ДАУЫС ЖНЕ ОНЫ БЗЫЛУЫ
Дауысты акустикалы негіздері
Дауыс – бл зіні крделілігіне жне леуметтік маыздылыына байланысты емес адам кмейінен шыатын кез келген дыбыс. Дауыс генераторлы блім ретінде ызмет ететін кмейде пайда болады. Тыныс алу мшелері – энергетикалы блім. Энергия кзі ретінде дауыс шымылдыыны тербелісін тудыратын ауа аыны болады. ойылмалы ттік (жтынша, мрын жне ауыз уысы) – мнда дыбыс з кшін жне мнерін алатын жаырытыру блімі. Дыбысты акустикалы асиетін ажырату есту абілетіні кмегімен іске асырылады.
н дыбысы – алыдай тскен толын жне тітіркендіріш трінде жайылатын ауа блшектеріні тербелісі.
Дауысты жоарылыы - есту мшелеріні тербелгіш озалыстарыны жиілігін субъективті трде абылдауы.
Ауа тербелісі нерлым жиі болса, солрлым дыбыс жоары болып шыады. Дауысты жоарлыыны сапасы дауыс перделеріні бір секунд шінде тсетін тербеліс жиілігіне байланысты болады. Негізгі н (тон) жиілігі герцпен лшенеді. Жай сйлеу тілінде еркектерде 85-тен 120 Гц-ке дейін, ал йелдерде 160-тан 340 Гц-ге дейін згереді. Негізгі нні згерістері сйлеу тіліні мнерлігіне сер етеді.
Дауысты кші,уаты дауыс шымылдыыны діріл арынына байланысты болады. Децибеллмен лшенеді. Дауыс перделеріні діріл арыны нерлым кп болса, солрлым дауыс кшті шыады. Дыбыс тембрі немесе дыбыс ренкі дауысты сапасыны маызды сипаты болып табылады. Ол крделі дыбыстарды акустикалы рамын крсетеді жне тербеліс кші мен жиілігіне туелді болады.
Дауыс шін е маызды болып оны шыару тсілі – «дыбыс шабуылы» деп аталатын тсіл. Дауыс шыаруды ш трін ажыратады: 1) алашыда жеіл дем шыару, кейін дауыс перделері абысып, тербеліске тседі. Дауыс болмашы шудан кейін естіледі. Бндай тсіл «ырылда (кмей) шабуыл» деп аталады; 2) дауыс перделеріні абысуы мен дем шыару кезі атар келеді. Бл дыбысты «жмса шабуылы»; 3) алашыда дауыс перделері абысып, содан кейін оларды тербеліске тсіріп дем шыарылады. Бл трі «атты шабуыл» деп аталады.
Кп олданылатын жне физиологиялы негізделген «жмса шабуыл» деп саналады. Біра дыбыс шыаруды алан екі тсілін де олдануа болады. Ол дауыс міндеттеріне жне адамны эмоциялы кйіне байланысты болады. Сонымен атар кейбір жадайда тзету жмысында дауысты ою масатымен пайдаланылады.
Дауыс аппаратыны алыптасуы мен ызметіні биологиялы негіздері.
Дауыс мір рекетіні интегралды биолеуметтік німі ретінде адамны биологиялы дамуыны кезедерімен тыыз байланысты. Бл категоряларды сйкестендіре отырып, дауыс функциясыны дамуында жеті кезе ажыратуа болады:
- мектепке дейінгі (туыланнан жеті жаса дейін) кезе. Бл кезе шінде нрестелік, ерте жас (3 жаса дейін), мектепке дейінгі ересек жас кезеі деп блінеді;
- мутацияа дейін (жеті жастан он ш жаса дейін) кезеі;
- мутация кезеі (13 жастан 15 жаса дейін);
- мутациядан кейінгі (15-тен 17-ге дейін) кезе;
- арастырып отыран ызмет пен адам организміні алыптасу кезеі (18 ден 35 жаса дейін);
- сенімді ызмет атару кезеі (35-тен 60 жаса дейін);
- басылу кезеі – крілік дауыс (60 жастан кейін).
Дауысты дамуында иын-ыстау кезеі – нрестелік, мутация жне басылу кезеі болып есептеледі.
Мектеп жасына дейінгі кезеде дауыс аппараты шін нрестелік ша иын-ыстау кезеі болып табылады. Сбиді айайы – алашы автономды тыныс алуды маызды белгісі деп білеміз. Айай – адам затына мірмен берілген тпті рефлекторлы-шарттсыз актісі. Бны іске асуына жйке, тыныс алу, эндокринды жйелері атысады. Ауыру сезгіш, температуралы, тактильді оздырыштарды жне анда кмірышыл газыны артылуынан тыныс алу орталыыны ызынуы пайда болады, кпе ашылып, дауыс перделері алаш рет абысады.
Сбиді дауыс жиілігі орташа есеппен 425 Гц райды. Дауысыны тембрі жо, сондытан есту арылы сбиді жынысын ажыратуа ммкін емес.
Сбилік шата (туыланнан 28 кнге дейін) кмейдін жйке-блшы ет аппаратыны жетік дамымауынан жне тыныс алуыны тратылысыздыынан айай интонациясын згерту ммкіндіктері шектеулі болады. Балалрда траты интонацияларын згерту абілеті 2-3 айынан алыптаса бастайды. Мектеп жасына дейінгі балаларды фонациясы кмей блшы еттеріні лсіздігінен дауыс перделеріні шеттеріні керілуіні нтижесінде ммкін болады. Дыбыстауыны диапазоны 5-6 нотаны райды.
