ШІ МОДУЛЬ. БАСАРУШЫЛЫ ТАЛДАУ
[gl] 5 ТАЫРЫП. БАСАРУШЫЛЫ ТАЛДАУДЫ ДІСТЕРІ [:]
Саба масаты: Басарушылы талдауды дістерін студенттерге йрету жне тжрибе жзінде олдануды жасау
Тйінді сздер:
Дріс жоспары(1 саат)
1. Басарушылы талдаудымні, міндеттері, ролі жне маызы
2. аржы жне басарушылы талдау арасындаы зара байланыс
3. Басарушылы талдауды мазмны жне негізгі кезедері, апарат кздері
Басарушылы талдауды пні болып объективті (сырты) жне субъективті (ішкі) факторларды сері нтижесінде туындайтын шаруашылы процесстер табылады. Сырты факторлар экономикалы задарды іс - рекетін крсетеді. Субъективті факторлар ттастай жне толыымен адамнан туелді болатын оны наты ызметімен байланысты. Табысты шаруашылы ету ндірістік жыммен шебер жетекшілік етумен, аржыларды, экономиканы, ндірісті дрыс йымдастырумен аныталады. Басарушылы талдауды кешенді сипаты бар, йткені шаруашылы ызметін талдау процесінде наты пайда болан зара байланыс пен зара туелділік жне белгілі бір ндірістік жне аржылы факторларды ыпалынан ксіпорын ызметіні аыры орытындылары зерттеледі. Осыдан басарушылы талдауды масатын бліп крсетуге болады - жеткен нтижені баасы жне ксіпорын ызметіні тиімділігін арттыру резервтерін айындау.
Талдауа ана атысты объектіні блігін атап крсету шін шаруашылы ызмет процесіні мн маызын нтижелеу ажет. Процесс - бл себепті шартталан жадайды аымы, былысты ауысымы, кзделген масат немесе нтижені объект жадайымен сйкестігі. Дегенмен, басарушылы талдауды пні болып нтиже емес, шаруашылы ызмет нтижесіні алыптасуы мен згерісіні себептері табылады. ызметті р трлі жатарыны себеп - салдарлы байланыстарын ашаннан кейін ана шаруашылы ызметті негізгі нтижесіні андай да бір фактор арылы алай згеретінін круге жне кез-келген басарушылы нтижені длелдеуге болады. Сонымен, басарушылы талдауды пні болып ксіпорын, экономикалы сектор, т.б. ішіндегі экономикалы былыстар мен процесстерді себеп - салдарлы байланысы табылады. Басарушылы талдаудаы «басарушылы талдау объектісі» жне «басарушылы талдау субектісі» ымдарын атап кетейік. Басарушылы талдау объектісі болып шаруашылы ызметті экономикалы нтижесі табылады. Мселен, нерксіп ксіпорнындаы талдау объектілеріне келесілер жатады: - ндіріс жне німді ткізу; - німні зіндік ны; - материалды, ебек жне аржылы ресурстарды олдану; - ндірісті аржылы нтижесі; - ксіпорынны аржылы жадайы. Аналитикалы тексеру, оны нтижесі мен оларды олдану келесідей принциптерге негізделеді: - экономикалы, леуметтік, экологиялы, халыаралы саясата жне задылытара скес келу; - ылыми сипат, яни диалектикалы таным теориясыны жадайлары бойынша негізделу; - кешенділік, яни субъект ызметіні барлы жатары мен звеноларын амту, субъект экономикасындаы себепті туелділіктерді жан-жаты зерттеу; - жйелі кзарас, яни рбір объект зара ішкі жне сырты байланыстары бар біратар элементтерден ралан жйе ретінде аралады; - рекеттілік, яни ндіріс пен оны элементтеріне ыпал ету, ате есептеулер мен кемшіліктерін дер кезінде тауып, ксіпорын менеджерлеріне хабарлау; - талдау жйелі трде жргізілуі ажет; - шапшанды, яни талдауды жылдам жне наты ткізу, басарушылы шешімдерді абылдау жне оларды жзеге асыру - демократиялылы, яни ке клемдегі ксіпорын жмысшыларыны атысуы; - тиімділік, яни оны ткізуге кеткен шыындар жоары сер беруі ажет.
Басарушылы талдауды жіктелуі оны мазмны мен міндетін тсіну шін мні те маызды. Салалы ( оамды ебекті блісуде негізделеді) - экономиканы блек секторларыны згешелігін ескереді. Салааралы - экономиканы барлы секторларында талдауды теориялы жне методологиялы негізі болып табылады.
