Gl] 7 ТАЫРЫП.НІМ НДІРУ ЖНЕ ЖЗЕГЕ АСЫРУ 1 страница
КЛЕМІН ТАЛДАУ
Саба масаты: нім ндіру жне жзеге асыру клеміні, нім клеміне факторларды серін талдау дістемесін арастыру
Тйінді сздер:ндірістік нтиже, зіндік н, шыындар, жалпы нім, тауарлы нім, номенклатура, ассортимент.
Дріс жоспары(1 саат)
1. ндірістік нтижелерін талдауды міндеттері жне кздері
2. нім ндіру жне жзеге асыру клеміні динамикасы, ассортименті жне трлері бойынша талдау
3. нім клеміне факторларды серін талдау жне рылымны озаласын талау. німні тлемабілеттілікті талдау
1. німні зіндік ны нерксіптік ксіпорындарды жмысын сипаттайтын маызды крсеткіш болып табылады. Оны дегейіне ксіпорын ызмет етуіні аржылы нтижелері, кеейтілген дайы ндіріс арындары, шаруашылы жргізетін субъекттерді аржылы жадайы туелді болады.
німні, жмыстарды жне ызметтерді зіндік нын талдау аса маызды мселе болып табылады. Оны арасында берілген крсеткіштерді, оны дегейі бойынша жоспар орындалуыны згеру тенденцияларын айындауа, оны сіміне факторларды ыпалын анытауа болады жне осыны негізінде ммкіндіктерді пайдалануы жніндегі ксіпорын жмысына баа беруге жне німні зіндік нын тмендетуді резервтерін орнатуа болады.
Келесі крсеткіштер німні зіндік нын талдауды объекттері болып табылады:
· тауарлы німні жалпы аланда жне шыындар элементтері бойынша толы зіндік ны;
· тауарлы німні 1 тегесіне шаандаы шыындар;
· салыстырылатын тауарлы німні зіндік ны;
· жеке бйымдарды зіндік ны;
· шыындарды жеке элементтері жне баптары
2. нерксіптік ксіпорындарды негізгі мселесі – бл халы сранысын жоары сапалы німмен ммкіндігінше толыыра амтамасыз ету. нім ндірісі клеміні су арындары, оны сапасыны жоарылауы ксіпорын шыындарыны, пайдасыны жне пайдалылыыны (рентабельділігіні) шамасына тікелей ыпалын тигізеді.
Сондытан, нерксіптік ксіпорындар жмысыны талдауын нім шыарылымыны крсеткіштерін зерделеуден бастайды . Оны негізгі мселелері:
· жоспарды орындалу дегейін жне німді ндіру мен сатып ткізу динамикасын баалау;
· бл крсеткіштер шамаларыны згерісіне факторларды ыпалын анытау;
· нім шыарылымы мен сатып ткізілуін жоарылатуды шаруашылы ішіндегі резервтерін айындау;
· айындалан резервтерді мегеру бойынша шараларды жасап шыару.
нерксіптік німні ндіріс клемі табии, шартты-табии жне нды лшеуіштер арылы рнектелуі ммкін. нім клеміні жалпылама крсеткіштерін нды баалау арылы ктерме баа трінде алады. ндіріс клеміні негізгі крсеткіштері – бл тауарлы жне жалпы нім.
Жалпы нім – бл аяталмаан ндірісті ескергендегі барлы ндірілген нім мен орындалан жмыстарды ны. детте салыстырмалы баалармен рнектеледі.
Тауарлы нім – жалпы німнен оан аяталмаан німні алдытары мен шаруашылы ішіндегі айналым кірмейтінімен айырышалынады. Есеп беру жылындаы олданыстаы ктерме баалармен рнектеледі. зіні рамы бойынша кптеген ксіпорындарда егер шаруашылы ішіндегі айналым мен аяталмаан ндіріс жо болан жадайда, тауарлы німмен сйкес келеді.
німді сатып ткізу клемі олданыстаы баалармен (ктерме,келісімді) аныталады. Тиеліп ойылан жне сатып алушылармен аысы телген сатып ткізілген німні нын райды.
ндірістік бадарламаны орындалуын баалау шін ндіріс клеміні табии крсеткіштеріні (даналар, метрлер, тонналар жне т.с.с.) де маызы зор. Оларды ндіріс клемін біртекті німні жеке трлері бойынша талдаан кезде олданады.
Шартты-табии крсеткіштер, нды крсеткіштер секілді, нім ндірісіні клемдеріне жалпылама сипаттама беру шін олданылады. Мысала, консервтік зауыттарда мы шартты банкі, жндеу ксіпорындарында – шартты жндеулер саны сияты крсеткіштер олданыс тапан.
