ШІ МОДУЛЬ. ЭКОНОМИКАЛЫ ТАЛДАУДЫ ТЕОРИЯСЫ
[gl] 1-ТАЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫ ТАЛДАУДЫ МАЗМНЫ, ОБЪЕКТІСІ, ПНІ ЖНЕ МІНДЕТТЕРІ[:]
Саба масаты: Ксіпорын ызметін экономикалы талдауды пні мен объектілерін анытау, оны негізгі мазмнын ашу ,экономикалы талдау масатын жне трлерін арастыру.
Тйінді сздер: экономикалы талдау, бадарламалы талдау, аржылы-экономикалы талдау, аудиторлы талдау, техникалы-экономикалы талдау, леуметтік–экономикалы талдау, экологилы талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау, акторлы талдау, диагностикалы экспресс талдау.
Дріс жоспары (1 саат)
1. Экономикалы талдауды мазмны, индукция жне дедукция дістері, себеп сылтау байланыстары
2. Экономикалы талдауды пні жне объектісі
3. Экономикалы талдауды масаты, міндеттері жне крсеткіштері
1. 2014 жылы 17 атар азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты азастан халына Жолдауыyында кімет пен лтты банкке осы жыла арналан наты тапсырмалар берді.
Бірінші. кімет биыл экономика сімін 6-7 пайыз дегейінде амтамасыз етуге тиіс. Бл орайда биылы жыл орытындысы бойынша, халыты жан басына шаандаы ішкі жалпы нім 14,5 мы доллардан кем болмауа тиіс.
Екінші. лтты банк пен кіметке 2014 жылы 1 мамыра дейін инфляцияны орта мерзімді перспективада 3-4 пайыза дейін тмендетуді кешенді шараларын зірлеуді тапсырамын.
шінші. кімет лтты банкпен бірлесіп, 2014 жылы 1 маусыма дейін аржы секторын дамытуды 2030 жыла дейінгі кешенді бадарламасын зірлеуі ажет.
Тртінші. кімет «Самры-азына» орымен бірлесіп, мемлекетті атысы бар барлы компаниялара талдау жргізіп, жеке сектора берілетін ксіпорындар тізімін анытауы керек. Тура осындай жмысты алан мемлекеттік секторларда да жргізу ажет. Биылы жылды бірінші тосанында Жекешелендіруді 2014-2016 жылдара арналан кешенді бадарламасы абылдануа тиіс.
Бесінші. кімет жылды соына дейін Астана жне Алматы алаларында агломерациялар алыптастыруды 2030 жыла дейінгі кезеге арналан стратегиясы жобасын зірлеуі керек.
Алтыншы. кімет халыаралы сауданы іске асыру кезіндегі кедергілерді алып тастау мселелерін арастыра отырып, азастанны транзиттік леуетін дамытуды 2030 жыла дейінгі бадарламасын 2014 жылы 1 ыркйекке дейін зірлесін.
Жетінші. Тртінші мнай деу зауыты мен атом электрстансасыны орны, инвестициялар кзі мен рылыс мерзіміне атысты мселелерді кімет биылы бірінші тосанны соына дейін шешкені жн.
Экономикалы талду басару шешімдерін абылдайтын ылыми база болып табылады. Оны негіздеу шін потенциалды мселелерді, аржылы жне ндірістік туекелділікті крсету жне болжау, шаруашылы субъектіні табыс пен туекелділік дрежесіне абылданатын шешімдерді серін анытап, шаруашылы змет нтижесіне талдау жргізу ажет.
Шаруашылы субъектіні статусыны жоарылауы оларды адында ндірістік жне аржылы мселелерді шешілуіне ммкіндік ашып, басарушылар алдына аржыландыру кзін табу, инвестициялы саясатты отайландыру мселелерін ояды. йымны аржылы тратылыын баалау, тлем абілеттілігін анытау жне объективті, ылыми негізделген отайлы басару шешімдерін абылдау шін аржылы талдау ажет.
Табиат былыстары мен оамды мірді зерттеуді талдаусыз жргізу ммкін емес. «Талдау» терминіні зі гректі «analyzis» деген сзінен шыан, аудармасында «блшектерге блемін» дегенді білдіреді. Демек, талдау шаын маынада былыстар мен заттарды зерттеу шін оларды раушы блшектерге блемін дегенді білдіреді. Мндай блшектеу зерттелетін затты, былысты, процесті ішіне ілуге, оны р блшегіні мнін анытауа ммкіндік береді.
Мысалы, німні зіндік ныны мнін у шін оны тек андай элементтерден ралатынын ана емес, сондай-а р шыын бабы млшеріні неге байланыстылыын білу керек. німні зіндік ныны рылымы мен оан сер ететін факторлар длірек арастырылан сайын, біз бл экономикалы былыс жайында кбірек білетін боламыз жне німні зіндік ныны алыптасуын анарлым жасы басара аламыз.
Сонымен атар, оршаан ортаны кптеген былыстары мен процестері тек анализ кмегімен ана таныла алады деп айта алмаймыз. Кей кездерде адамны ойлау абілеттілігіне сай келетін баса тсілдерді олдану ажеттілігі туындайды. Бл маынада талдауа зерттелетін затты ртрлі блшектері арасындаы байланысты табатын синтез жаын келеді. азіргі кездегі диалектика шындыты зерттеуді ылыми дістері ретінде талдау мен синтезді бірлігінен шыады. Тек талдау мен синтез ана біріккен кйде былыстарды жан-жаты диалектикалы байланысыны ылыми зерттелуін амтамасыз етеді.
Сонымен, талдау ымы ке клемде кішкентай блшектерге блінген жне оларды байланыстарыны ртрлілігіне арамастан табиат былыстары мен заттарын тануды тсілі ретінде арастырылады.
ылым мен тжірибеде талдауды ртрлі трлері олданылады: физикалы, химиялы, математикалы, статистикалы, экономикалы жне т.б. Олар тсіл, масат жне объектілері бойынша ерекшеленеді. Физикалы, химиялы жне баса да талдаулара араанда экономикалы талдау экономикалы былыстарды абстракті-логикалы зерттеу тсіліне жатады, мнда микроскопты да, химиялы реактивтерді де олдану ммкін емес, тек абстракция кші ана олданыла алады.
Экономикалы талдау пні осы ойылан тапсырмаларды оындауа керекті дістемелік соны ішінде олайлы дістер мен тсілдерді арастырады.
