ішінде тастап кеткен сздерді коюа аса назар аударылады. Аграмматиздерді тзетуде кмекші сздерді, зат есімні жалауларыны лгілері (схемасы) пайдаланылады.

Афферентті моторлы афазияны жеіл дрежесінде аффрикаттарды, дауыссыз дыбыстарды тоысуын, Р дыбысын айтуындаы артикуляторлы иындытары тзетіледі. Науасты з сйлеуін есту бойынша баылауы бекітіледі, біртіндеп маал-мтелдер, жаылтпаштар айту, оыан гімелерді мазмнын айту беру, сюжетті сурет бойынша гімелеп беру арылы сзіні арыны жылдамтылады. Науас сурет бойынша мтін растырып, ашы хат толтырып, жазады. Экспрессивті сйлеуіні ауыр трде бзылуында фонематикалы есту абілетін алпына келтіруіне, кеістікте бадарлауына, антоним, синонимдерді тсінуіне аса назар аударылады.

Соы кезедерінде, оу мен жазуа сйенуге ммкіндік боланда, импрессивті аграмматизмді жоюа болады.

Эфферентті афазия

Эфферентті моторлы афазия ми абыыны шінші мадай атпарыны арты блігіні заымынан пайда болады (44 ала – Брок аймаы) – миды премоторлы аймаыны заымдалуы. Бл айма имылды уаытша, баытты йымдастыруына жауапты. Сз шінде дыбыс пен буындарды, сйлемдегі сздерді синтагмалы тіркестері пайда болады. Эфферентті моторлы афазияда байланыстырып, толы, синтагмалы рылан сйлеу бзылады. Афазияны бл тріні орталы механизмі иннервациясыны ауысуыны бзылуынан пайда болан стереотипті патологиялы енжарлыы болып табылады. Бл артикуляциялы имылдарды бір сериясынан екіншісіне уаытылы ауысуына кедергі болады.

Эфферентті моторлы афазияны клиникалы крінісінде персеверациялар – патологиялы айталау немесе буындарды, сздерді, андай болмасын рекеттерді тапжылмай жаырту байалады. Персеверациялар негізінде рекетті тотату туралы дабылды кешіктіріп тсіретін процестер жатыр. Персеверациялар ауызша сйлеу тілді иындатады. Жеке дыбыстарды айтылуы сатаулу болады, ауызша сйлеу тілі дыбыстарды, сздерді тек сериялы айту кезінде бзылады. Персеверация салдарынан сйлемді растыру жне айту ммкін емес. Буынды, сзді, сйлемді айтуа талпынан сайын персеверациялар да кбейеді. Осыан байланысты ауызша сйлеу тілі толыынан жо болады, оны орнына бір-екі сз жарыншатары –эмболалар олданылады. Персеверация, баса рекетке ауысуындаы ауытуы сйлеу тіліні уезділігіні (просодикасыны) бзылуыны фонында жреді: екпінні, ыра-сарындылы рылысыны, интонациясыны. Спонтанды сйлеу тілінде ртрлі штамптар мен стереотиптер жиі кездеседі.

Психологиялы крінісі белсенді сйлеуге осылу иындыыны симптомымен сипатталады. Спонтанды сйлеуде, диалог кезінде жауап беруде фразаны бастай алмайды. Біра бірінші сзді бастап кетсе, ттас сйлемді айтуы ммкін болады. Эфферентті моторлы афазияны нейропсихологиялы синдромына дл осы механизмні бзылуынан (сйлемді бастауыны иындыы) оу (алексия) мен жазуды (аграфия) бзылуы кіреді; затты рекеттері бзылады (апраксия).

Жазуы мен оуыны бзылуы. Эфферентті моторлы афазияда айвн крінетін аграфия байалады: сз немесе фразаны жазу сзді буындап айтып отыру арылы ммкін болады. Ауыр жадайда сзді дрыс айталаанны зінде, науас тадап алынан ріптерден сзді растырып жаза алмайды. Науас керекті кезектілігін таппай айта-айта ріптерді орнын ауыстыра бастайды. Кп жадайда олар керекті ріпті таба алмай иналады, біра сзді дыбысты рамын дрыс айта алады. Афазияны жеіл трінде науас сзді есту арылы жаза алады, біра ріптерді тастап кетіп, орындарын ауыстырып жазады.

Ауыр жадайда науасты оуы болжамалы сипатта болады. Жеіл жадайда жеке ыса сздерді, сйлемдерді оу ммкін болады, біра оыан мтінні мазмнын тсінуі иын болады.