німні ндірілуі мен сатып ткізілуін талдау шін апарат кздері – бл ксіпорынны бизнес-жоспары, жедел жоспар-графиктер, нысан №1-п (жылды) «нім бойынша есеп беру» есеп беру аазы, нысан №1-п (тосанды) «нерксіптік ксіпорынны (бірлестікті) ассортимент бойынша німні жеке трлерін шыару жніндегі кварталды есеп беруі», нысан №1-п (айлы) «нерксіптік ксіпорынны (бірлестікті) нім бойынша жедел есеп беруі», нысан №2 «Пайда мен залал жніндегі есеп беру», №16 ведомосы «Дайын бйымдарды озалысы, оларды тиеу жне сатып ткізу» жне т.б.
ндіріс клемін талдау жалпы жне тауарлы німні динамикасын зерделеуден, базистік жне тізбекті су мен сімдні арындарын есептеуден басталады.
суді (сімні) орташа жылды арынын орташа геометриялы жне орташа арифметикалы крсеткіш бойынша есептеуге болады.
Орташа геометриялы бойынша есептейік:
T = . 
Аса крнектілік шін тауарлы німні динамикасын график трінде бейнелеуге болады.
Есеп беру кезеіндегі (ай, квартал, жыл) жоспарды орындалуын баалау деректер бойынша жргізіледі. нім шыарылымын жедел талдау клем, ассортимент, сапа бойынша нім шыарылымы жніндегі ай басынан бастап орытындысы сетін трде бір кндік жоспарлы жне наты мліметтер,сонымен атар, жоспардан болан ауытулар крсетілетін есептеуді негізінде жзеге асады.
Диаграмма 1 – 2000 жылдан 2004 жыла дейінгі аралыта тауарлы німні динамикасы
Халыты ажеттіліктерін одан да толыыра дегейде анааттандырылуын амтамасыз ету шін ксіпорын зіні жоспарын німні жалпы клемі бойынша ана емес, сонымен атар, ассортимент ( номенклатура) бойынша да орындауы тиіс. Ксіпорын шін мемлекеттік ажеттіліктерге тауарларды жеткізу жніндегі келісімдерді орындауды маызы аса зор. Бл ксіпорына німні сатып ткізілуіне, аысыны дер кезіндегі телуіне, салытар, несиелер бойынша жеілдіктерге жне т.с.с. кепілдік береді.
Номенклатура – ТМД аймаында олданыс тапан нерксіптік німні одаты классификатордаы (ОК-даы) тауарлар трлеріне сйкес келетін бйымдар жне оларды кодтары атауларыны тізімі.
Ассортимент – рбір трі бойынша шыарылым клемін ескерілген нім атауларыны тізімі. Ол толы, топты жне топ ішіндегі болуы ммкін.
Номенклатура бойынша жоспарды орныдалуын талдау негізгі тізімге (мемлкеттік тапсырыс) енгізілген бйымдар боцынша німні наты жне жоспарлы шыарылымын салыстыруа негізделген.
Ассортимент бойынша жоспарды орындалуын баалау келесі белгілер бойынша жргізілуі ммкін:
а) е аз пайыз тсілі бойынша;
) німні шыарылым жоспары жасалан бйымдар атауларыны жалпы тізіміндегі лес салмаы бойынша;
б) жоспар шеберіндегі німні жалпы наты шыарылымын німні жалпы жоспарлы шыарылымына блу арылы табылатын орташа пайыз кмегімен (жоспардан арты даярланан нім немесе жоспармен ескерілмеген нім ассортимент бойынша жоспарды орындалуына жатпайды).
Ассортимент бойынша жоспарды жеткіліксіз орындалу себептері ішкі жне сырты болуы ммкін.
Сыртылара жататындар: нарыты конъюнктурасы, німні жеке трлеріне сранысты згеруі, материалды-техникалы амсыздандыруды жадайы, ксіпорына туелді емес себептер есебінен ндірістік уаттарыны уаытында іске осылмауы.
Ішкі себептер: ндірісті йымдастырылуындаы кемшіліктер, жабдытарды нашар техникалы жадайы, оны трып алулары, апаттар, электроэнергияны жетіспеушілігі, ндірісті мдениетіні тмендігі, басару жне материалды ынталандыру жйесіндегі кемшіліктер.
нім рылымын талдау.
нім ндірісі рылымыны нды трдегі оны шыарылым клеміне жне баса да экономикалы крсеткіштерге ыпал ету механизмі. ндіріс рылымыны ртрлі тсілдермен шыарылан нім ныны згеруіне ыпал етуін есептеу дістемесі.