Экономикалы талдау апарат жинатау мен шешім абылдау арасындаы орын алады. Апарат мтаждыы мен талдау арасында зара байланыстылы бар. Апарат мазмны мен клемі талдауды міндеттері мен клемін анытайды. Талдау барысында алынан мліметтер жаа апараттара мтаждыты пайда етеді. Басарушылы шешімдерді абылдауа негіз жоспарлы, есептік жне баса да апарат стаушылары болады. Талдау нітижелері бойынша ызметке баа беріледі, оны кемшіліктері, резервтері аныталады, оларды жою жолдары крсетіледі. Осы істі сттілігі басарушылы шешімдерді дрыстыы мен уаыттылыына байланысты болады. ндіріс дамуыны себептік-факторлы байланыстары туралы апарат нерлым сапалы болан сайын, оны пайдалануы нерлым дер кезінде болан сайын талдау ыпалы сорлым жоары болады.
Ксіпорынны ндірістік-шаруашылы ызметіні бкіл кешенін амти отырып, басарушылы талдау жаа идеялар мен масаттарды ойылуына кеп соуы керек, олара жету жолдары мен ралдарын крсетуге тиіс.
Жасы жргізілген талдау тіпті жоары арынмен дамып келе жатан ксіпорын басармасын иллюзияларынан арылуа ммкіндік береді, дамуды жаа баыттарын круіне ммкіндік береді.
Шаруашылы ызметті экономикалы талдауды мазмны – бл сйкес апарат кздерін пайдалана отырып ксіпорын ызметіні бкіл тараптарын кешенді зерттеу.
Ол мыналарды амтиды:
1. бизнес-жоспарларды растырылуыны дрыстыын негіздеу;
2. экономикалы жмыс элементтерін зерттеу;
3. факторларды, резервтерді серін зерттеу;
4. жмысты баалау жне нтижелерді шыындармен салыстыру;
5. нтижелерді жалпылау;
6. шаралар дайындау;
7. оларды шынайы жргізілуін тексеру.
Талдау барысында аныталан резервтерді келесі негіздер бойынша жіктеуге болады:
- трлері бойынша:
1) кемшіліктерді жою шін пайдаланылатын;
2) осымша ресурстар нтижесінде ол жеткізілетін;
3) ылыми-техникалы прогресс нтижесінде алынатын;
- рамы бойынша:
1) ебек;
2) ебек ралдары;
3) ебек заттары;
- сипатына арай:
1) конструкцияны жетілдіру;
2) ндіріс техникасы мен йымдастырылуын жетілдіру;
3) ндірістік емес шыындарды жою;
- ол жеткізілетін нтижелер бойынша:
1) ндіру жне сату клемдерін лайту;
2) ндіріс тиімділігін арттыру;
3) аржылы л-ауаттылыты арттыру.
Талданып жатан факторлар тмендегіше жіктеледі:
- леуметтік-экономикалы;
- йымдастыру-техникалы жне экономикалы;
- ресурстарды пайдалану тиімділігіне байланысты факторлар;
- сапаны, клемді згертетін факторлар жне т.б.
2. Экономикалы талдау пніні зертеу мні болып экономикалы былыстарды жне принциптерді себепті-салдарлы атынастары табылады.
Экономикалы талдау объектілері ретінде шаруашылы ызметіні экономикалы нтижелері есептелінеді. нерксіп ксіпорында талдау объектілерін нім ндіру мен ткізу, оны зіндік ны, ебек, материалды, аржы ресурстарын пайдалану, ндірісті аржылы нтижелері, ксіпорынны аржылы жадайы жне т.б. жатады.
Талдау кешенді болуы ажет. Зерттеуді кешенділігі ксіпорын экономикасында ызметті барлы тарауларын амтуды талап етеді.
Талдау жасауда жйелілікті амтамасыз ету керек. рбір объектіні зерттеу оны ішкі жне сырта арым-атынастарын ескере отырылып жргізілуі ажет.
Шаруашылы ызметті талдау объективті, аны, дл болуы керек. Ол тексерілген, наты, объективті шындыты айындайтын мліметке негізделуі ажет, ал оны орытындылары аналитикалы есептермен негізделуі тиіс.
Талдау ксіпорын ызметіне, ндіріс нтижелеріне з серін тигізіп отыру ажет. Бл жерде уаытылы жмыстарды кемшіліктерін айындалып, олармен ксіпорын басшылыын таныстыру керек.
Талдау жоспар бойынша жргізілуі тиіс.Талдау оперативті болуы ажет. Оперативтілік деп отыранымыз – бл тез жне оны талдау жасау, басару шешімдерін абылдау жне оларды іске асыру. Талдау нтижелі болуы тиіс.
Шаруашылы ызметті талдауды пайда болуы кез келген саланы пайда болуына ажет жалпыа бірдей объективті тртіппен байланысты.
Біріншіден, бл тжірибелік ажеттілікті анааттандыру. Ол ндірістік кштерді дамуына, ндірістік кштерді жетілуіне, ндіріс клеміні лаюына байланысты пайда болды.Кішігірім ксіпорындарда олданылан интуитивті талдау, жобалы есептер лкен ндірістік бірліктер шарттарында жеткіліксіз болып алды. Жан-жаты жинаталан шаруашылы ызметті экономикалы талдаусыз крделі экономикалы процестерді басару мен оптималды шешімдер абылдау ммкін емес.
Екіншіден, бл экономикалы ылымны жалпы дамуымен байланысты. Кез келген ылымны дамуымен оны салаларыны дифференциациясы жргізілетіні брімізге млім. Шаруашылы ызметті экономикалы талдауы оамды ылымдарды дифференциациялануы нтижесінде пайда болды. Брын экономикалы талдау ызметтері балансжргізу, бухгалтерлік есеп, аржы, статистика жне таы да баса ылымдар шегінде арастырылатын. Бл ылымдар шегінде талдауды зерттеуді алашы арапайым тсілдері пайда болды. Біра, ксіпорынны экономикалы жне леуметтік дамуыны аымдаы жне бесжылды жоспарын негіздеу шін ксіпорын ызметін жан-жаты жалпы зерттеу ажеттілігі туындады. Жоарыда аталып ткен ылымдар тжірибені барлы ажеттіліктерін амтамасыз ете алмады. Шаруашылы ызметті талдауды ылымны блек жеке саласы ретінде крсету ажеттілігі туындады. Осыдан со, экономикалы талдауды маызы шаруашылы ызмет барысындаы ателерді баасына сай сіп отырды.Оан деген ызыушылы суде. ндірісті зерттеу жалпылама талдаушылы крініс тапты. Талдау ксіпорын экономикасын басарудаы маызды рала айналды, резервтерді тану ндірістік эффективтілікті жоарылауына келеді.