Мутацияа дейін кезеінде дауыс аппаратыны динамикалы дамуы байалады. Бл кезде дауыс шыару жне дауысты деу блігіні мшелеріні клемі лая бастайды. Мектепке дейінгі жне кіші мектеп жасындаы балаларды дауысы зіндік акустикалы параметрлерге ие болады («бала дауысы»). Дауыс шыару мшелеріні анатомиялы жетілуімен атар кмейді рецепторлы аппаратыны дамуы аяталады, 12 жаста оны морфологиялы рылуы мен орналасуы ересек адамны рецепторлы аппаратына сай болады. Бала дауысы бірте-бірте дамиды, оны диапазоны 11-12 нотаа дейін кеиді.
Келесі иын-ыстау кезеі - мутация кезеі. Дауыс мутациясы (лат. т. mutatio — згеру, згерту) жас ерекшелігіне байланысты эндокринді згерістеріні салдарынан дауыс аппаратындаы згерістеріні нтижесінде пайда болады. Бндай згерістер физиологиялы деп есептеледі жне жынысты жетілу (13-15 жаста) кезінде байалады.
Ер балаларды дауыс аппараты бл кезде тез скенімен, бір алыпты спейді, ал ыздарда баяу дамиды. ыздарда 37 % мутацияны белгілері байалады, біра кп жадайда айын крінетін бзылыстар байалмайды.
Жынысты жетілу кезінде еркек жне йелді кмейі аны ерекше згешеліктеріне ие болады. Мутация кезеі жынысты жетілу кезіне байланысты алты айдан бір жыла дейін созылуы ммкін. Мысалы, солтстік трындарына араанда, отстіктерде мутация ерте басталып, кшті трде теді.
Мутацияны ш кезеін ажыратады: алашы, негізгі, соы.
Алашы кезеде дауыс перделеріні болымсыз ызаруы (гиперемиясы) байалады. Негізгі кезеде бкіл кмейді гиперемиясы, кейбір жадайда дауыс перделеріні арты ш блігіні те бйірлі шбрыш трізді («мутациялы шбрыш») абыспауы байалады. Дауыс перделеріні синхронды жне асинхронды тербелістері байалады. Бл кмейді сырты жне ішкі блшы ет ызметтеріні, тыныс алуды жне дауыс шыаруыны йлесіміні бзылуын крсетеді.
Мутацияны соы кезеі ересек адамны дауыс шыару механизмін бекітеді.
Мутациядан кейінгі кезеге жетіліп болмаан дауыс аппаратыны жарааттаныштыы, дауыс шаршаыштыы тн болады. Бл кезе бірнеше айа созылады, осы кезде дауыс диапазоны кеейіп, дауысты жеке тембірі, кші, жоарлыы аныталады. Логопед дауыс аппаратыны рылысы мен ызметін білуі тиіс, р трлі жастаы балаларды кмейіні анатомиялы жне физиологиялы ерекшеліктерін ескеру керек. Мутация кезінде дауыс тртібін сатау жеке орнатылады. Млдем ндемеу тртібі тек кмейді шырышты абыыны ісінуі кезінде сынылады. Мутация кезінде жасспірімні дауыс аппаратын сатау ажет. Сйлеу жктемесі орташа, дауысына кш тсірмеу керек. Дауыс тртібін сатамаан жадайда кмейді ішкі блшы ет ызметіні траты бзылуы орын алуы ммкін.
Мутация кезеін жеілдету шін жасспірім организмін шынытыру, денеге тсетін ауырлыын млшерлеу, демалысы мен ебек жктемесін дрыс блу пайдалы.
Дауыс аппаратыны ызметі мен адам организміні алыптасу жне сенімді ызмет атару кезеі дауыс шыару механизміні тратылыымен, ке дауыс диапазонымен, е жоары кш жне интонациялы ммкіндіктерімен сипатталады.
Бл кезеде де дауыс аппаратыны функционалды алпына сер ететін жеке физиологиялы функцияларыны згерістері байалуы ммкін. Кбінесе олар гармонды статуса байланысты болады (аланша безі, бйрек сті безі, гипофиз гармондары). аланша безі гармондарыны балансы бзылан кезде ауыруды алашы белгілеріні бірі дауыс сапасыны бзылуы болады. аланша безіні функциясыны жоарлау жадайында дауыс тембріні жне жоарлыыны ая астынан згеруі, тез шаршап алуы айын крінеді. Ал аланша безі гармондарыны дегейі тмендеген кезде дауыс диапазоныны тарылуы байалып, арты шулар пайда болады, дауыс бсе тона ие болады. Сйлеу тілі баяу, дауыс ыраы кедей болады. Бйрек сті безі ызметіні тмендеу кезінде сйлеу шаршаыштыы, дауыс кшіні крт тмендеуі (афонияа дейін баруы ммкін), бл ызметіні жоарлау кезінде йелдерде варилизация белгілері (дауысты еркектерге тн тембрі) байалады.
Басылу кезеі (60 жас жне одан жоары) – дауыс аппаратыны барлы функционалды ммкіншіліктеріні тмендеуімен сипатталады. Мндай тмендеу жйке импульстарыны туіні жас ерекшелігіне байланысты згеруіні (жйке оздырыштарды жылдамдыыны тмендеуі жне нерв процестеріні озалыштыыны шектелуі), дауыс блшы еттеріні солуыны, кпені тыныс алу клеміні азаюыны салдарынан пайда болады. Крілік дауыс акустикалы жаынан тмен диапазонмен, трасыз тембрімен, «салдырлаан», «жарышатанан» тонымен, тмендеген кшімен сипатталады. Біра дауысты ксіби рекетте белсенді пайдалану (актерларда, педагогтарда, вокалистерде) кезінде дауыс аппаратында жас ерекшелігіне байланысты айын згерістер байалмайды.
Дауыс бзылуыны трлері
Дауысты бзылуы – дауыс аппаратыны патологиялы згерістеріне байланысты фонацияны бзылуы немесе млдем болмауы. Дауыс патологиясын негізгі екі терминмен атайды: афония (грекше «а» - теріс маыналы осымша, «phone» - дауыс) – сыбырлап сйлеу саталанны зінде де дауыстап жне атты сйлеуге абілетсіздік. Дисфония («dis» - бзылу, «phone» - дауыс) – жарым-жартылай дауыс бзылуы, осы кезде афониядан айырмашылыы дыбыс шыаруы саталынып, біра ерекше тембр, лсіздік немесе зілмелілікпен сипатталады.