Басарушылы талдау дісіні сипаттамалы ерекшеліктері болып келесілер табылады: - экономикалы былыстарды лшеу шін крсеткіштер жйесін олдану; - талдау объектісіні ерекшеліктері туелділігінен баалау лшеуіштерін тадау; - факторларды анытау жне лшеу, математикалы, статистикалы жне есептеу дістерін олдану арылы оларды орытынды крсеткішке серіні зара байланысы. Талдау дісіні дістемелік сипаты: - салыстыру дісін олдану; - талдау тек ана себеп - салдарлы байланысты орнатуды ана емес, сонымен атар олара санды сипат беруге бейім болып келеді, яни ызмет нтижесіне сер ететін факторларды лшеуді амтамасыз етеді; - ішкі арама-арсылытарды, р былысты жаымды жне жаымсыз жатарын зерттеу ажеттілігі; - жалпы дістемелік зерттеу тсілдерін олдану: индукция мен дедукцияны; - талдау объектілерін зерттеудегі жйелі жне кешенді кзарас; - экономикалы былыстарды рамдас бліктерге блшектеу. Ол зерттелетін объектідегі е маыздылары мен негізгілерін анытау шін ажет; - элементтерді жйелілігі оларды зара байланыстылыын, рекеттестігін, зара туелділігін жне зара баынушылыын зерттеу негізінде жргізіледі. Бл зерттелетін объектіні лгісін руа, зерттелетін крсеткішті ішкі байланыстарын зерттеу шін талдауды логико - дістемелік схемасын ашып крсетуге ммкіндік береді; - орыту (синтез) - зерттелетін факторларды ішінен типтіктерді кездейсотардан блуге жне негізгілері мен шешімділерін атап крсетуге ммкіндік береді. Экономикалы былыстарды зерттеудегі жйелі кзарасын атап кету ажет. Жйелі кзарас - бл талдау позициясынан экономиканы бір бтін ретінде кешенді зерттеу. Ол объектіні тереірек зерттеуге, ол туралы одан да толыыра білуге, осы объектіні блек блімдері арасындаы себеп - салдарлы байланысты бліп крсетуге ммкіндік береді.
Жйелі кзарасты негізгі ерекшеліктері болып табылады: - динамикалылы; - рекеттестік; - жйе элементтеріні зара туелділігі мен зара байланысы; - кешенділік; - ттастылы; - баыныштылы; - жетекші буынды бліп крсету. Жйелі кзарас айын артышылытара ие: шаруашылы міндеттерді ылыми длелді шешу нсаларын деуге , нсаларды тиімділігін анытауа, наыз масата сйкес басарушылы шешімдерді тадауа, резервтерді іздеу схемасын, шаруашылытану нтижелеріні объективті баасын, оперативтілік, рекеттілік, талдау мен оны тжырымдарыны длдігін амтамасыз етуге ммкіндік береді. Жйелі кзарасты олдану келесідей кезедерден трады: 1 - кезе: жйені функцияландыру масаттарын анытау, баса жйелермен зара байланысы; 2 - кезе: барлы элементтерге, зара байланыстара толы жне сапалы баа беретін крсеткіштерді тадау; 3 - кезе: жйені негізгі компоненттерін, зара байланысын жне оларды арасындаы баынушылыты орнату; 4 - кезе: жйені экономика - математикалы лгісін ру; 5 - кезе: шаруашылы ызметті нтижесін объективті баалау, ндірісті тиімділігін арттыру шін резервтерді анытау. Сонымен, шаруашылы ызметті талдаудаы жйелі кзарасты негізгі ндылыы оны крсеткіштер мен факторларды арасындаы ішкі байланыстары крсетілген логико - дістемелік схеманы руа ммкіндік беретіндігінде. Талдау дісі аналитикалы зерттеулерді наты дістемелеріні ішінен байалады. дістеме негізінде андай да бір жмысты масата сай орындалан тсілдер мен ережелерді жиынтыы тсіндіріледі. Басарушылы талдаудаы дістеме талдауды масатына жету шін баынышты шаруашылы ызметіндегі экономикалы былыстар мен процесстерді зерттеуде аналитикалы ережелеріні жиынтыы ретінде крсетіледі. Талдау дістемесіні жалпы жне жеке трлері айындалады. Жалпы дістеме - экономикалы талдауды трлі объектілерін лтты экономиканы р трлі секторларында зерттеуде бірдей олданылатын зерттеу жйесі. Жеке дістеме - экономиканы айын секторларын, ндіріс трлерін, зерттеу объектілерін, талдау трлерін салыстыру негізінде жалпыны натыландырады. [kgl]