3. Ксіпорын ызметін экономикалы талдау мазмны мен міндеттері оны атаратын функцияларымен айындалады.
Біріншіден, бл функцияларды бірі – экономикалы задарды іске асу сипатын зерттеу, ксіпоорын жадайында экономикалы процестермен былыстарды тенденцияларын орнату.
Екіншіден, талдау функциясы болып аымдаы жне болашатаы жоспарларды ылыми негіздеу есептеледі.
шіншіден, ылым мен тжірибені жетістіктері негізінде ндіріс тиімділігін арттыру резервтерін анытау.
Тртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша ксіпорын ызметіні нтижелерін баалау.
Бесіншіден, шаруашылы ызмет процесінде айындалан резервтерді пайдалану бойынша шаралар белгілеу.
Шаруашылы ызметін талдау жргізуде келесі принциптерді басшылыа алан жн.
Экономикалы былыстар мен процестерді, шаруашылы жргізуді нтижелерін баалауда талдау мемлекеттік діске негізделуі керек. Яни, экономикалы мірді белгілі жатарын баалай отырып, оларды мемлекеттік, экономикалы, леуметтік, экологиялы, халыаралы саясата жне задылыа сйкестігін есепке алып отыруымыз ажет.
Талдау ылыми сипатта жргізілуі ажет, яни ндіріс дамуында экономикалы задар талаптары ескерілуі ажет, ылым-техникалы прогресс жетістіктерін, экономикалы зерттеулерді жаа дістерін пайдалану керек. [kgl]
[gl] 2 ТАЫРЫП ЭКОНОМИКАЛЫ ТАЛДАУДЫ ДІСТЕРІ МЕН ТСІЛДЕРІ[:]
Саба масаты: Ксіпорын ызметін экономикалы талдауды дістері мен тсідерін: салыстыру, атысты жне орта шамалар тсілін, топтастыру тсілін, индекстік діс, орын алмастыру дісі, математикалы дістерді арастыру.
Тйінді сздер: жоспарлы тапсырыс, жоспарды орындау, динамика, рылымдар, йлесімділік , арындылы, тиімділік, жалпы дістеме, жеке дістеме, детерминацияланан факторлы талдау, стохастикалы факторлы талдау, салыстырмалы талдау, клдене, тігінен, трендтік, бір шамалы жне кп шамалы талдау дістері жне т.б.
Дріс жоспары (1 саат)
1. Экономикалы талдау дістеріні тсінігі
2. Абсолюттік жне салыстырмалы айырмашылытарды дстрлі дістері: топтастыру, орташа шамалар, салыстыру дісі, индекстік діс, орын алмастыру дісі
3. Математикалы дістері: математикалы статистика дістері, эконометрикалы дістер, корреляция-регрессиялы талдау
1.Талдауды маызды методологиялы белгісі болып себепті-тергеулі байланыстарды орнатуа ана емес, сонымен атар олара санды сипаттама беруге абілеттілігі табылады, яни, ызмет нтижелеріне факторлар ыпалын лшеуді амтамасыз етуге абілеттілігі. Бл талдауды наты етіп, ал оны орытындыларын негізделген етеді.
Талдауда себепті байланыстарды зерттеу мен лшеуді индукция жне дедукция дістерімен жзеге асыруа болады. Логикалы индукция кмегімен себепті байланыстарды зерттеу тсілі бойынша зерттеу жекеден жалпыа, жеке фактілерді зерттеуден жалпыламаа, себептен нтижеге жзеге асырылады. Дедукция – бл зерттеу жалпы фактілерден жекеге, нтижелерден себептерге жзеге асырылатын тсіл болып табылады. Индукция дісі талдауда дедукция дісімен бірге жне йлесімді олданылады.
Шаруашылы ызметті талдауда диалектикалы дісті олдану рбір процесті, рбір экономикалы былысты бір-бірімен зара байланысты кптеген элементтерді жиынтыы трінде, жйе трінде арастыру керек. Осыдан келіп шыатыны талдауды таы бір сипаттамалы белгісі болып табылатын талдау объектісін зерттеуге жйелі кзарасты ажеттілігі.
Жйелі кзарас зерттелетін былыстар мен процестерді элементтерге максималды блшектеу, оларды жйелілігі мен синтезін арастырады. Сол не баса былыстарды блшектеу (рама бліктерін ашып крсету) зерттеліп отыран объектіде анарлым маызды жне негізгіні анытау шін тжірибелік ажетті дрежеде жргізіледі. Ол талдауды объектісі мен масатына байланысты болып келеді. Бл экономикалы крсеткіштерді маызын, ондай-а оларды дамуын анытайтын факторлар мен себептерді наты білуді аналитиктерден талап ететін ШТ-даы крделі мселе болып табылады.
Элементтерді жйелендіру оларды зара байланысын, арым-атынастарын, зара туелділіктерін жне зара баыныштылытарын зерттеу негізінде жзеге асырылады. Бл зерттеліп отыран объектіні (жйені) ммкін моделін руа, зерттеліп отыран крсеткіштерді ішкі байланыстарына сйкес келетін талдауды логикалы-діснамалы жйесін ашып круге, жйе элементтеріні баыныштылыын, ызметтерін оны негізгі компоненттерін анытауа жадай жасайды.
Ксіпорын экономикасыны жеке жатарын, оларды зара байланысын, баыныштылыы мен туелділігін зерттеп болан со, барлы зерттеу материалдарын жалпыландыру ажет. Жалпыландыру (синтез) талдауда те жауапты мезет болып табылады. Талдау нтижелерін жалпыландыру кезінде ызмет нтижелері негізінен туелді болатын барлы зерттеліп отыран факторларды ішінен типтіктерді кездейсотардан блу, негізгі жне шешуші факторларды ашып крсету ажет.