Дауыс аппаратыны р трлі ауруларына байланысты дауысты бзылуы ересектерде де, балаларда да кездеседі. Біра дауыс функцияларыны бзылуы балалар мен жасспірімдерде жиі кездеседі. алымдарды зерттеулері бойынша созылмалы ларингиты бар балалар саны кбеюде. Оушыларды зіндік жмыса тарту, гигиеналы тртібін сатамай дауыс жктемесін ктеру дауыс патологиясына келеді. Дер кезінде кмек алмаан балаларда дауыс аппараты траты олылыа ие болады. Болашата бл маманды тадауа сер етеді, р трлі дауыс функциялары бзылан адамдарды санын толытырады.
Ю. С. Василенконы (1983) мліметтері бойынша он мы ала трындарыны шінде 60 дауыс аппаратыны созылмалы ауырулары бар адамдар екен, ал дауыса жне сзге атысы бар мамандар дауысы бзылан адамдарды 30-40 % райды. сіресе дауысты бзылуы малімдер мен трбиешілер арасында жиі кездеседі.
Дауыс патологиясын жне оны алпына келтіру тсілдерін зерттеу логопедияны арастыратын мселесіні бірі болып табылады. Соы жылдары дауыс аппаратыны бзылыстарына педагогикалы ыпал ету аймаы кеейіп, фонопедия деп аталды.
Фонопедия — арнайы жаттыулар арылы кмейді жйке-блшы ет аппаратын белсендендіруге жне координациялауа, тыныс алуын жне тласын тзетуге баытталан педагогикалы ыпал кешені. Бл дауыс шыаруды физиологиясына, логопедияны негізгі дидактикалы жне методологиялы аидаларына негізделген педагогикалы процесс.
Шеткі табии (органикалы) бзылуы дауыс шымылдытарыны фибромасы, папилломасыны болуы кезінде туындайды, бл оларды тыыз емес абысуына келіп соады. Дауыс арлыан тр алады, одан да ауыр жадайларда афония дамиды.
Сонымен, дауыс бзылуына жататындар: афония, дисфония, фонастения.
Дауысты бзылуыны себептері, механизмі жне классификациясы
Дауыс бзылуыны себептері алуан трлі: кмей, мрын уысы мен жтыншаты осылан жеріні, кпе, бронх жне кеірдек, жрек жне жрек-тамыр жйесіні ауырулары, дауыс гигиенасын ережелерін сатамау, есту абілетіні тмендеуі. Аталан этиологиялы факторлар дауысты органикалы жне функционалды бзылыстарына сотырады. Біра дауыс бзылуыны осы трлеріні арасында шек ою те иын. Органикалы бзылысты алашы симптомы кмей функцияларыны жартылай бзылуы жне жеіл трде ырылдауы болуы ммкін, ал функционалды бзылыстар кмейді ауыр органикалы згерістеріні, тиісінше дауысты созылмалы бзылыстарыны себебіні бірі болуы ммкін.
Дауысты бзылуы орталы жне шеткі (перифериялы) болып блінеді. Бны р айсысы органикалы немесе функционалды болуы ытимал. Бзылыстарды кпшілігі жеке бзылыс болып келеді. Оларды себептері тек дауыс аппаратыны р трлі згерістеріні немесе ауруларыны пайда болуына байланысты. Біра, олар баса да крделі тіл кемістіктерімен бірге жруі ммкін (афазия, ринолалия, дизартрия, ттыпа кезінде).
Дауыс бзылуыны механизмі кмейді жйке-блшы ет аппаратыны згеруіні сипатына, брінен брын дауыс перделеріні озалуы жне тонусына байланысты болады. Ол гипо- немесе гипертонус трінде байалады. Екеуіні тіркесуі сирек кездеседі.
Дауысты органикалы бзылысы. Дауыс аппаратыны созылмалы асыну процестеріні немесе анатомиялы згерістеріні салдарынан пайда болан дауыс патологиясын органикалы бзылыс деп есептейді.
Перифериялы органикалы бзылыстара созылмалы ларингиттер, кмейді парезі мен салдануы, ісікті сылып тастау кезіндегі афония мен дисфониялар жатады. Дауыс ааулыы ауыруды тріне емес, оны ауырлыына байланысты болады. Кмейді шала жне толы салдануымен байланысты дауыс бзылуы кмейді тменгі немесе айтару жйкесіні инфекциялы заымдалуынан немесе жарааттануынан пайда болады. Кмейді орталы парезі мен салдануы бас ми абыыны, сопаша миды, ткізгіш жолдарыны заымдалуына байланысты болады. Балаларда балалар сал ауру кезінде кездеседі. Кп жадайда ісіктер жне оларды сылып тастааннан кейінгі жадай (адамны халі) дауысты органикалы бзылыстарыны себебіні бірі болып келеді. Ересектер мен балаларда зарарсыз ісіктер атерлі ісіктерге араанда жиі кездеседі. Ісіктерді дауыс атпарларында ошаулану кезінде бірте-бірте ісікті суіне арай дауыс патологиясы пайда болады. Кптеген папилломалар балаларда жиі кездеседі. Олар бкіл кмейде жайылуы ммкін жне оларды алып тастаанны зінде айталануы (рецидив беруі) ытимал. Ке таралан папилломатоз жне айта-айта жасаан операциядан кейін пайда болан берішті згерістер тыныс алу мен дауыс шыаруды ауыр бзылыстарына сотырады. Бл дертті этиологиясы мен патогенезі лі де белгісіз. Ерте пайда болан папилломатоз тыныс алу жне дауыс функцияларыны бзылуымен бірге баланы сйлеу тілі алыптасуына жне тласына кері сер етуі ммкін. атерлі ісікті кесірінен кмейді млдем алып тастау адамды дауысынан айырады жне тыныс алу функциясын крт бзады, йткені кеірдек пен кмей байланыссыз алады.
