ЖАЗБАША СЙЛЕУ ТІЛІНІ БЗЫЛУЫ 1 страница

 

Жазбаша сйлеу тілі ымына оу мен жазу кіреді. Жазу-бл графикалы элементтерді кмегімен информацияны ашыа жіберіп сйлеу тілін белгілейтін табалар жйесі. Яни, жазбаша табалар жйесі арылы атынас жасауды ерекше трі.

А. Р. Лурия оу импрессивтік сйлеу тіліні ерекше трі, ал жазу экспрессивті сйлеу тіліні ерекше трі деп сипаттайды. Жазбаша сйлеу тілі ауызша сйлеу тіліні негізінде алыптасады. Дегенмен, екеуіні арасында айырмашылытар болады:

- ауызша сйлеу тілі бір жаста, ал жазбаша сйлеу тілі 5-6 жаста алыптасады;

- ауызша сйлеу тілі лкендермен атынас дерісінде пайда болса, жазбаша сйлеу тілі саналы трде, оыту процесінде алыптасады;

- жазбаша сйлеу тілінде крделі пунктуациялы ережелер жйесін олданады;

- жазбаша сйлеу тілінде эмоционалды атынас трлері (мимика, жест, т.б) олданбайды;

- оушыа немесе тыдаушыа тсінікті болу шін хабарланатын апарат толы, наты болу керек. азіргі кезде арнайы дебиеттерде жазбаша сйлеу тіліні бзылуыны (ЖСТБ) білдіретін р трлі терминдер олданады: жазуды жартылай бзылуы – дисграфия; жазуды млдем алыптаспауы – аграфия; оуды жартылай бзылуы – дислексия; оу дадыларыны млдем болмауы – алексия; орфографиялы біліктілігі мен дадыларын менгере алмауа байланысты жазудаы траты кездесетін ателер – дизорфография деп аталады.

ЖСТБ-н атап айтса, дисграфия мен дизорфографияны ажыратуды негізгі критерийлері сауатты жазуды принциптері болып табылады. Жалпы орфографияда негізгі ш принцип белгілі: фонетикалы, морфологиялы, дстрлі.

Фонетикалы принципті негізінде дыбысты талдау жатыр. Сз алай естілсе, айтылса солай жазылады (бас, шана, т.б.).

Морфологиялы принцип бойынша айтуына арамастан морфемдегі (тбір, жрна, жалау) ріп белгісі траты саталады. Морфологиялы талдау дегейі сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы жаыны дамуымен тыыз байланысты болады.

Дстрлі принципте сзді ескі тарихи жазылуы саталады. Мектеп тжірибесіне ол сздер «сздік сздер» деп аталады.

Орфографиялы принциптерді ескере отырып дисграфия фонетикалы принципті, ал дизорфография морфологиялы, дстрлі принциптерді олдануыны бзылуынан деп тжырымдауа болады.

 

Жазу рдісіні психофизиологиялы рылымы

Жазбаша сйлеу тілі сйлеу тіл іс-рекетіні крделі трі жне кп дегейлі рдіс болып табылады. Оан трлі анализаторлар атысады: сйлеу- есту, сйлеу-имыл-озалыс, кру, жалпы имыл-озалыс. Оларды арасында жазу рдісі кезінде зара шартталан тыыз байланыс орнайды. Жазбаша сйлеу тілін менгеру есту жне дыбыс айту асиетіні, крінетін жне жазылатын сзді арысындаы жаа байланысын орнату сипатынан трады, йткені жазу рдісі трт анализаторларды: сйлеу имыл-озалысты, сйлеу-есту, кру жне имыл-озалыстарды бірлескен жмысымен амтамасыздандырылады.

Сйлеу тіліні ыса бірлігі, осыан сйкес шартты трде келесі бейне бойынша кріністе болуы ммкін:

 

Бл рдісті рылымы дадыны мегеру кезеіне, жазу міндеттері мен сипатына байланысты. Жазу ауызша сйлеу тіл рдісімен тыыз байланысты жне тек оны дамуыны жеткілікті жоары дегейі негізінде іске асырылады.