Тсінуіні бзылуы. Эфферентті моторлы афазияда тсінуді бзылуыны негізінде сйлеу тіліні рекеттеріні барлы тріні солбырлыы, «тіл сезіміні» жне ішкі сйлеу тілді предикативті ызметіні бзылуы жатыр. Эфферентті моторлы афазияда науас грамматикалы дрыс жне ате растырылан сйлемдерді тсініп, ажырата алмайды. Астарлы сздерді, маал-мтіндерді маынасын, кп маыналы сздерді тсінбейді.

 

 

Эфферентті моторлы афазияны тзету-педагогикалы жмысы

 

Сзді буынды рамыны шыу блігінде патологиялы енжарлыын жеу, тіл сезімін алпына келтіру, сзді тадау енжарлыын, аграмматизмдерін жою, ауызша жне жазбаша сйлеуіні рылымын алпына келтіру, алексия мен аграфияны жою – эфферентті моторлы афазияда тзету-педагогикалы жмысты негізгі міндеттері болып табылады. «Алдыы» эфферентті моторлы жне динамикалы афазияда жмыс сатаулы парадигматикалы жйеге жне логопедті сырттан енгізген сйлеуді бадарламасы мен лгісіне сйене отырып жргізіледі. Жмыс сзді буынды рамын бадарламалау мен жоспарлаудан басталып, фраза жне мтінді жоспарлауын алпына келтірумен аяталады.

Дл осындай, сырттан енгізген сзді буынды рамын жне фразаларды бадарламалайтын ралдар (лгілер, жоспарлар, бадарламалар) эфферентті афазиясы бар науастарды бір буыннан немесе сзден екіншісіне ауысу иындыын жеуге, сйлеу тіліні кинетикалы уенін алпына келтіруге, персеверацияларын, эхолалиясын жеуге ммкіндік береді.

Эфферентті моторлы афазияда сйлеу тіліні дыбыс айтуыны бзылуын тзету жмысы сзді ыраты-буынды лгісін, оны кинетикалы уенін алпына келтіруден басталады.

Оуы мен жазуы крделі бзылан жадайда тзету жмысы дыбысты буына осудан басталады. Науас буынды айталай отырып, оны кеспе ліппедегі ріптерден растырады. Содан кейін сзді буынды рамын ырапен ол шапалатай отырып, сонымен атар сзді лгісіне сйене отырып, менгерген буындардан жеіл сздер растырады: ба-ла, а-ла, жа-а, жа-лау-ша, а-ра-ша, т.с.с. Сзді белгілі ыраты рылымы бар сздерді машытандыру бойынша жмыс олданылады: бір баанаа жазылан бір буынды сздерді оыту. Бірте-бірте сзді буынды рамы крделендіріледі. Науас логопедпен бірге, кейін буына блінген йас сздерді з бетімен оиды. Сзді дыбысты жне буынды рамын алпына келтірумен бірге баяндау сзін алпына келтіру жмысы басталады.

Науасты баяндау сзіні бзылуын алпына келтіру тілдік сезімі деп аталатын сезімін, ле, маал-мтелдерді йастыын сезуін алпына келтіруден басталады.

Экспрессивті сйлеу тілін алпына келтіруде сйлеу кезінде керекті сздерді табуды патологиялы енжарлыын жоюа аса назар аударылынады. Логопед затты суреттерді дйектей отырып, науаса бл зат не шін керек, онымен не істеуге болады, оны жеу шін (жуу, пісіру, т.с.с.) не істеу керек, асиеттері андай, т.с.с. сратар ояды.

Эфферентті моторлы афазия кезінде етістіктерді тадай білуінде енжарлыын жою шін тек фразеологиялы контекстті олданып оймай, сонымен атар логопедті затпен пантомима арылы р трлі имылдарын пайдаланан жн. Кейін науаса р трлі сздермен сас фразаларды толытыр деген тапсырма беріледі. Мысалы: мен ... (киноа, дрігерге, мектепке, онаа, т.с.с.) барамын. Логопед алдын ала бірнеше суретке атысты фразаларды атап айтады, содан кейін сйлемні лгісіне (схемасына) сйене отырып сратар арылы оларды айтуына ынталандырады.

Етістікті сздік орын молайту жмысыны маызды блігі - зат есімге бірнеше етістік, немесе керісінше етістікке бір неше зат есімді іріктеу. Логопед растыран жоспар бойынша науасты алашы рет баяндап беретін ауызша мтіні кн тртібіне атысты болады: «Мен трдым, жуындым, тісімді тазаладым ...» жне т.с.с. Науас алпына келтірілген сздік орын медицина кызметшілері, туысандарымен атынаса тсу арылы олдануа йренеді. Кейін дрігерге, дріханаа, дкендерге, т.с.с. баранда пайдаланылатын сздерде сздік орында бекітіледі.