Алдынылардан тікелей шыатын шаруашылы ызметті талдау маызды діснамалы белгісі болып ксіпорынны шаруашылы ызметіндегі экономикалы былыстар мен процесстерді себепті-тергеулі байланыстарын жйелі жне кешенді зерттеу шін ажетті болып саналатын крсеткіштер жйесін деу мен олдану табылады.
Осылайша, шаруашылы ызметті талдау дісі ндіріс тиімділігін арттыру масатымен жоспар, есеп, есептілік жне баса да апарат кздерінен крсеткіштер жйесіні арнайы абылдауларын деу жолымен ксіпорын ызметіні нтижелеріне факторларды серін лшеу жне жалпыландыру, жйелі, кешенді зерттеуді крсетеді.
Шаруашылы ызметті талдау дісін олдану аналитикалы зерттеуді наты дістемелеріні атарыларынан кейін крінеді. Ол шаруашылы ызметті блек жатарыны зерттеу дістемелері немесе кешенді талдау дістемелері болуы ммкін. Айта кететін, рбір талдау тріне зіні дістемесі сйкес келеді. Жалпы дістеме андай да бір жмысты нерлым масата сай орындалу ережелеріні, тсілдеріні жиынтыы дегенді білдіреді. Экономикалы талдауда дістеме айын бейнемен талдау масатына жетуге баытталан, кіспорын экономикасын зерттеу ережелері мен аналитикалы тсілдерді жиынтыын білдіреді. Жалпы дістеме – лтты экономиканы трлі салаларында экономикалы талдауды трлі объектілерін зерттеу кезінде бірыай олданылатын зерттеу жйесі деген тсінікті береді. Жеке дістеме жалпыны экономиканы арнайы салаларына, ндірісті арнайы тріне немесе зерттеу объектісіне атысты айындайды.
Талдауды кез келген дістемесі аналитикалы зерттеуді орындау бойынша діснамалы нсаулар немесе талаптар крсететін болады. Ол мысалы келесідей жадайларды амтиды:
а) талдау масатыны мселелері мен рылымы;
б) талдау объектілері;
в) рбір талдау объектісі зерттее шін кмектесетін крсеткіштер жйесі;
г) аналитикалы зерттеуді жргізуді кезеділігі мен здіксіздігі бойынша кеестер;
д) оытылатын объектілерді зерттеу тсілдеріні сипаты;
е) талдау жргізу шін негіз болатын алу кздері;
ж) талдауды йымдастыру бойынша нсаулар (андай тлалар, ызметтер зерттеуді блек бліктерін жзеге асырады);
з) апаратты аналитикалы деу шін масата сай пайдаланылатын техникалы ралдар;
к) талдау нтижелерін рсімдеуге ажет жаттарды сипаты;
л) талдау нтижелерін ттынушылар.
Шаруашылы ызметті талдау дістемесіні екі элементіне тоталып кетейік:
аналитикалы жмысты орындауды кезеділігі;
оытылатын объектілерді зерттеу тсілдері.
Кешенді шаруашылы ызметті талдауды орындау барысында келесі кезедер аныталады:
Бірінші кезеде талдау объектілері, масаты мен мселесі натыланады, аналитикалы жмыс жоспары ралады.
Екінші кезеде талдау объектісі сипаттауа кмектесетін синтетикалы жне аналитикалы крсеткіштер жйесі жасалады.
шінші кезеде талдауа ажетті апарат жиналып дайындалады (оны натылыы тексеріледі, салыстырмалы трге келтіріледі жне т.с.с.).
Тртінші кезеде шаруашылыты наты нтижелерін есепті жылды жоспарындаы крсеткіштермен, ткен жылдарды наты берілгендерімен, басарушы йымдарды жетістіктерімен, саланы тгелдей салыстырады жне т.с.с.
Бесінші кезеде факторлы талдау жргізіледі: факторлар алынады жне оларды нтижеге сері аныталады.
Алтыншы кезеде ндіріс тиімділігін арттыруды пайдаланылмаан жне перспективалы резевтері аныталады.
Жетінші кезеде аныталан олданылмаан резервтерді жне трлі факторлар рекеттеріні есебімен шаруашылы нтижелерін баалау жзеге асырылады, оларды олдану бойынша шаралар жасалады.
Аналитикалы зерттеуді орындауды мндай кезеділігі шаруашылы ызметті талдау теориясы мен тжірибесі жаынан анарлым масата сай болып табылады.
2. Шаруашылы нтижелерге жне резервтерді есептеуге сер ететін факторларды зерттеу шін талдауда келесідей дістер пайдаланылады: цептік, абсолютті жне атысты айырмашылы, интегралды діс, корреляциялы, компоненттік, сызыты дісі, бадарламалау, массалы ызмет крсету теориясы, ойын теориясы, операцияларды зерттеу сияты дістері, интуиция негізінде, ткен тжірибесіне, мамандарды эксперттік баалауы арылы экономикалы мселелерді эвристикалы шешімдер дісін олданады. дістерді тадау - талдауды масаты мен тиімділігіне, зерттеу объектісіне, есептеуді техникалы ммкіндіктеріне байланысты болады.
Салыстыру – тсілдерді бір трі, оны кмегімен адам оршаан ортаны тани білді. азіргі заманда біз бл амалды атоматты трде кейде байамай кнделікті олданамыз. Ерекше маыздылыына кіл аударса «Брін салыстыранда тсінесін» деген мтелге сілтеуге болады. Ол экономикалы былыстарды зерттеуде де кеінен тарады. Баылау мен болжауды баалаанда олданатын р крсеткіш пен р санны салыстырмалы трде ана мні болады.
Бл дісті мні келесі трде ашылуы ммкін. Салыстыру – бл танымны ылыми дісі, мнда белгісіз былыстар, заттар брын зерттелген белгілі былыспен салыстырылады, бл оларды арасындаы айырмашылытарды айындау масатымен жасалады. Салыстыруды кмегімен экономикалы былыстарды жалпы жне спецификалы, зерттеліп жатан объектілерді згерісі, даму тенденциялары мен задылытары аныталады.
Экономикалы талдауда салыстыру барлы есептерді шешуде негізгі немесе кмекші діс ретінде олданады. Салыстыруды олдана отырып жетістікке жететін арапайым жадайлар мен масаттарды айта кетейік.
1. Жоспарды орындалу дрежесін баалау шін жоспарлы жне наты крсеткіштерді салыстыру.
2. Наты крсеткіштер мен нормативтік крсеткіштерді салыстыру шыындарды баылауа жне ресурсты сатаушы технологиясын енгізуге ммкіндік береді.