лкен адамны жазуы жаты машытандырылан, сондытан осы дадыны мегерген баланы жазуынан ерекшелеу болады. лкен кісіні жазуы – масатталан іс-рекетті, маынаны жеткізу немесе оны фиксациялау. Оны жазу рдісі ттастыпен, байланыстылыпен сипатталады, синтетикалы рдіс болып табылады. Жазу рдісі машытандырылан жне екі жаты баылау: кинестетикалы жне кру бойынша жреді.

Жазу рдісіні операциялары

олды машытандырылан имыл-озалысы ауызша сйлеу тіліні жазбашаа ауысуды аяы крделі рдісі болып табылады. Оан аяы кезеді даярлайтын крделі іс-рекет жрдемдеседі. Жазу рдісі кп дегейлі рылым, кптеген операциялардан трады. лкен адамда олар ысартылан, бктелген сипатта болады. Жазуды мегеруде бл операциялар ашы келбетте болады.

А. Р. Лурия «Очерки психофизиологии письма» атты жмысында жазуды келесі операцияларын анытайды.

Жазу трткі, міндеттен басталады. Адам не шін жазатынын біледі: мліметті белгілі бір уаыта сатауа, баса адама жеткізуге, біреуді іс-рекетке итермелеуге жне т.б. Адам жазбаша айтып жеткізуді ауызша жоспарлайды. Бастапы ой белгілі сйлем рылымымен сйкестендіріледі. Жазу рдісі кезінде жазып отыран адам сйлемді жазуды дрыс реттілігін сатап, не жазанын, не жазатынына байланысты реттеп отыру керек.

Жазылатын р сйлем оны райтын сздерге блінеді, йткені жазуда р сзді шекаралары белгіленеді. Сзді дрыс жазу шін, оны дыбысты рамын, кезектілігін жне р дыбысты орнын анытау ажет. Сзді дыбысты талдануы сйлеу-есту жне сйлеу-имыл-озалыс анализаторларды біріккен іс-рекеттері арылы іске асыралады. Дыбыс сипаты мен оларды сзде кезектілігін анытауда дыбыс айту маыздылыына кптеген зерттеулер ку. Л. К. Назарова бірінші сынып оушыларымен келесі зерттеу жргізді. Бірінші серияда олара жазуа ол жетерлік мтін, екінші серияда иындыы бойынша сас мтін дыбысты айтусыз берілді: балалар жазу рдісі кезінде тілді шын тістеп немесе ауыздарын ашып отырды. Мндай жадайда жай жазу кезіндегіге араанда, ателерді кбірек жіберді.

Жазу дадысын мегеруді бастапы кезедерінде дыбысты айтуды маызы зор. Ол дыбыс сипатын анытауа, сас дыбыстардан ажыратуа, сзде дыбыстарды кезектілігін анытауа кмектеседі.

Келесі операция – сзден блініп алан фонеманы ріпті белгіленген кру бейнесімен сйкестендірілуі жне ол басалардан машытандырылан (сіресе графикалы сас дыбыстармен) болуы керек. Графикалы сас ріптерді ажырату шін кру талдау мен жинатауды, кеістіктік тсініктеріні жеткілікті дегейі ажет. Талдау мен ріпті салыстыру бірінші сынып оушысына жеіл тапсырма бола алмайды.

Одан кейін жазу дерісіні моторлы операциясы жреді – олды озалысы кмегімен ріпті кру бейнесін тудыру. олды озалысымен бір уаытта кинестетикалы адаалау іске асырылады. ріптерді, сздерді жазу млшеріне арай кинестетикалы адаалау кру адаалаумен бекітіледі, яни жазыланды оумен. алыптаы жазу рдісі белгілі сздік жне сзсіз функцияларды ажетті дегейінде ана іске асырылады: дыбысты естіп машытану, оларды дрыс айту, тілдік талдау мен жинатау, сзді лексикалы-граматикалы жаыны рылуын, кру-талдау мен жинатау, кеістікте бадарлау.

Аталан функцияларды кез-келген біреуіні дрыс рылмауы жазу процесіні игерілуіні бзылуын, дисграфияны тудырады. Дисграфия – жазу рдісіні жартылай бзылысы.

Дисграфия алыптаы жазу рдісін іске асыратын жоары психикалы ызметтерді толы жетілмеуімен шартталады.