Эфферентті моторлы афазияда оу мен жазуы толы жойылан кйде болуы ммкін. Осыан байланысты науас шін маызды р ріпке сйкес келетін суреттер немесе сздер іріктеліп алынан жеке ліппе растырылады. Мысалы, а — асы, — же, б — банан, е — Ербол, — ыс, т.с.с. Кейін детте олданатын кеспе ліппені буындарынан сз растырып йретеді.

Біралыпты жазуын алыптастыру шін науаса сол олымен бірнеше рет алашыда жеке ріптерді, кейін сз бен фразаларды жазуын йретеді. Сздерді жазуында ріп элементтеріні персеверациясын алдын алу шін дайынды жаттыуларын жргізген жн. Сзді дыбысты-буынды рамын жартылай алыптастыру кезеінде кеспе ліппеден сздерді жне жеіл фразаларды есту диктант жазуа кшеді. Бл стте науас сзді р дыбысын айтып отыруы керек. Кейбір жадайда иын сздерді алдын ала кеспе ліппеден растыру жн.

Оуын алпына келтіру сзді дыбысты-буынды талдауын алпына келтірумен атар, біра біршама озы жруі тиіс. Алашыда науас буынды рамы р трлі сздерді, кейін жеіл мтіндерді буындап оиды.

Сзді дыбысты-буынды талдауын алпына келтіруді кейінгі кезедерінде жеіл сзжмбатар шешеді, кп буынды сздерді ріптерінен ыса сздер растырылады, крделігі р трлі хаттар, шыармалар жазылады, кнделіктер толтырылынады, т.с.с.

Сйлеуді тсінуіні аауларын жою р трлі тапсырмаларды орындау арылы іске асады: зейінін дамытуа, бір заттан екінші зата назарын аудару, «провокациялы» тапсырмалар беру (логопед науасты алдында жатан заттарды арасында жо затты крсетуін талап етеді), фразаны сюжетті суретпен сйкестендіру.

Есту зейіні алпына келген сайын тапсырма бойынша суретті крсетуін ынталандыру жмысы жргізіледі. Науаса «асыты суреті айсы» деп срамайды, «асыты крсет» немесе «немен таматы жейміз, сол затты крсет», «асыты кесені стіне ой», т.с.с. тапсырмалар беріледі. Бл тапсырмаларды орындау барысында логикалы екпін бірде зат есімге, бірде кмекші сзге тсу керек. Логопед дауыс ыраы немесе логикалы екпін арылы тапсырманы баса тріне ауысанын білдіреді: кесені ой, кесені ткеріп ой, т.с.с.

 

Динамикалы афазия

Динамикалы афазия Брока орталыыны алдыы жаында орналасан ми орталытарыны жне осымша сйлеу «Пенфилд аймаыны» заымынан пайда болады. Динамикалы афазия сйлем дегейіндегі тілді бзылуымен, сукцессивті сйлеуді (блшектеніп орындалатын талдау мен жината) бзылуымен сипатталады. Бл жадайда сукцессивті сйлеу – сйлем маынасын білдіретін бір сзбен жеткізілген ой. Сукцессивті сйлеуді алыптасуы іштей сйледі дегейінде іске асады. Бл жадайда алдымен сйлеуді семантикалы, синтаксистік жне грамматикалы схемасы растырылады, кейін сйлемні ажетті динамикалы маынасы, сзді керек мні тадалады. Іштей сйлеу дегейінде сйлеуді психологиялы бадарламалауы, кейін психологиялы бадарламалауды (сйлеуді мазмныны, зіндік синтаксисіні, жалпы маыздар мен мніні) сыртай сйлеуді рылымды формаларына айта рылуы іске асады. Бны брі жалпы жне вербальді белсендікті ажет етеді. Динамикалы афазияда дл белсенді психологиялы бадарламалау, брінен брын сйлемні динамикалы схемасын белсенді трде ру процестері бзылады.

Сонымен, динамикалы афазияда сйлеу тіліні орталы бзылуыны

негізінде іштей сйлеуді бзылуы жатыр, уелі оны предикативті жаыны бзылуы. Орталы ауыту – белсенді, німді сйлеуді бзылуы, белсенді сйлеуді ммкін еместігі.

Клиникалы крінісінде бл ауыту келесі жадайларда крінеді:

1) Белсенді, німді сйлеуде. Сйлеуді сздік шаблондар жне стереотиптермен алмастыруы білінеді.