3. Наты крсеткітерді ткен жылдар крсеткіштерімен салыстырып экономика процесстеріні даму тенденциясын анытау.
4. Ксіпорынны талдамалы крсеткіштерін ылыми жетістіктермен жне баса ксіпорындар немесе блімшелер жмысыны алдыы атарлы тжірибесімен салыстыру орларды іздеуге ажет.
5. Талдамалы шаруашылы крсеткіштерді жеткен нтижелерді баалау жне олданылмаан орды анытау шін аудан, айма, облыс бойынша орташа крсеткішітерімен салыстыру.
6. Зерттеліп жатан крсеткіштерді зара байланысын анытау шін параллельді жне динамикалы атарларды салыстыру. Мысалы, бірмезгілде жалпы німні ндірістік колеміні згеріс динамикасын, негізгі ндірістік ор жне айтарым орын талдаанда бл крсеткіштерді зара байланысын длелдеуге болады.
7. Басарушылы шешімдерді ртрлі нсаларын салыстыру масатымен е олайласын тадау.
8. ызмет нтижесін кез келген факторды згерісіне дейін жне кейін салыстыру, факторлар серін есептеген кезінде жне орларды есептегенде олданылады.
Абсолютті шамалар былыстарды санды лшемін лшем бірлігінде, салмаында, клемінде, бойында, алаында,нында жне баса былыстарды лшеміне атыссыз крсетеді.
атысты крсеткіштер баса уаыт немесе баса обьект бойынша алынан зерттелетін былыстарды баса былыстарды шамасымен немесе осы былыс шамасымен арасалмаын крсетеді. атысты крсеткіштер салыстырмалы базаа абылданатын бір шаманы баса шамаа блу нтижесінде алынады. Олар жоспарды, базистік жылды, баса ксіпорынны мліметтері болуы ммкін. атысты крсеткіштер коэффициенттер (1базада) немесе пайыздар(100 базада) формасында крсетіледі.
Шаруашылы ызметті талдауда атысты шамаларды ртрлі крінісі олданылады: жоспарлы тапсырыс, жоспарды орындау, динамика, рылымдар, йлесімділік , арындылы, тиімділік.
атысты шамаларды жоспарлы тапсырысы аымдаы жылды крсеткіштеріні жоспарлы дегейіні ткен жылы дегейіне немесе алдыы 3-5 жылмен араатынасын крсетеді.
атысты шамаларды жоспарды орындауы – бл крсіткішті наты жне жоспарлы дегейіні арасындаы араатынас, кбінесе пайыз трінде крсетіледі.
Крсеткіштерді белгілі бір уаыт аралыында згеруін сипаттау шін атысты шамаларды динамикасы олданылады. Ол аымдаы жылды крсеткішіні шамасын оны алдыы кезедегі (ай, тосан, жыл) дегейіне блу жолымен аныталады. Олар сім арындары деп аталады жне кбінесе пайыздар немесе коэффициенттер трінде крсетіледі. атысты шамаларды динамикасы базистік жне тізбектік болуы ммкін. Бірінші жадайда динамикалы атарды рбір келесі дегейі базистік жылмен салыстырылады, ал келесісінде - рбір келесі жыл алдыысына атысты болады.
рылым крсеткіші – ол пайыздар немесе коэффициенттер трінде крсетілетін атысты лес блігі ( лестік салма). Мысалы, жалпы егіс алаындаы днді-даылдар егісіні лес салмаы, ксіпорынны жалпы жмысшы санындаы жмысшыларды лес салмаы.
атысты шамаларды йлесімділігі – бір бтінні бліктері арасындаы атынасты крсетеді, мысалы, жмысшы кші мен машиналары, негізгі ндірістік орларды актив жне пассив бліктері.
атысты шамаларды арындылыы – белгілі бір кбылысты сйкес салада дамуын, тарату дегейін сипаттайтын, мысалы, трындарды науасты дегейі, біліктілігі жоары жмысшыларды пайызы аталады.
атысты шамаларды тиімділігі – ресурстарды немесе шыындарды тиімділік атынасы, ысалы, нім ндірісі 100га ауылшаруашылы алаа, бір рубль шыына,бір жмысшыа.
Экономикалы жмыс тжірибесінде абсолютті жне атысты крсеткіштер атарына орташа шамалар жиі олданылады. Олар Шаруашылы ызметті талдауда біртрлі былыстарды белгілі бір белгісіне байланысты санды жинатау сипаттамасы шін олданылады. Мысалы, жмысшыларды орташа жалаысы жмысшыларды жиынтыын байайтын ебекаыны дегейін жалпылама сипаттау щін олданылады. Орташа шамада зерттелетін былыстарды сйкес белгісі бойынша жалпы, сипаттамалы, типтік трлері крсетіледі. Ол осы белгіні зерттелетін жиынтыыны жалпы лшемін крсетеді, яни бір санмен барлы обьектілерді жиынтыын сипаттайды. Орташа шаманы кмегімен ртрлі обьектілер жиынтыын салыстыруа болады, мысалы, даылдарды шыымдылы дегейі бойынша аудандар, ебекаы дегейі бойынша ксіпорындар жне т.б.
Шаруашылы ызметті талдауда орташа шамаларды ртрлі лгісі олданылады: орташа арифметикалы (арапайым жне лшенген), орташа йлесімді, орташа геометриялы, орташа хронологиялы, орташа шаршылы жне т.б.
Шаруашылы ызметті талдауда орташа шамаларды олданан кезде олар былыстарды жалпы сипаттамасын беретінін ескеру керек. Осы жерде оларды кші жне жетіспеушілігі. Нашар емес болып крінетін жалпы орташа крсеткіштерді артында, нашар жмыс жасайтын бригадаларды, цехтарды жне баса щаруашылы блімшелерді нтижелері жасырын трады. Орташа мліметтерден озат ндірісті жетістіктері де крінбейді. Сондытан талдау кезінде орташа шамаларды мазмнын орташа топты, кейбір жадайларда жеке крсеткіштермен толытырып, ашып крсету ажет.
Шаруашылы ызметті талдауда ке олдануды апараттарды топталуы - зерттелетін обьектілер жиынтыыны массасын сйкес белгілері бойынша сапалы біртрлі топа блу алады. Егер статистика бл дісті жалпылама жне бір трге келтіру шін олданса, онда талдауда топталу орташа шамаларды маынасын тсіндіруге, бл орташалардаа блек лшемдерді ролін, крсеткіштер арсындаы зара араатынасты білдіру шін олданылады.