німні жеке трлері бойынша жоспар орындалуыны біртекті болмауы оны рылымыны, яни жалпы шыарылымдаы жеке бйымдар атынастарыны згеруіне кеп соады. рылым бойынша жоспарды орындау – яни німні наты шыарылымында оны жеке трлеріні жоспарланып ойылан атынастарын сатау.
ндіріс рылымыны згеруі барлы экономикалы крсеткіштерге: нды баамен берілген шыарылым клеміне, материал сиымдылыына, тауарлы німні зіндік нына, пайдаа, пайдалылыа (рентабельділікке) лкен ыпалын тигізеді. Егер ымбатыра німні лес салмаы кбейсе, онда оны нмен берілген шыарылым клемі седі жне керісінше. Тура осындай жадай пайдалылыы (рентабельділігі) жоары німні лес салмаы кбейген кезде, жне, сйкесінше, пайдалылыы (рентабельділігі) тмен німні лесі азайан кезде пайданы млшеріне де атысты айталанады.
ндіріс рылымыны атап тілген крсеткіштерді дегейіне ыпалын тізбекті ойылым тсілі арылы есептеуге болады.
Тура осындай нтижені бдан арапайымыра тсілмен алуа болады, егер нды жне шартты-табии трде (норма-саатпен крсетілуі ммкін) рнектелген нім ндірісі бойынша жоспарды орындалу дегейлері арасында айырымды алып, оны нды трде рнектелген жалпы німні жоспарланып ойылан шыарылымына кбейтсе.
нды трдегі нім ндірісіні клеміне рылымды факторды ыпал етуін есептеу шін абсолюттік айырымдар тсілін де пайдалануа болады. Алдымен, 1 туба баасыны орташа дегейі (Бр) рылым есебінен алайша згеретіні анытау керек. Алынан нтижені табии трдегі нім ндірісіні жалпы наты клеміне кбейту арылы нды трдегі тауарлы нім клеміні згерісін анытаймыз:
Бр = ((Снi – Сжi) × Бжi) / 100%;
Жр = Бр × Vн.жал
рылымды факторды нім ндірісі клеміне ыпалыны есептелуі орташаландырылан баалар арылы да жасалына алады. Бл шін німні наты рылымы кезіндегі орташаландырылан баа аныталып алынады, содан кейін, жоспарлы рылым кезіндегісі аныталады жне оларды арасындаы айырым шартты-табии трдегі нім ндірісіні наты жалпы клеміне кбейтіледі:
Бр = ((Бжi × Снi)) / 100% – ((Бжi × Сжi)) / 100%.
ндірілген німні сапасын талдау.
нім сапасы нерксіптік ксіпорындар ызметіні маызды крсеткіші болып табылады. Оны жоарылауы ебек жне материалды ресурстарды немделуін ана амтамасыз етпейді, сонымен атар, оам ажеттіліктерін толыыра млшерде анааттандыруа ммкіндік жасайды. нім сапасыны жоары дегейі оан сранысты жоарылауына жне пайда сомасыны сатылым клемдеріні есебінен ана есем, биік бааларды есебінен де кбеюіне жрдемдеседі.
нім сапасы – бл бйымны параметрлік, пайдаланушылы, ттынушылы, технологиялы, дизайнерлік асиеттерін, оны стандартизациялану жне унификациялану дегейін, беріктілігін жне тзімділігін сипаттайтын тсінік. нім сапасыны жалпылама, жеке (индивидуалды) жне жанама крсеткіштерін айыруа болады.
Жалпылама крсеткіштер бкіл ндірілген німні сапасын оны трі мен таайындалуына туелсіз сипаттайды:
а) жалпы шыарылымындаы жаа німні лес салмаы;
) аттестатталан жне аттестатталмаан німні лес салмаы;
б) жоары сапа категориясындаы німні лес салмаы;
в) лемдік стандарттара сйкес келетін німні лес салмаы;
г) экспорттаналатын, соны ішінде жоары дамыан нерксіптік елдерге экспорттаналатын німні лес салмаы.
нім сапасыны жеке (бірлік) крсеткіштері оны андай-да бір асиетін сипаттайды:
· пайдалылыын (стті майлыын, рудадаы темірді рамы, тама німдерінде белокты рамы);
· беріктілігін (тзімділігін, жмыстаы тотаусыз жмыс істейтіндігін);
· конструкторлы жне технологиялы шешімдерді тиімділігін сипаттайтын технологиялылыын (ебексиымдылыын, энергиясиымдылыын);
· бйымдарды сымбаттылыын.
Жанама крсеткіштер – бл сапасыз нім шін тленетін айыпплдар, аауландырылан німні клемі жне лес салмаы, жарнамаландырылан німні лес салмаы, ааулардан жоалтулар жне т.б.