Жоарыда аталан дауыс бзылулары созылмалы трлеріне жатады жне з бетімен жойылмайды.
Дауысты бзылуы сйлеу тілі жйесіні алыптасуына сер етпейді. Тек ерте жастаы ауыр патологиялары сйлеу тілі дамуына кері серін тигізеді. Бндай жадай сйлеу тілі алыптасана дейін пайда болан кптік папилломалары жне кмейді берішті стенозы бар балаларда байалады.
айта-айта жасаан операциялар, дауысты жотыынан табиы жолдармен тыныс алуды бзылуы баланы соматикалы лсіреуіне келеді, сонымен атар оны сйлеу тілі жне психикалы дамуыны тежелуіні, ерік-жігер аймаыны ауытуларыны себебі болуі ммкін. Балалар здеріні олылытарын сезінеді, оларда тйы, шала, ерке мінез пайда болады. Бндай балалар атынаса зер тседі. Олар дыбыс айтуды зер мегереді, сздік оры кедей болады. Осыан байланысты балаларды мектепте ойдаыдай оуы шамалы. Дауыс бзылуды жеіл трлерінде балалар здеріні кйіне жай арайды. Кейбір балалар з аауына сын кзбен арап, оны жоюа тырысады. Басалары з олылытарын сезбейді, сондытан дауысыны згеруіне немрайды арайды.
Ересектер дауысыны бзылуын атты айымдайды. Бны бірнеше себебін атауа болады: тлалы ерекшеліктері; зіні кйін дрыс бааламау; дауыс бзылуыны затылыы жне емні нтижесіз болуы; ебек ызметіндегі дауысты орны.
Перифериялы органикылы бзылыстара есту абілеті бзылысыны салдарын пайда болан дауыс бзылысынжатызады.
Туа біткен немесе ерте жаста пайда болан саыраулыта акустикалы баылауды жо болуынан дауысты жоарлыы, кші жне тембрі згереді.
Нрестелік шата сбиді дауысыны табии тембрі жне дауысты йылжуы (модуляциясы) жоалан кйде, ілдеуіні дрыс ритмі жо, былдырлау инстинкті тмен болады. Бала дамып, скен сайын дауыс бзылыстары айын кріне бастайды. Дауыс клемі емшектегі бала дауысыны диапазоныны дегейінде алады, яни 3-4 тоннан трады. Дауыс детте ата, те лсіз, бсе, зер естілетін болады, біра шаылда, зік-зік, арлыан, дрекі, мрынды ренкпен, тмен болуы ммкін.
Естуі бзылан жадайда дауысты сипаты естуіні кйіне жне есту абілетінен айырылу мезгіліне байланысты болады.
алды есту абілеті бар немесе одан кеш айырылан балаларды дауысы нді, табии болып шыады. Туа біткен саыраулыы бар немесе бір-екі жасында есту абілетінен айырылан балалара дауысты р трлі бзылыстары жне сйлеу тіліні ыратылыыны, сз уеніні, интонациялы жаыны бзылуы тн. Оларды сйлеу тілі мнерлі емес, бір сарынды, табиы модуляциясы жо болуымен сипатталады. Бл балалар дауысын жоарлатып, тмендете алмайды, дауысты кшін жне затыын згерте алмайды, мрын жне ауыз резонаторларын дрыс пайдалана алмайды.
Есту абілеті тмендеуінде дауысты бзылуы рылысында анатомиялы згерістері болмаан жадайда артикуляциялы, тыныс алу жне дауыс аппараттарыны жеткіліксіз жне наты емес жмысымен тсіндіріледі.
Кмейді тексеру кезінде дауыс атпарларыны абыспауы немесе оларды рысып тарылуы байалады. Естімейтін адамны дем шыару кезінде ауаны жартысы дауыс атпарларыны арасынынан теді, соны салдарынан дауыса арлыан ренк беретін шу пайда болады. Дауыс атпарларына кш салан кезде спастикалы дисфония жне дауыс атпарларында тйіншектер пайда болуы ммкін. Фонация кезінде ауаны жартысы мрын уысына барады, нтижесінде дауыста мрынды ренк пайда болады.
Дауысты функционалды бзылыстары ке тараан жне алуан трлі. Оларда кмейді анатомиялы жне асыну згерістері байалмайды.
Функционалды патологияларды себептері р трі: дауысты алжырауы, дауысты дрыс ойылмауы, р трлі инфекциялы ауырулары жне психикалы факторларды сері.
Функционалды згерістерді за уаыта созылуы, кмейді шырышты абыыны жалан органикалы згешеліктерін - ызаруын (гиперемиясын), дауыс атпарларыны алыдауы мен іскендігіне ыпал етуі ммкін. Бны брі функционалды бзылыстарды дрыс анытауын иындатады.
Перифериялы функционалды бзылыстара фонастения, гипо- жне гипертонусты афония жне дисфония жатады.
Фонастения («phone» - дыбыс, дауыс, «astheneia» - лсіздік, дрменсіздік) – сйлеу озалу аппаратыны табии заымдануыны болмауы кезіндегі дауыс алыптасуыны бзылуы. Кбінесе шамадан тыс дауыс зорыу салдарынан болады. Психогендік сипат алуы ммкін. Бл бзылыс «дауыс» мамандарында байалады. Фонастения тыныс алу мен фонацияны йлестігіні бзылуымен, дауысты кшейту жне тмендету ммкіндігіні болмауымен сипатталады. Фонастенияны ауыр трлері афонияа айлануы ммкін.