Тапсырмаа байланысты исынды лгі, рылымды жне талдаулы топталулар олданылады.
исынды лгі топталуа мысал ретінде жмыс баыты бойынша халыты топталуы, меншік формасы бойынша ксіпорындар топтары бола алады.
рылымды топталу крсеткіштерді ішкі рылымын, олардаы рбір блікті атынасын зерттеуге ммкіндік береді. Оларды кмегімен мамандыы бойынша жмысшылар рамын, жмыс стажын, жасын, німді ндіру нормасы, нім ндірісіні жоспарын жасау дегейі бойынша ксіпорын рамын, оны зіндік нын тмендету. рылымды топталу сіресе министрлікті, бірлестіктерді жинатамалы есептілігін талдауда кп маынаа ие, себебі ол алдыы, орташа жне артта алан ксіпорындарды айындап беру мен жасырын резервтер мен алдыы тжірибелерді іздеу баыттарын анытайды.
Аналитикалы (тергеулі-себептілік) топталу зерттелетін крсеткіштерді арасындаы баыттары мен байланыс формаларын жне барын анытау шін олданылады. Аналитикалы топталу сипаттамалы белгілері бойынша сапалы жне санды болады.
рылу иындыы бойынша топталуды екі трі бар: жай жне растырылан. Жай топталуды кмегімен белгілі бір белгілері бойынша топталан былыстар арасындаы зара байланысты крсетеді. Ал растырылын топталуда бндай блінілулер алдымен бір белгісі бойынша, содан со рбір топ ішінде баса белгілері бойынша жргізіледі. Осылайша екі дегейлі, ш дегейлі топталу растырылуы ммкін. Олар ртрлі жне крделі зара байланыстарды зерттеуге ммкіндік береді. Біра оларды елеулі кемшілігін айтып кеткен жн. Бндай топталуларды растыру жоары ебек сыйымдылыымен жне алынан нтижелер те иын абылдануымен ерекшеленеді. Сондытан крделі зара байланыстарды зерттеу шін бл топталуды бірнеше жай топталумен алмастыран жн.
Топталуды растыру кезінде жиынтытарды топа блуге, топ санын жне оларды арасындаы аралытарды тадауа шын арау керек, йткені талдау нтижелері осыан байланысты атты згеруі ммкін.
Топталуды растыру дісін келесі алгоритм арылы ысаша анытауа болады:
· талдау масатын анытау
· барлы жиынты обьектілер бойынша керекті мліметтер жиыны
· топталу белгісі шін тадалуы бойынша жиынтытарды тізімдеу (ранжиорвание)
· жиынтытарды лестіру жне оларды топтара блуі бойынша аралыты тадау
· орташа топталан крсеткіштерді топтамалы жне натылы белгісі бойынша анытау
· алынан орташа шамаларды талдауы, зара байланысты анытау жне наты крсеткіштерді зерттелетін нтижелерге ыпал ету баыттарын анытау.
растырылан топталуды растыру жадайында бл алгоритм тртінші жне бесінші пункттеріні айталануынан(бірнеше рет) лаяды.
3.ылыми зерттеуді ралдарды жаартылуы, талдау жмысыны тиімділігіні жне жарындылыыны негізі болып табылады. Нерлым адам зерттейтін былысты мнін тере тсінсе, сорлым оан наты зерттеу дістері ажет болады. Бл барлы ылымдар, салалар шін ажет. Барлы ылымдар салаларында соы жылдар ішінде зерттеу дістемелері натылана тсті. Экономикалы ылымны аса маызды ндылыы болып, экономикалы зерттеулерге математикалы дістерді олдану болып табылады. Ол талдауды одан ары тере рі длді етеді. [kgl]
[gl] 3 ТАЫРЫП. ФАКТОРЛЫ ТАЛДАУ[:]
Саба масаты: Экономикалы былыстарды араатынасын, факторлы талдау жніндегі крінісін, факторлы талдау трлерін, оны негізгі міндеттерін арастыру.
Тйінді сздер: детерминантталан (функционалды) жне стохастикалы (корреляциялы); тура (дедуктивті) жне кері (индуктивті); бір сатылы жне кп сатылы: статикалы жне сікілі; ретроспективті жне перспективті (болжамды) факторлы талдау трлері жне т.б.
Дріс жоспары (1 саат)
1. Факторларды жйелеу ажеттілігі жне маызы
2. Детерминациялы жне стохастикалы талдауда факторларды жйелеуді негізігі дістері
3. Моделдеуді мні жне маызы. Детерминациялы факторлы моделді негізгі типтері. Факторлы моделдерді айта жасау.
1. Ксіпорынны шаруашылылы ызметіні барлы былыстары мен процесстері араатынаста, зара туекелділікте жне шарттылыта болады. Оларды біреуі тікелей зара байланысты, басалары – жанама. Мысалы, жалпы нім клеміне жмысшылар саны жне оларды жмыс німділігіні дегейі сияты факторлар тікелей сер етеді. Баса факторлар бл крсеткішке жанама сер етеді.
р былысты себеп жне нтиже ретінде арастыруа болады. Мысалы, ебек імділігін бір жаынан ндіріс клеміні, оны зіндік ны дегейіні згеруі себебі ретінде, ал екінші жаынан - ндіріс механизациясы мен автоматизациясыны дегейіні згерісі, ебекті йымдастырылуыны жетлдірілуі жне т.б. ретінде арастыруа болады.
р нтижелі крсеткіш кп санды жне р трлі факторлара туелді болады. Нтижелі крсеткіш клеміне факторларды сер етуі блшекті трде зерттелсе, сорлым талдау нтижесі мен ксіпорынны жмыс сапасыны баасы натыра болады. Бдан шаруашылы ызмет талдауындаы маызды діснамалы мселе болып зерттелетін экономикалы крсеткіштерді клеміне факторларды серін зерттеу жне лшеу болып табылады. Факторларды тере жне р жаты зерттеуінсіз ызмет нтижесі жнінде негізделген шешім, ндіріс резервін анытауа, жоспарды жне басарушылы шешімдерді негіздеу ммкін болмайды.
Факторлы талдауды негізгі міндеті болып келесілер танылады:
1. Зертелетін нтижелі крсеткішті анытайтын факторларды іріктеу.