 

Жазбаша сйлеу тіліні бзылуы мселесіне ысаша тарихи шолу

Е бірінші болып жазуды бзылуын сйлеу тіліні жеке бзылысы деп А. Куссмауль 1877 жылы крсеткен. Одан кейін де бл туралы кптеген жмыстар шыа бастады. сіресе XIX-асырды басында жазу тіліні бзылуына р трлі кзарастар пайда болды. Осы кезеде оу мен жазуды бзылыстары жазбаша сйлеу тіліні орта бзылысы ретінде арастырылды. ХIX-. аяы мен XX-. басында дебиеттерде оу мен жазуды бзылысы орта аыл ойыны лсіздігінен басталып, тек аыл ойы кем балаларда ана кездеседі деген ой ке тарады (Ф. Бахман, Г. Вольф, Б. Энглер).

Біра XIX-. 1896 жылды зінде-а В. Морган оу мен жазуды бзылысын он трт жастаы интеллектісі алыптаы баланы жадайын сипаттады. Бл бзылысты В. Морган «орфографиялы дрыс жне атесіз байланыстырып ои алмаушылытан» деп анытады. В. Моргоннан кейін баса да авторлар (А. Куссмауль, О. Беркан) жазу бзылысын сйлеу тіл іс-рекетіні блек бзылыс деп арастыра бастады.

Одан кейінгіде 1900 жне 1907 жж. Д. Гиншельвуд интеллектісі алыптаы балаларды оу жне жазу бзылыстарыны таы бірнеше жадайларын сипаттады. Ол е бірінші оу мен жазуды мегеруді иындыын «алексия» жне «аграфия» деген терминдермен атап, олармен ауыр жне жеіл дегейлерін белгіледі.

Сонымен, XIX-. аяы мен XX-. басында бір-біріне арама-арсы екі кзарас болды. Бір авторлар жазуды бзылысын аыл-ойы кемдікті бір рамы деп есептесе, екінші авторлар жазуды бзылысы зімен ошауланан, аыл-ойы кемдікпен байланыссыз бзылыс деп белгіледі.

Аырындап жазу бзылысыны табиатын тсіну згерді. Бл бзылыстар бір тамырлы оптикалы бзылыс деп аныталмады. Сонымен бірге «алексия», «аграфия» жне «дисграфия» тсініктері ажыратыла бастады.

Дисграфияны трлі трлері, жазу бзылысыны трлі классификациялары бліне бастады.

Жазбаша сйлеу тілін зерттеудегі невропатолог Н. К. Монаковты кзарасы лкен маынаа ие болды. Ол бірінші болып дисграфияны ауызша сйлеу тіліні, сйлеу бзылыстарыны жалпы сипаттамасымен немесе афазиямен байланыстырды.

Е. Иллинг жазу бзылысы кезінде бзылатын рдістер атарын бледі:

1. ріпті оптикалы бірлігі мен дыбысты акустикалы бірлігін мегеру;

2. дыбысты ріппен сйкестендіру;

3. ріп жне сзді синтездеу;

4. сзді оптикалы жне акустикалы блшектерге бле білу абілеті;

5. сзді екпінін, уенін, дауыстыларын анытау;

6. оыанды тсіну.

О. Ортон осы мселлерді зерттеу стінде (1937) лкендер мен балалар арасындаы жазуды мегерудегі айырмашылытарын крген. лкендерді жазуыны бзылуы р трлі ми заымдануынан пайда болады деген. О. Ортонны айтуы бойынша, балаларды басты иыншылытары ріптерден сз рай алмауында. Мндай иыншылыты автор «аграфия» деп атайды. Сонымен атар жазуды дрыс игерілуінде сенсорлы жадайлар лкен орын алатындыын айтты.

Ресей невропотологтарынан дисграфияны Р. А. Ткачев пен С. С. Мнухин зерттеген. Р.А.Ткачев мегере алмауды туа бітетінін анытайды. Бала сауатты оу барысында ріптерді, буындарды дрыс атай алады да, оны есінде сатай алмайды. Жеке буындардан кбіне аяы буынды ана есте сатайды. Оны Р. А. Ткачев интеллектісі алыпты жадайдаы кру мен естудегі ріп бейнелеріні байланысыны нашарлыынан дейді. Бл бзылыс тым уалау факторымен сипатталады. С. С. Мнухинні кзарасы бойынша, аграфияны пайда болуыны кптеген жадайы трлі дегейде белгіленетін (ішімдік, психопатия, ата-анасыны эпилепсиясы, туылу кезіндегі травмалары) тым уалаушылыта (мндай балалар графикалы ыратылыты, алфавиттегі ріптерді, ай, апта, кн атауларын айтуда иналады).