2) Предикативті сйлеуіні бзылуы: сйлеу тілінде етістіктер аз немесе млдем жо, ыса, «блшектенген» фразалар, сз арасындаы за кідірістер.

Науастарда ыра ренкісіні жотыы жне просодикасыны бзылуы, психологиялы белсендігіні тмендеуі, вербальді белсендігіні жотыы байалады.

Психологиялы крінісі сйлеу тілді белсенділігі, эмоционалды –мнерлік ызметтеріні ауытуынан коммуникативті ызметіні бзылуымен сипатталады. Ауызша экспрессивті жне іштей сйлеуді формалары бзылан, ал айталау, номинативті формалары, оуымен жазуы сатаулы болады. Динамикалы афазияда монологты жне толы диалогты сйлеу тіліні ауытуы айын крінеді. Экспрессивті сйлеуіні крделі бзылуыны зінде арапайым есептеу дадылары сатаулы болады. Дегенмен рекетті жоспарын руды талап ететін арифметикалы есептерді шешуі крт бзылады. (А. Р. Лурия, Л. С. Цветкова, 1966).

Афазияны барлы трлерін бір орта асиет біріктіреді: басада жоары психикалы ызметтері жне адам тласымен байланысты крделі психикалы ызметі трінде сйлеу тіліні тере заымдалуы орын алады. Сйлеу тіліні коммуникативті ызметіні бзылуы бірінші орында трады. Афазия тріздес сйлеу тіліні бзылуы блектенген трінде сирек кездеседі. Бл бзылыстар миды заымдалуыны салдарынан пайда болан басада р трлі кемістіктерді крделі кешеінін симптомдарыны бірі болып келуімен тсіндіріледі. Сондытан олар озалыс, сезімдік, кейбір кезде интеллектуалды бзылыстармен оса жреді. Осы жадайда сіресе имылды бзылыстары крделі болып келеді. Бл озалысты ерекше трі клиникада апраксия деп аталады. Апраксия – масатты рекетті бзылуы. имылды дл осы бзылыстары координациясыны бзылуына, сйек-блшы ет жйесіні ауыруларына немесе сал жне шала салдануына сертті емес. Бл жадайда озалыс мшелеріні жне имыла келтіру абілетіні ттастыына арамай, крделі озалыс актісіні жеке компоненттерін керекті іске жмылдыру реттілігі жойылады. имылдар з масаттылыын жоалтады. Моторлы афазия едуір дрежеде апраксиялы бзылыстармен серттелген. Осы жадайда сйлеу актісін іске асыратын блшы еттерді салдануы (паралич) немесе шала салдануы (парез) болмайды. Дегенмен, артикуляция мшелеріні имыл реттілігіні жоалуына байланысты сйлеу млдем ммкін болмайды немесе крт шектелген болады.

азіргі тада апраксияны келесі трлері ажыратылады: моторлы, идеоторлы, конструктивті, кеністік араатынасты апраксия, графикалы, оральді.

Моторлы апраксия осы бзылыстарды е ауыр трі. Спонтанды, еліктеу рекеттері де бзылан болады. арапайым кнделікті пайдаланатын рекеттер мытылып алады. Идеомоторлы апраксия еліктеуіш рекеттеріні сатаулы болуымен, арапайым рекеттерді, оларды реттілігіні бзылыстарымен сипатталады. Конструктивті апраксияда ауызша жне жазбаша нсаулар бойынша конструктивті рекеттерді орындауы ммкін емес. Кеністік араатынасты апраксияда тран орнында бадарлау ммкіншілігі болмайды. Графикалы апраксияда ріптерді графикалы бейнесін елестету абілеті жоалады. Оральді апраксия - есту жне еліктеу арылы жеке фонемаларды айту кезінде тілді йреншікті имылдарыны бзылуы. Апраксиялар сйлеу тілін айта алпына келтіруіне кедергі болады.

 

Динамикалы афзияны педагогикалы-тзету жмысы

Динамикалы афазияны тзету жмысыны негізгі міндеті – ішкі сздік бадарламалауыны ауытуларын жою.