дебиеттерде фонастенияны пайда болу себептері жайында бірыай кзарас жо. Кейбір авторлар себептерді арасында психикалы жарааттар мен шамадан тыс эмоционалды жктемелерді атаса, басалары тыныс жолдарыны асыну ауырулары кезінде дауысты сатану тртібін станбаудан дейді.
Гипотонусты дисфония (афония) екі жаты миопатикалы парезді салдарынан, яни кмейді ішкі блшы еттеріні парезімен шартталан. Олар кейбір инфекциялардан кейін (тмау, дифтерия), сонымен атар дауыса арты кш салу нтижесінде пайда болады. Дауыс перделерін тарылтатын блшы еттері заымдалады. Бл жадайда дауыс перделері толыынан абыспайды, оларды арасында саылау алады. Дауыс ауытуы жеіл арлыаннан дауысты шаршауы, мойын блшы еттеріні, желкені жне кеуде уысыны ауыруымен білінетін афонияа дейін крінуі ммкін.
Дауысты гипертонусты (спастикалы) бзылыстары кмей блшы еттеріні тонусыны жоарлауына байланысты. Фонация кезінде тоникалы рысу басым болады. Гипертонус дауыс жне вестибулярлы атпарларын заымдауы ммкін. Фонацияда тырысу кезінде дауыс млдем шыпауы ммкін немесе бзылан, ата дыбыс шыады.
Ринофония мен ринолалия дауыс бзылыстарыны арасында жекеше орын алады, йткені оларды патофизиологиялы механизмі жмса тадайды функциясыны органикалы немесе функционалды сипатында дрыс болмауында. Жабы ринофония кезінде мрын жолды дауыссыздар ауызды резонанса ие болады, дауыстылар нін, дауыс табии тембірін жоалтады. Ашы ринофония барлы ауыз жолды дыбыстарды патологиялы назализациясымен сипатталады. Дауыс лсіз, арлыып шыады. И. И. Ермакованы (1984) деректері бойынша ринолалия кезінде 70-80% фонестения мен гипотонусты дисфония байалады.
Сонымен, балаларда жне жасспірімдерде дауысты функционалды бзылыстары этиологиялы факторлара, жасына, жынысына арай р трлі крінеді. Барлы функционалды бзылыстарды кмейді жне дауыс атпарларыны рылысында траты анатомиялы аауларды жо болуы біріктіреді. Кмейдегі ларингоскопия арылы аныталан згерістер (гиперемия, ісіктену, алыдау, дауыс атпарларыны толы абыспауы, т.с.с.) ткінші сипатта болып, дрімен емдеуден, дауыс тыныштыын сатаудан кейін жне логопедиялы (фонопедиялы) жаттыулардан кейін толы жойылады. Дауыс гигиенасы мен оны сатандыруды да маызы зор.
Орталы функционалды бзылыстарына функционалды немесе психогенді афония жатады. Бл бзылыс адамны психикасын жарааттайтын жадайда ая асты пайда болады. Ол, детте, истериялы реакциялара бейім адамдара тн, ыздар мен йелдерде жиі кездеседі. Дауысы млдем жо боланымен нді жтел мен клкі сатаулы болады. Бл маызды диагностикалау белгісі деп саналады. Функционалды афония заа созылуы жне дауысты алпына келтіргеннен кейін айталануы ммкін.
Дауысты бзылуын осылай органикалы жне функционалды блуі фониаторлы емдеу жне логопедиялы сабатарды дістерін тадауын болжауда маызы зор. Мысалы, дауысты функционалды бзылыстары кмейдегі дауыс атпарларыны функциясыны ткінші згерістеріне байланысты болады, сондытан, логопедиялы ыпалды арасында брыны дауыс алпына келтірілуі ммкін. Органикалы бзылыста кмей, дауыс перделеріні рылысында ауыр патологиялы-анатомиялы згерістер орын алады, сондытан дауысты коммуникативті функциялары алпына келтірілгенімен оны кшіні, жоарлыыны жне тембріні сапасы алыпты дауыстан згеше болады.
Дауысты бзылуын тере зерттеуі науастарды р трлі мамандарды кешенді тексеру нтижесінде ана ммкін болады. Сонымен, дауысты бзылуын клиникалы (фониаторлы, отоларингологиялы, неврологиялы), логопедиялы жне психологиялы трыдан тексеру аса маызды. Дауысты бзылуын медициналы, логопедиялы жне психологиялы аспекілерден арастыру ауытуды тп негізін тереірек анытауа жне оны жеуді тиімді жолдарын, дістерін шыаруа ммкіндік береді.
Дауыс бзылуын медициналы аспектіден талдаанда мынаны ескереміз: сйлеу анализаторыны айсысы бзылан (сйлеу-имыл, сйлеу-есту); анализаторды ай блігі бзылан (шеткі немесе орталы); бзылу сипаты андай (органикалы немесе функционалды). Сонымен оса аауды пайда болу уаыты ескеріледі. Дауысты органикалы жне функционалды бзылуыны кбі баланы кішкене кезіндегі даму рдісінде, оны тла болып алыптасу, сйлеу функцияларыны алыптасу кезеінде жре пайда болады. Ескертетін бір ана, ол дауысты орталы органикалы бзылыстары туа біткен жне жре пайда болан болулары ммкін (афония, анартрия, дизартрия кезіндегі дисфония), сонымен бірге жмса тадайды аауларыны салдарынан (ринолалия, туа біткен естуіні заымындаы дисфония) дауысты перифериялы (шеткі) бзылыстары. Даусты барлы функционалды бзылыстары баланы сйлеу тілі алыптасу рдісінде, не болмаса сйлеу тілі алыптасып боланнан со пайда болады. Кейбір жадайда дауыс бзылысы сйлеу тіліні баса бзылыстарымен тіркесу трінде кездеседі (дизартрия, ринолалия, естуді тмендеуіні салдарынан сйлеу тіліні бзылуы).