XX-асырды 30-жылдарында жазу бзылуын психологтар, педагогтар, дефектологтар арастыра бастады. Е бірінші болып Ф. А. Рау жазуды бзылуы мен дыбыс айтуды байланысын крсеткен, одан кейін М. Е. Хватцев. Р. М. Боскис, Р. Е. Левина зерттеулері жазудаы жетіспеушілік кп жадайда фонематикалы абылдауды бзылысымен негізделгендігін длелдеді.

Дисграфия жайлі М. Е. Хватцев кп жмыс жргізген. Басында ол дисграфияны дыбыс айту кемшіліктеріні крінісі деп арастыран. Ал дыбыс айту кемшіліктері балаларда тзелгеннен кейін, М.Е.Хватцев ріп трінде крсетілген дыбыс стериотипті круіні бзылуымен тсіндірген.

Р. Е. Левина алашы жмыстарында жазуды бзылуын фонематикалы дамымауды сипатымен тсіндірген. Одан кейінгі Н. А. Никашина, Л. Ф. Спирова жмыстарында жазу бзылуы тілдік дамуды алашы кезедеріндегі дрыс жмыс жргізілмегендігімен байланыстырады.

аза тілінде оитын оушыларды жазбаша сйлеу тіліні бзылуы туралы деректер жоты асы. йткені осы кезеге дейін бл мселеге баытталан арнайы зерттеулер жргізілмеген. Дегенмен, Абай атындаы азПУ- арнайы педагогика кафедрасыны ызметкерлеріні (. . мірбекова, М. М. Рахымова, Ж. Нрсеитова) зертеулерінде біршама малуматтар алынан. Мысалы, кмекші мектеп оушыларыны жазу жмыстарында е кп кездесетін ателер – сзді дыбысты рамыны бзылуы жне емлені, тыныс белгілеріні ателері. Ал, мазмндама жмыстарда сол ателер саталып, аграмматикалы ателерді кбейуі аныталан.

Дислексия

азіргі кездегі оуды бзылысын атауа келесі терминдер олданылады: «алексия» - оуды млдем болмауы жне «дислексия», «дамуды дислексиясы», «эволюциялы дислексия» - оуды мегеру рдісіні жартылай бзылысы белгіленеді.

Балалар арасындаы оу бзылысыны таралуы те жиі кездеседі. Европалы елдерде трлі авторларды айтуы бойынша, балаларды 10% -да дислексия кездеседі. Р. Беккерді мліметтері бойынша, интеллектісі алыпты тменгі сыныптаы жалпы мектеп оушыларыны 3% -да оуды бзылысы байалады, сйлеу тіліні ауыр бзылысы бар балалара арналан мектептерде дислексия кездесетін балалар саны 22% райды. Р. И. Лалаеваны мліметтері бойынша, кмекші мектепті 1-сыныбында оуды бзылысы 62% оушыларда белгіленеді. А. Н. Корневті мліметтері бойынша дислексия 7-8 жастаы балаларды 4,8% баыланады. Крделі сйлеу тіл бзылыстары бар жне психикалы дамуы тежелген балалара арналан мектептерде дислексия 20-25% балаларда кездеседі. л балаларда дислексия ыздара араанда 4,5 рет жиі кездеседі.

Дислексия – траты сипаттаы айталанатын ателермен белгіленетін жне жоары психикалы функцияларды алыптаспаандыымен (бзылысымен) шартталан, оу рдісіні жартылай спецификалы бзылысы.

азіргі кездегі оу бзылысы мселесін талдау бірінші кезекте алыптаы оу рдісіні крделі психофизиологиялы рылымын жне осы дадыны балаларды мегеру ерекшеліктерін тсінуге негізделеді.