Науаса р трлі белгілері бойынша заттарды топтастыруа арналан (клік, киім, ыдыс, жиаз, ааштан, темірден, шыныдан жасалан заттар, дгелек, шаршы, т.с.с.); тура жне кері санау тапсырмалары беріледі. Ішкі сздік бадарламалауыны ауытуларын жою шін науаса арналан сйлеуіні бадарламасы растырылады. Бл кезде науасты сйлеуі сырты сйеуді (сратар, сйлемні лгілері, текшелер) олдану арылы ммкін болады. Бірте-бірте бл сйеніштер ысыртылып, «ішке» жинаталады. Науас с саусаын бір текшеден екінші текшеге арай жылжыта отырып, біртіндеп сюжетті сурет бойынша сйлеуін рістетеді, соында фразаларды сырты сйеніштерді пайдаланбай айтатын болады.

Сйлеуін рістетуге сабата арастырып жатан сюжетті сурет немесе ситуация бойынша ойылатын сраа кіретін сздер кмектеседі. Мысалы, «Бгін айда барасыз?» деген сраа — науас: «Мен киноа барамын» немесе «Мен шаштараза барамын» деп жауап береді, яни ол бір-а сз осады. Сйлеуді рамын алыптыстыруді баса тсілі - сйеніш сздерді пайдалану болып табылады. Олар арылы науас сйлем растырады. Бара-бара сйлем растыру шін сынылан сздерді саны бес-алтыдан ысарады. Науас з алауы бойынша сздерді керекті грамматиткалы формада олданады. Динамикалы афазияда кбінесе фразаларды емес, мтінді растыруда бзылыстар кездеседі. Сондытан сырты сйеніштер ретінде суреттер сериясы пайдаланылады.

Динамикалы афазияда сйлеуді енжарлыы жойылып, сйлеу бастамасыны жоарлауына ммкіндік жасайды. Ол шін науаса ауызша трде логопедті тінішін біреуге жеткізуді срайды, т.с.с. Сйлеу белсендігі арнайы сздік сахналау жадайларын жасау дерісінде арта тседі. Бл кезде диалог жргізуде жетекші рл науаса беріледі. Диалог таырыбы науаспен алдын ала талыланып ойылады. Оан гіме кезінде олануа болатын сратар, басты сздер жне жоспар беріледі. Сйлеу белсендігін ынталандыру сабаында дрігермен, оната, дкенде, дріханада ммкін болатын гімелер сахналанады.

Динамикалы афазияны жеіл трінде мтінні мазмнын айтып беру сынылады. Алашыда жайылмалы сраулар тізімі бойынша, кейін мтінні жеке абзацтарына ойылан басты сратар кмегімен, соында жоспара сйене отырып, оыанды айта айтып беруі ажет. Сонымен атар науас з бетімен мтін бойынша алашыда толы, кейін ысаша жоспар руды йренеді. Соында алдын ала жоспар рып, оан арамай мтінді айта айтып беретін болады. Сонымен, оыанды айта айтып беру кезінде жоспарды итериозациясы пайда болады.

Динамикалы афазияны ауыр трінде кн бойы болан р трлі оиаларды талылау арылы ситуативті сйлеу тілін тсінуін алпына келтіру жмысы жргізіледі. Содан кейін логопед науасты назарын жаа таырыпа аударады. Мысалы, жаында оан кім келді?

Экспрессивті, ауызша сйлеу тілін алпына келтірумен атар мтін ішінде тастап кеткен кмекші сздерді, етістіктерді, стеулерді алпына келтіру жмысы жргізіледі. Сйеніш сздермен сйлемдер, мтін бойынша сратара жауаптар растырылып жазылады, сюжетті суреттер арылы шыармалар, зейнетаы алуа сенімхат, тініш, таныстарына хаттар жазылады жне т.с.с.

Кп жадайда педагогикалы-тзету жмысыны нтижесі логопед пен науасты ажырлылыына байланысты болады.

орытынды

Афазияа шалдыан адамдармен сйлеу тілі ызметін айта алпына келтіру кезінде алдын ала сзсіз жмыс жргізу ажет, педагогикалы-тзету жмыс мселесін шешу барысында «айналма» жол пайдаланан жн.

Афазиялы бзылысты жйелі сипатына байланысты жмыс сйлеу тіліні барлы компоненттерін амтиды. Жмыс барысында афазияны барлы трлерінде р сйлеу функциясыны бзылу ерекшелігі ескеріліп отырылады. Афазия кезінде сйлеу тілін айта алпына келтіруде наты перспективті масат ойылып, науасты жеке ерекшеліктері мен ммкіндіктеріне сйкес жмыс кезе-кеземен жргізіледі. Афазияны барлы трлерінде сйлеу тілін алпына келтіру бадарламалары дифференциалды трде болады. Біра инсультан кейін, алашы кезеде сйлеу тіліні маыналы жаыны екіншіреттік бзылыстарын жою шін сас дістемелік тсілдер олданылады.