Логопедиялы аспект дауыс бзылуыны мнін ашады. Негізгі нозологиялы бірліктер — афония, дисфония, жалан байланысты дауыс, ринолалия жне ринофония. Дауысты бзылуыны р бір формасы бзылуды жоарлыы, дауыс модуляциясы, сйлеу тіліні ыраты-екпіндік-уендік жаыны р трлі бзылыстарымен крінеді. згеруді ртрлігі бір атар факторлара байланысты: бзылу дегейі, анализаторды ай блігі зардап шекті, бзылу ашан пайда болды, бл бзылыс сйлеу тіліні баса бзылыстарымен алай йлеседі, т.б.
Психологиялы аспект – сйлеу тіліні коммуникативті ызметіне, тлалы ерекшелігіне тигізетін сері ескеріледі. Дауысы бзылан баланы атынаса тсуіні иындауына байланысты сйлеу тіліні коммуникативті ызметіні тмендеуі байалады. Бала з дауысынан ялып ыммен атынас жасайды, кейде малімні тапсырмасын жазбаша трде орындайды. Эмоционалды ерік-жігер аясында ауытушылы байалады, зіндік мінез крініс береді, сабырсызды, ашуланшаты, тілушілік, негативизм жне т.б. Кейін бл ерекшеліктер науасты жеке ебек мірінде з ізін алдырады.
Функционалды орталы дауыс бзылулары лкен адамдара араанда балаларда сирек кездеседі. Мысалы, психогендік афония немесе дисфония. Осы кездегі бзылуды механизмі келесіде: кшті есегіреу (стресс) сері кезінде орталы жйке жйесінде тежеуді соы аясы пайда болады, нтижесінде бас миыны абыы жаынан дауыс алыптасуыны барысын реттегіші бзылады. Кейде себеп болушы факторды жоалуынан дауыс здігінен пайда болады, біра афония немесе дисфония тріндегі патологиялы рефлекс пайда болуы ммкін. Бндай жадайларда дауысты орнына келтіру шін арнайы жмыс жргізу керек.
Дауыс аппаратын тексеру дістері
Дауысты зерттеуінде дауыс аппаратын, біріншіден дауыс атпарларыны функциясын тексеруді маызы зор.
Тексеруді бірнеше медициналы дісі бар. Кмейді кйі туралы алашы мліметтерді тікелей емес ларингоскопия (айнаны - ларингоскоп кмегімен тексеру) арылы алуа болады. Ларингоскопия анатомиялы згерістер мен асыну ауыруларын анытауа ммкіндік береді. Дауыс атпарларыны функциялары жайында толы деректерді ларингостробоскопия арылы алады. Арнайы рал-электронды стробоскоп кмегімен дауыс атпарларыны тербеліс сипатын байауа болады. Рентгенография жне томография кмейді бір мезгілдегі жмысын крсетіп береді. Кбіне ісіктерді анытауда пайдаланылады. Электромиография кмейді ішкі жне сырты блшы еттеріні функциясы жайында мліметтер береді. Тексеру кезінде ине трізді электродты блшы етке кіргізеді. Бндай тсіл кнделікті тжірибеде аз олданылады.
Соы жылдары дауыс аппаратын тексеруде жаа діс — глоттография кп олданыста жр. Глоттографты француз физиологы Ф. Фабр (1957) ойлап шыаран. Бл діс табии фонация кезінде науаста жаымсыз сезім тудырмай дауыс атпарларыны тербелісін баылауа ммкіндік береді.
Ф. Фабр дісін физиологтар, дрігерлер, вокал педагогтары, лингвисттер, логопедтер пайдаланады. Глоттография дауысты тзету, алпына келтіру жмысы жне оны аяталан кезеінде объективті трде дауыс аппаратыны динамикалы згерістерін баалайды.
Тзету жмысын бастамастан брын логопедті олында оториноларинголог пен фониаторды орытындысы болуы тиіс, сонымен бірге дауыс бзылуыны басталуы жне аыны жайында анытап біліп алуы керек. Науасты анамнезін жете жинап, дауыс бзылысына алашы тскен шаымдар уаыты, себептерін анытау ажет.
Бзылыс жайында осымша мліметтерді науасты жмыс жадайын, жмыс жне демалыс тртібін анытау арылы алуа болады. Сйлеу тілі крделі психофизиологиялы процесс боландытан, орталы жне шеткі нерв жйелеріні алпы туралы білген те маызды. гімелесу барысында науасты з аауына андай кз араста екені белгілі болады. Логопед дауысты ніні сапасына кіл бледі: дауыс кшіні тмендеуі, арлыуы, ні, мойынны сырты блшы еттеріні кш салуы, рефлекторлы жтелді пайда болуы, тыныс алуы. Тжірибелі логопед дауыстауды сипатына арай бзылысты этиологиясы мен механизмін анытай алады.
Тзету жмысыны дістемесі.
Дауысты алпына келтіру жмысын ерте бастаан дрыс. Бл патологиялы дыбыстау дадыларын бекуінен жне неврологиялы реакцияларыны пайда болуынан сатандырады. Дауыс бзылуыны этиологиясы мен механизміне арай алпына келтіруінде екі міндет ойылады: 1) организмні компенсаторлы ммкіндіктерін анытау жне іске осу; 2) патологиялы дыбыстау тсілін жою. Бл міндеттерді шешу шін келесі жмыс атару керек:
• кмей аппаратыны нерв-блшы ет функцияларыны белсенділігін арттыру;
• дауыс аппаратыны екіншіреттік аауларыны – жалан органикалы згешеліктерді пайда болу – дамуын алдын алу;
• психогендік реакцияларды жою шін тлаа о сер ету;
• жойылан дауыстау кинестезияларын (фонацияны зін) алпына келтіру;
• тыныс алу мен фонацияны йлесімдігін (координациясын) алыптастыру.