Оу крделі психофизиологиялы рдіс, оан трлі анализаторлар атысады: кру, сйлеу, имыл-озалыс, сйлеу-есту. Оны негізінде «анализаторлар серіні крделі механизмдері жне баса екі сигналды жйелерді уаытша байланысы» жатыр. Оу зіні психофизикалы механизмдері бойынша ауызша сйлеу тіліне араанда, крделі рдіс болып табылады, онымен бірге ол жазбаша жне ауызша сйлеу тілінен блек аралмайды.

Оу рдісі кріп абылдаудан, ріпті ажырату жне танудан басталады. Одан кейін ріпті сйкес дыбыстармен сйкестендіру жреді жне сзді дыбыс айту бейнесіні айтылуы, оны оылуы іске асырылады. Аыры сзді дыбысты трін оны маынасымен сйкестендіру салдарынан оыанды тсіну іске асырылады. Сонымен, бл рдісте шартты трде екі жаты блуге болады: техникалы (жазылан сзді кру бейнесін оны айтылуымен сйкестендіру) жне маыналы - оуды негізгі масаты болып табылады. Оларды арасында тыыз байланыс бар. Оыанды тсіну абылдау сипатымен аныталады. Баса жаынан, кру абылдауы алдында оылан маыналы мазмнны сер етуін сезінеді.

Оу кезінде лкен адам оыанны маынасын ана саналандырады, ал оан атысатын психофизиологиялы операциялар саналысыз, машытанан трде іске асырылады. Біра бл машытандырылан оуды мегеру операциялары жан-жаты жне крделі болып табылады.

Кез келген дады сияты оу зіні алыптасу рдісінде сапалы зінше трліше адамдар, кезедер атарынан теді. Оларды р айсысы алдынысымен жне келесісімен байланысты, аырындап бір сападан келесіге кшеді. Оу дадысыны алыптасуы за жне масатты баытталан рдісінде іске асырылады.

Т. Г. Егоров оу дадысыны алыптасуыны келесі дегейлерін бледі:

1. дыбысты-ріптік белгілеуін менгеру; 2. буындап оу; 3. оуды синтетикалы дісіні алыптасуы; 4. синтетикалы оу. Оларды р айсысы трлілігімен, сапалы ерекшелігімен, белгілі бір психологиялы рылымымен, з иындыы жне міндеттерімен, сонымен бірге мегеру тсілдерімен сипатталады.

Оу дадысын сттілі мегеруді негізгі шартына: ауызша сйлеу тіліні фонетикалы-фонематикалы жаыны алыптасуы (дыбыс айту, фонемні естіп ажыратылуы, фонематикалы талдау мен жинатау), лексикалы-грамматикалы талдау мен жинатау, лексикалы-грамматикалы рылымы, кеістіктік тсініктеріні, кру талдауыны, жинатау жне жалпылауыны жеткілікті дамуы жатады.

 

Дислексияны этиологиясы

Дислексияны пайда болуы туралы мселе азіргі кезде пікірталасты болып есептелінеді.

Кейбір авторлар (М. Лами, К. Лонай, М. Суле, Б. Хальгерн) оуды бзылысыны тым уалаушылыа бейімділігін белгілейді. Авторлара егіздердегі дислексияны зерттеу дислексияны пайда болуына жрдемдесетін тым уалаушылы сипаттаы кейбір факторлар туралы орытынды жасауа ммкіндік береді (латерализацияны бзылысы, сйлеу тіл дамуыны тежелуі).

Рейнхольдті кзарасы бойынша дислексияны ерекше, туа пайда болан трі кездеседі, ондай жадайда балалара ата-аналарынан бас миыны, оны жеке айматарыны пісіп жетілмеуі тым уалаушылы арылы беріледі. Бл жетілмеушілік белгілі бір функцияларды дамуыны спецификалы тежелуінде белгіленеді.