2. Жйелі трде келу ммкіндігін амтамасыз ету масатында оларды жіктеу жне жйелеу.
3. Факторлар мен нтижелі крсеткіштер арасындаы байланыс формаларын анытау.
4. Нтижелік жне факторлы крсеткіштер арасындаы зара байланысты модельдеу.
5. сер ету факторларын есептеу жне оларды райсысыны нтижелі крсеткіш клемі згергендегі рлін баалау.
6. Факторлы модельмен жмыс (экономикалы процесстерді басару шін оны немді пайдалану).
Бл немесе баса крсеткішті талдау шін факторларды іріктеу бл салада алынан практикалы жне теориялы білім негізінде жзеге асырылады. Бл кезде бл аидадан: факторлар кешені кбірек зерттелсе, талдау нтижелері натыра болады. Сонымен атар осы факторлар кешені механикалы сома ретінде аралса, оларды зара байланыстылыынсыз басты анытаушыны ерекшелемей-а ондаы шешім ате болуы ммкін. Шаруашылы ызметті талдауда нтижелі крсеткіш клеміне факторларды серін зара байланысты зерттеу оларды жйелілігі кмегімен ол жеткізіледі, бл ылымны негізгі бір діснамалы мселесі болып табылады.
Факторлы талдауды басты діснамалы мселесі болып факторлар мен нтижелі крсеткіштер арасындаы туелділік формасын анытау болып табылады: ол функционалды немесе стохастикалы па, тура немесе кері, тзу сызыты немесе исы сызыты ма екендігі. Мнда теориялы жне практикалы тжірибесі, сонымен атар параллельді жне сікілік атарлар, берілген апараттарды аналитикалы топтастыруларын теестіру тсілдері олданылады.
2.Факторлы талдау ретінде факторларды нтижелі крсеткіштер клеміне серін лшеу мен кешенді жне жйелі зерттеуді діснамасы тсініледі. Факторлы талдауды келесідей трлерін бір-бірінен ажыратады:
-детерминантталан (функционалды) жне стохастикалы (корреляциялы);
- тура (дедуктивті) жне кері (индуктивті);
- бір сатылы жне кп сатылы:
- статикалы жне сікілі;
- ретроспективті жне перспективті (болжамды).
Детерминантталан факторлы талдау ретінде факторларды серін зерттеу діснамасы тсініледі, нтижелі крсеткішпен байланысы функционалды болады, яни крсеткіш факторларды осындысыны жеке немесе алгебралы туындысы ретінде крінуі ммкін.
Стохастикалы талдау фактоларды зерттеу діснамасы ретінде нтижелі крсеткіштер оларды байланысы функционалдыдан араанда толы емес ытималды (корреляциялы) болады. Егер функционалды (толы) туелділікте аргументті згерісінен немі функцияны сйкес згеруі болса, онда корреляциялы байланыста аргументті згеруі функцияны суі бірнеше мн беруі ммкін баса бл крсеткішті анытайтын факторлар йлесуіне туелді. Мысалы, ебек німділігі ор жаратануыны бір дегейінде р трлі ксіпорындарда бірдей болмауы ммкін. Бл баса факторларды бл крскеткішке сер ететін йлестірілу оптимальділігіне туелді болады.
Тура факторлы талдау кезінде зерттеу дедуктивті тсілмен жргізіледі – жалпыдан жекеге. Кері факторлы талдау логикалы индукция тсілімен себепті –нтижелі байланыс зерттеуін іске асырады – жеке, блек факторлардан жалпыламаа.
Факторлы талдау бір сатылы жне кп сатылы болуы ммкін. Бірінші трі баынуды бір дегейіндегі бір саты факторларын зерттеу олданылады, оларды рама блімдерін блшектеусіз. Мысалы, y = a*b. Кп сатылы факторлы талдау кезінде а жне b факторларын оны тртібін зерттеу масатында рама элементтерге блшектеу жзеге асырылады. Факторларды блшектеу ары арай жаластырылуы да ммкін. Берілген сттегі баынушылыты барлы дегейіндегі факторларды сері зерттеледі.
Сонымен атар, статикалы жне динамикалы факторлы талдауды бір-бірінен ажырату ажет. Бірінші тр нтижелі крсеткіштер жне сйкес кнге факторларды серін зерттеу кезінде олданылады.Баса трі сікілктегі байланысты себепті-нтижелі зерттеу діснамасын крсетеді.
Соында, факторлв талдау ретроспективті болуы ммкін, ол ткен кезедегі нтижелі крсеткіштерді су себебін зерттейді жне перспективадаы факторлар мен нтижелі крсеткішті тртібін зерттейтін перспективті болуы ммкін.
Детерминацияланан факторлы жйені дамуы кешенді факторларды блшектенуі есебінен жргізіледі. Элементті (мысалымызда – жмысшылар саны, істлген кндер саны, жмыс кніні затыы) кбейткіштерге блінбейді, йткені олра сипаты бойынша біртекті болып табылады. Жйені дамуымен санды факторлар біртіндеп жалпыа блшектенуі ысарады, олар з кезегінде блшектенуді ысартып зіні аналитикалы рамы бойынша біртіндеп элементтіге (жай) жаындайды.
Алайда факторлы жйелерді дамуы ажет тередікке дейін кейбір діснамалы иындытармен байланысты жне е алдымен жалпы сипаттаы факторларды іздеу иындыымен, олар бірнеше факторларды жеке немесе алгебралы сомаларыны туындысы трінде крініс табуы ммкін. Сондытан детте, детерминирленген жйелер жалпы факторларды клемін алады. Сонымен атар, шаруашылы ызметті талдаудаы наты факторларыны зерттелуі жалпыдан араанда лкен мні бар болады.
Осыдан факторлы талдау діснамасын жетілдіру наты факторларды зара байланысты зерттеуге баытталан болуы керек, олар нтижелі крсеткіштерімен стохастикалы туелділікте болады.
Стохастикалы зара байланыстылыты зерттеуде зерттелетін крсеткіштер арасындаы байланыс рылымыны сапалы (логикалы) талдауды лкен мні бар. Ол зерттелетін крсеткіштер арасындаы себеп-салдарлы байланысты болу-болмауын айындауа, байланыс баытын зерттеуге, байланыстылы нысанын зерттеуге ммкіндік береді, бл талдау нтижелерін жалпылау барысында жне зерттелуші былыса оларды ыпал ету дегейін анытау шін маызды.