Дауысты алпына келтіру міндетіне арай оытуды дифференциалды тсілдері пайдаланылады. Біра дауыс бзылуыны барлы трлері тзету жмысыны орта кезедерін белгілеуге болады:
• рационалды психотерапия;
• физиологиялы жне фонациялы тыныс алуын тзету;
• дауыс аппаратыны кинестезиясы мен координациясын фонопедиялы жаттыулар арылы жаттытыру;
• алыптастыран фонацияны машытандыру.
Саба алдында науаспен дрыс арым-атынас орнатылып, оны з аауына алай арайтыны аныталады. Бл тзету жмысыны тиімді жолдарын жне сендіру тсілдерін белгілеуге ммкіндік береді. Бірінші кездескен кезде науаса бзылысты мнін тсіндіріп, тсінікті трде дауыстауды механизмі ашылып айтылады жне алпына келтіру жмысты жолдары аныталынады. Бзылысты бастапы алыпа айта келтіруге болатынына науасты сендіріп, тзету жмысына белсенді атысуы ажет екенін міндеттеп ою ажет. Жаттыуларды механикалы трде орындауы о нтиже бермейтінін тсіндіру ажет. Бкіл жмыс психотерапиялы баытта жргізіледі. Ересектерден дауысты алпына келтіру жмысыны болжамына шынды трысынан арауды талап ету керек. Олара дауыс аппаратыны функциялары жне дауыс толыынан алпына келмеуі ммкін екенін алдын ала ескертіп ойан жн. Біра дауысты кші, ні лайып, сйлеу жктемесі кезінде шаршаыштыы жойылып, тыныс алуы алпына келетіні ескертіледі.
Кмейді парез жне салдануында дауысты алпына келтіру
Психотерапиялы дайындытан кейін тыныс алуды алаптастыруа арналан жмыс басталады. Тменгі кмей жйкесіні заымдалуыны салдарынан кмейді озалыс функциясы шектеулі болады, ал заымдалан жаындаы дауыс атпары млдем озалмайды. Фонациямен атар физиологиялы жне фонациялы тыныс алуы бзылады. Кмейді салдануында оны имыл функциясын алпына келтіру ммкін емес. Дауысты алыптастыру шін дауыс аппаратыны компенсаторлы механизмін іске осатын функционалды жаттыулар пайдаланылады. Бндай жаттыулар кмейді сау жаыны озалуын максимальді трде лайтып, ал салданан жаында дауыс атпарыны имыл функциясын жартылай болса да алыптастыруы ажет. Сонымен атар физиологиялы жне фонациялы тыныс алуын да алыптастыру керек. Кмейді имыл функциясын белсендіруге арналан жаттыулары тыныс алуды нормаа келтірумен йлеседі, йткені оларды арасында физиологиялы байланыс орнаан. Саба «ерін гармонына рлеу» жаттыуынан басталады. Бір нотада ауаны ішке тартып жне сырта шыара отырып жай, за рлеу ажет. Физикалы дені саулар жаттыуды 45-60 секундтан бастайды, біртіндеп екі аптаны ішінде жктемені 2 минута дейін жеткізеді. Бірінші аптада жаттыуларды кніне 45-60 секунд ішінде 8-10 рет жасатады. Біртіндеп жаттыу 2 минутта 15 ретке дейін жеткізіледі. Егер рлеу кезінде бас айналуы байалса, жаттыу затылыы 15-20 секунда дейін ысартылады. Демалуды жаттытыы, клемдігі жне дем шыаруды затылыы жаттыу арылы біртіндеп жасарады. Дауыс аппартын функционалды жаттытыруда «ерін гармонына рлеу» маызды рл атарады. Ол дрыс дыбыстаа ажет дем шыаруды зартады, ал ішке жтып, сырта шыаратын ауа аыны кмейді уалайды. Бл тсіл арылы кмейді сау жаыны имыл-озалысы лайып, салданан жаы кішкене болсада белсендіріледі, яни ауа аыныны ыпалымен фонацияа атысатын кмей блшы еттеріні рекетіні трткісі пайда болады. «Ерін гармонына рлеумен» бірге баытталан за дем шыаруды машытандыратын тыныс алу жаттыуларыны кешені сынылады.
1-кешен. Бастапы алып – орындыта тік отыру немесе трып:
1) мрын арылы дем алып-дем шыару (тез, тере емес дем алу, за дем шыару);
2) мрын арылы дем алып, ауыз арылы дем шыару;
3) ауыз арылы дем алып, мрын арылы дем шыару;
4) дем алып, дем шыару мрынны бір жартысы, содан кейін екінші жартысы арылы (кезекпен);
5) дем алу мрынны бір жартысы, ал дем шыару мрынны екінші жартысы арылы (кезекпен);
6) мрын арылы дем алып, мрын арылы баяу, соында кшейтіп дем шыару;
7) мрын арылы дем алып, толы жабылмаан еріндер арылы дем шыару;
8) мрын арылы дем алып, ауаны мрын арылы блшектеп шыару (тынысын бір стке тотатып, ауаны аз млшермен шыару).
Тыныс алуа арналан жаттыуларды басталуынан 7-10 кннен кейін мойын, кмейді сырты жне ішкі блшы еттерін белсендіруге арналан жаттыулар осылады.
2-кешен. Жаттыулар отырып орындалады:
1) бастапы алып — олдары желкеде, лып трізді. олмен кедергі жасай отырып, басты арта шалайту;
2) бастапы алып — олды ждырыа тйіп, иекке тірейді. олмен кедергі жасай отырып, басты ала арай екейту;
3) бастапы алып — алаанмен латарын жауып, олмен кедергі жасай отырып, басты кезекпен екі иыа арай екейту;
4) тменгі жаты астыа, алдыа, оа-сола арай жылжыту. Жаты жму;
5) рты рлеу;
6) тіл шымен жмса тадайа жету;
7) есінеу кезінде жмса тадайды ктеру.