Дислексияны этиологиясын зерттеген авторларды кбі пренатальды, натальды жне постнатальды кезеде сер ететін патологиялы факторларды болуын белгілейді. Дислексияны этиологиясы биологиялы жне леуметтік факторлар серімен байланысады. Оуды бзылысы органикалы жне функционалды сипаттаы себептерден тууы ммкін. Кбіне дислексия оу рдісіне атысатын (мысалы, афазия, дизартрия, алалия кезінде) бас ми айматарыны органикалы заымдалуымен шартталан. Функционалды себептер оу рдісіне атысатын психикалы функцияларды алыптасуын тежейтін ішкі (мысалы, за соматикалы ауыранды) жне сырты (оршаан ортаны сйлеу тіліні дрыс болмауы, екі тілдік, лкендерді баланы сйлеу тіліні дамуынына зейін салмауы, сйлеу тіл арым-атынасыны жетіспеушілігі) факторлармен байланысы болуы ммкін.

Сонымен, дислексия этиологиясында генетикалы жне экзогенді факторлар (екі абат кезіндегі, босану патологиясы, балалар инфекциялары асфексия, басты заымдалуы) маызды.

Оуды бзылысында е аз ми дисфункциясы бар, психикалы дамуы тежелген, ауызша сйлеу тіліні ауыр бзылысы, церебральды параличтері бар, есту бзылысы, интеллектісі бзылан балаларда жиі байалады. Сонымен, дислексия крделі сйлеу тіл рылымы мен жйке психикалы бзылыстары рылымында байалады.

Дислексия трлі патогенездегі психикалы дамуы тежелген балаларда байалады (В. А. Ковшиков, Ю. Г. Мемьянов, А. Н. Корнев). Авторлар оларда бзылыстарды жиынтыын белгілейді: сйлеу тілі, оан оса оуды бзылысы, абылдау мен дыбыс айту иыншылытары, фонематикалы талдауды алыптасуындаы иыншылытар, дыбысты ріппен сйкестендіру иыншылытары.

Балалар рылымы бойынша крделі буындар жне сздерді атемен оиды, жазылуы бойынша сас ріптерді шатастырады. Оуды трліше бзылыстары, авторларды пікірлері бойынша, ауызша сйлеу тіліні бзылыстарымен ана емес, психикалы функцияларды жетіспеушілігі атарымен (зейін, есте сатау, кру гнозисі, сукцессивті жне симультатты ) шартталан.

 

Оу бзылысы механизмдеріні психологиялы аспектісі

Дислексия алыпта оу рдісін іске асыратын, психикалы функцияларды алыптаспауынан пайда болады (кріп талдау мен жинатауы, кеістіктік тсініктері, фонематикалы абылдау, фонематикалы талдау мен жинатау, сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы жетілмеуі).

 

Дислексия жне кеістіктік тсініктеріні бзылысы

Оуы бзылан балада барлы кеістіктік тсініктеріні иындытары, о жне сол, жоары жне тменді анытаудаы иындытар, трді, клемді анытаудаы наты еместік байалады. Оптико-кеістіктікті алыптаспауы сурет салуда, бліктерден ттасты растыруда, берілген форманы жасай алмауымен белгіленеді.

Денені о мен солын ажыратуда тежелу, кеш латерализация жне оны бзылысы (солаайлы т.б.) байалады.

Солаайлы пен дислексияны арасын сйкестендіру тзу емес, крделі, кезектілі. Кп жадайда сіресе солаайларды омен жазуды йретуде, балаларда кеістіктік тсініктеріні алыптаспауыны иындытары, о жне сол жатарын шатастыру байалады. алыпта о жне солды ажырату алты жаста алыптасады. Кеістіктік тсініктеріні жеткілікті алыптасуы баламен ріпті ажырату мен менгерудегі алы шарт болып табылады. Солаайларда оуды бзылуысыз, латеральды дискоординацияны орнын басатын эволюция дерісінде механизмдер пайда болады, дислексиясы бар солаайларда бл орын басу жйелері баяу, кеш йымдастырылады. Сонымен, солаайлыты зі емес, йретілген солаайларда кеістіктік тсініктеріні алыптаспаандыы салдарынан, оуды бзылысы байалады.

Дислексия жне ауызша сйлеу тіліні бзылысы

Дислексиясы бар балаларда дыбыс айтуда бзылыс, сз орыны кедейлігі, сзді олданудаы натылысыз байалады. Олар зіні сйлеу тілін дрыс серлей, безендіре алмайды, крделі сйлемнен бас тартып, ыса сйлемдермен шектеледі, байланыстырып сйлеу тілінде бзылыстар кездеседі.