Шаруашылы ызметті талдауда зерттелетін крсеткіштерді байланысы рылымын талдау блок схеманы кмегімен жзеге асады, бл зерттелуші факторлар мен нтижелі крсеткіш арасындаы байланысты баыты мен клемін ана емес, сонымен атар факторларды здеріні арасындаы байланысты анытауа ммкіндік береді. Блок- схеманы рып, зерттелуші факторлар арасында нтижелі крсеткішке тікелей сер ететін факторлар мен оан млдем сер етпей бір бірімен байланысан факторларды круге болады.
Е алдымен німні зіндік нымен рбір факторлар арасында аралы байланыс баытын орнату керек. Сзсіз оларды арасанда тар байланыс болып отыр. Осы лгіде мдениет німділігі німні зіндік нына тікелеі сер етіп транын круге болады. алан факторлар мдениет німділігімен ебек німділігі арылы німні зіндік нына тікелей ана емес жанама да сер етіп жатыр. Мысалы топыраа салынан тыайтыштар мдениет німділігіні жоарлауына кмектесуде. Біра мынаны ескеру керек, салынан тыайтыштарды санынны артуы егіс гектрына кеткен шыындар сомасыны суіне алып келеді. Егер де шыындар сомасы німділікке араанда жоары арынмен ссе, німны зіндік ны да седі. Сондытан осы екі крсеткішті арасындаы байланыс тікелей жне керісінше болып келеді. Тым сапасы да німні зіндік нына тікелей сер етеді. Тадаулы, жоары сапалы тымдар шыындар сомасыны сімін тудырады. Егер олар лкен дрежеде ссе, онда німні зіндік ны лкейеді жне керісінше. ндірісті механикаландыру дрежесі німні зіндік нына тікелей жне жанама сер етеді. Механикаландыру дегейі суі ндірістегі негізгі ралдарды стаумен байланысты шыындарды суіне алып келекді. Бан арамастан ебек німділігі жоарылап жатыр, німділік сіп, німні зіндік ныны тмендеуіне келуде.
3. Экономикалы крсеткіштерді модельдеу (детерминирленген немесе стохастикалы) факторлы талдаудаы крделі діснамалы иындыты крсетеді, оны шешу бл салада арнайы білім жне практикалы йренушілікті талап етеді. Мнымен байланысты бл сраа байланысты осы курса лкен назар аударылады.
Шаруашылы ызметті талдауда е басты діснамалы аспект – нтижелі крсеткіштер клеміне факторларды серін есептеу, бл шін олдану сферасы жне есептеу процеуралары келесі блімдерде арастырылатын талдауда толы тсілдер, мн, баыттар арсеналы олданылады.
Жне де, факторлы талдауды соы кезеі – нтижелі крсеткіштерді су резервтерін есептеу шін, ндірістік жадайды згеруі кезінде оны клемін жоспарлау жне болжау шін факторлы модельді практикалы пайдалану.
Факторларды жіктелуі оларды жалпы сипаттарына туелді топтар бойынша таралуы трінде крініс табады. Ол зерттелетін былыстарды згеру себептерін тереірек тсінуге, нтижелі крсеткіштер клеміні алыптасуындаы р факторды орны мен рлін натыра баалауа кмектеседі.
Талдауда зерттелетін факторлар р трлі сипаттары бойынша жіктелуі ммкін. Шаруашылы ызмет нтижелеріне сер ету кзарасынан олар негізгі жне екінші дегейлі, ішкі жне сырты, объективті жне субъективті, жалпы жне спецификалы, траты жне зілісті, экстенсивті жне интенсивті болып блінеді.
Негізділеріне нтижелі крсеткіштерге шешуші сер ететін факторлар жатады. Екінші дегейлі берілген жадайларда щаруашылы ызмет нтижелеріне шешуші сер етпейтіндер жатады. Осында бір фактор шарттара байланысты, негізгі де жне екінші дегейлі де болуы ммкін екендігін белгілеп кету керек. Трлі факторлардан анытайтын талдау нтижелері бойынша негізгілерін ерекшелей алу шешім шыаруды дрыстыын амтамасыз етеді.
Экономикалы былыстар мен процесстерді зерттеуде жне ксіпорынны ызмет ету нтижелерін баалау кезінде факторлар ішкі жне сырты факторлара жіктеледі, яни берілген ксіпорын ызметіне туелді жне туелсіз болады.
р ксіпорын жмысыны нтижесіне кптеген жадайларда жетілген ндірістік байланыстар жне атынастар кезінде мнді дрежеде баса ксіпорынны ызмет етуі сер етеді, мысалы, з уаытылы шикізаттар, материалдар жеткізу, оны сапасы, ны, нары конъюнктурасы, инфляциялы процесстер жне т.б. Ксіпорын жмысыны нтижесіне мамандандыру саласындаы жне ндірістік кооперацияларда зілістерді крініс табуы сирек емес. Бл факторлар сырты болып табылады. Бл берілген жымны кшін сипаттамайды, біра оларды ішкі себептеріні сер ету дрежесін натыра жне ндірісті ішкі резервтерін толы анытауа ммкіндік береді.
Ксіпорын ызметін дрыс баалау шін факторларды объективті жне субъективтіге блу ажет. Объективті адамдарды еркіне жне алауына байланысты емес, мысалы, табии апат. Объективтіден субъективті себептер жеке адамдарды, ксіпорынны, йымдар жне мекемелерді ызметіне туелді болады.
Факторлар сонымен атар, жалпы жне спецификалы болып блінеді. Жалпыа экономиканы барлы саласында ызмет ететін факторлар жатады. Спецификалы экономиканы немесе ксіпорынны жеке салалары жадайындаылар жатады. Факторларды мндай блінуі жеке ксіпорындарды ндіріс салалрыны ерекшеліктерін толы есепке алынуына жне оларды ызмет етуіні наты баалауына ммкіндік береді.
ндіріс нтижесіне сер ету мерзімі бойынша траты жне зілісті болып блінуі ммкін. Траты факторлар зерттелетін былыстара барлы уаыт бойы зіліссіз сер етеді. зілісті факторларды сер етуі кезеді трде крініс табады, мысалы, жаа техниканы, жаа нім трлерін, ндірісті жаа технологиясын игеру жне т.б.