Екі кешенде жеіл орындалады. Оларды науасты з бетінше жаттыуына сынуа болады (р жаттыуды 4-5 рет айталап, кн бойы 6 реттен).
Бл кезенде логопедиялы жаттыуларды емдеу физкультура кабинетінде тыныс алуды диафрагмальді трін алыптастыруа арналан аранайы жаттыулармен бірге жргізген дрыс. Екінші кезе жаттыулары дауыс аппаратын фонацияа дайындайды. Жаттыу нтижесінде рефлекторлы жтел, тамата бтен зат трандай сезім жоалып, дем шыаруы зарады жне салданан дауыс атпарыны лсіз тербелісі пайда болады. Осыдан кейін дауыс аппаратыны кинестезиясы мен координациясын машытандыруа арналан дауыс жаттыуларына (екінші кезе) кшуге болады.
Тыныс алуа арналан жаттыулар мен «ерін гармонына рлеуді» тзету жмысыны аяына дейін пайдалану ажет. Дауыс жаттыулары р трлі дыбыстарды дауыс шыару механизміне тигізетін серін ескеру арылы растырылады. нді дауыссыздар жне дауысты дыбыстар дауыс аппаратыны функциясына импеданс арылы сер етеді. Фонация кезінде р трлі дыбыстарды алыптасуында р трлі арама арсы ысым пайда болады. Ол ауыз-кмей каналында тарылуларды жне уыстарды клеміні згеруіні салдарынан болады. Дауыс атпарлары мен резонаторларды тербелісіні бір-бірімен байланысты жйесі алыптасады. Акустикалы механизм дауыс жне артикуляциялы аппаратты жеке анатомиялы рылысына, дыбысты пайда болу тсіліне туелді боланынан, бір дыбыстар немі басалара араанда кбірек импедекса ие болады. Сонымен атар оны жаттыу арылы арты блшы ет энергиясын шыармай, р дауыс аппаратына «тадап алып», жасы акустикалы нтижеге ол жеткізуге болады. Осылай дауыс ойылады.
Дауысты тзетуі М дыбысын айтызудан басталады. Бл фонема дрыс фонацияны орнатуа е жасы физиологиялы негіз болып саналады.
1-жаттыу. Кмейді жай алпында М дыбысын ыса айтуын сынады. Біртіндеп жаттыулар нтижесінде фонация зартылып, дауыс нді, аны шыатын болады. Бл жаттыуды тез, иналмай орындайтын боланнан кейін ашы буындарды айтуа кшеді.
2-жаттыу. М дыбысын за айтып, барлы дыбыстарды соан осып, тменгі иекті крт астыа тсіріп айтызады: ма, мо, му, мэ, мы. Жаттыу барлы нді дауыссыздармен жргізіледі.
Дыбыстау кинестезиясын ары арай бекіту масатымен екпін екінші буына тсетін буындар тіркесі айтызылады.
3-жаттыу. Буындарды айтала:
ма-ма на-на
ма-мо на-но
ма-му на-ну, т.с.с.
4-жаттыу. Дауыстап айт:
мама-мама-мамама;
нана-нана-нанана, т.с.с.
Буындарды атты, жетік айтуын йренгеннен кейін 5 жаттыуды орындауа кшеді.
5-жаттыу. и дыбысымен дауыстыларды айтып жаттытыру.
Дыбыс азантай шумен айтылады, дауыс атпарлары тербеледі.
j дыбысыны лкен импедансы жне дауысты дыбыстарды атты атакада айтылуы дауыс атпарларыны абысуына сер етеді. Дауысты дыбыс ыса, атты айтылуы тиіс, ал и — за айтылуы керек: аи... яй..., ой... ей..., уй... юй..., эй... ей...
Кейін нді дыбыс шыып, алыптасананан кейін кинестезияларды бекіту шін тыныс алу мен дауыс шыаруды йлестіру ажет. Ол шін 1, 2, 3, 4, жне 5 дауысты дыбыстар тіркесін бір демде айтызу керек.
6-жаттыу. Дыбыс тіркестерін дыбыстап айт: а, ао, ау, аэ, аи, аоу, аоэ, аои, аоуэи, аоуи, т.с.с.
Алашыда дыбыс тіркестері логопедтен кейін, содан со з бетінше айтызылады. Егер жаттыулар иналмай, жеіл орындалса, дауыс шаршааны байалмаса, дауыс атты жне жарын шыса, сабаты бл кезеі аяталды деп санауа болады.
Буынды жне дыбысты жаттыулар аяталаннан кейін дауысты алпына келтіруді машытандыру кезеі басталады. Ол шін ашы буыннан басталатын сздер іріктеліп, алынады — ма, мо, му, мэ, мы. Мата, маса, маал, мысы сияты сздер айту кезінде жоары резонатор іске осылып, дыбыстауа олайлы жадай туындайды. Ары арай сйлемге, ле жне прозаны оуа кшеді. Оытуды соы кезеінде сйлеу материалы фонетикалы принцип бойынша емес, адамны жасын жне алауын ескере отырып іріктеледі.
Сйлеу материалымен вокалды жаттыулар да атар жреді. алпына келді деп сйлеу кезінде тыныс алуы йымдастырылан, тамаында ешандай жаымсыз сезім жо кезде атты, нді дауысты санауа болады. Оториноларингологиялы тексеру кезінде кмейді сау жаыны компенсациясына байланысты дауыс атпарларыны абысуы жне салданан жатаы дауыс атпарларыны тербелісі байалады. Глоттография арылы дауыс атпарларыны біркелкі тербелісіні аны крінетін фазаларын круге болады.
Логопедиялы-тзету жмысы 2-4 айа созылады. Тзету жмысыны затылыы бзылысты крделене жне саба бастау мерзіміне байланысты болады. Дауысты алыптастыруды ерте бастаан тиімді.