Талдауды бірінші мселесі – атап тілген крсеткіштерді динамикасын, оларды дегейі бойынша жоспарды орындалуын, оларды згеріс себептерін зерделеу жне нім сапасыны дегейі бойынша жоспарды орындалуына баа беру.
нім сапасы бойынша жоспарды орындалуына жалпылама баа беру шін ртрлі дістер пайдаланылады. Баллды баалау дісіні мні – нім сапасыны орташаландырылан балын анытау жне оны наты жне жоспарлы дегейлерін салыстыру арылы сапа бойынша жоспарды орындалу пайызын анытайды.
Сапасы срыппен немесе кондициямен сипатталатын нім бойынша ндірісті жалпы клемінде р срыптаы (кондициядаы) німні лесі, срыптылыты орташа коэффициенті, саластырымдандырылан жадайлардаы бйымны орташаландырылан баасы есептелінеді.
Бірінші крсеткіш бойынша жоспарды орындалуын баалаан кезде німні жалпы клеміндегі рбір срыпты наты лесі жоспарлы леспен салыстырылады, ал сапа динамикасын зерделеу шін – ткен кезедердегі деректермен салыстырылады.
Срыптылыты орташа коэффицентін екі тсілмен анытауа болады:
а) 1-ші срыптаы нім млшерін жалпы млшерге атынасы трінде;
) 1-ші срыптаы німні баасы бойынша барлы срыптардаы німдерді нын ммкін болатын німге атынасы трінде: Ксорт =((Vi × Бi) / (Vжал × Б1-ші срып).
Сонымен атар, німні сапасы бойынша жоспарды орындалуын баалау аттестацияланан бйымдарды лес салмаы, аауландырылан жне жарнамаландырылан німні лес салмаы бойынша жасалынады.
Талдауды шінші мселесі – нім сапасыны ксіпорын жмысыны нды крсеткіштеріне: тауарлы нім шыарылымына (Т), німді сатып ткізуден тсім шамасына (Т) жне пайдаа (П) ыпалын анытауа негізделген. Есептеу келесі трде жргізіледі:
Т = (Б1 – Б0) × М1,
Т = (Б1 – Б0) × СVn1,
П = [(Б1 – Б0) × СVn1] – [(1 – 0) × СVn1],
мндаы:
Б0 жне Б1 – сйкесінше сапаны згерткенге дейін жне згерткеннен кейін бйымны баасы;
0 жне 1 – сйкесінше сапаны згерткенге дейін жне згерткеннен кейін бйымны зіндік ны;
М1 – жоары сападаы ндірілген німні млшері;
СVn1 – жоары сападаы німні сатып ткізу клемі.
Егер ксіпорын срып бойынша німді шыаратын болса жне срыпты рамны згертілуі жасалса, онда, алдымен, нім бірлігіні орташаландырылан баасы жне орташаландырылан зіндік ны алайша згергендігін анытап алу керек, одан кейін, жоарыда келтірілген алгоритмдер бойынша срыпты рамны тауарлы нім шыарылымына ыпалын, оны сатып ткізуден тсім шамасын жне пайданы есептеу керек.
Орташаландырылан баа келесі трде аныталады:
Бж =((Мжi × Бжі)) / Мжі;
Бн =((Мнi × Бжі)) / Мні.
німні срыпты рамыны оны нды трдегі ндіріс клеміне ыпалын есептеу шін алдаы таырыпта сипатталып кеткен жне нім нідірісіні рылымын талдаан кездегі бкіл трт тсілді пайдалануа болады. Осы есептеуді абсолюттік айырымдар тсілімен орындап крейік.
сас есептеулер німні срыптары орнатылан барлы трлері бойынша жасалынады жне нтижелер жалпыланады.
Аау нім сапасыны жанама крсеткіші болып келеді. Ол тзетілетін жне тзетілмейтін, ішкі (ксіпорында айындалан) жне сырты (ттынушылармен айындалан) болып блінеді. Аауды шыарылымы німні зіндік ныны жоарылауына, тауарлы жне сатып ткізілген німні азаюына, пайда мен пайдалылыты (рентабельділікті) тмендеуіне кеп соады.
3. ндірісті ыратылыын талдау.
Ксіпорынны ызметін талдаан кезде нім нідірісіні ыратылыын талдауды маызы зор. Ыратылы – жоспармен ескертілген клемде жне ассортиментте графикке сйкес німні біралыпты шыарылымы.
Ыраты жмыс німні уаытында шыарылуыны жне сатып ткізілуіні негізгі шарты болып табылады. Ырасыздылы барлы экономикалы крсеткіштерді бзады: німні сапасы тмендей тседі; аяталмаан ндірісті клемі жне оймалардаы дайын німні жоспардан арты алдытары кбейеді жне осыны салдары ретінде капиталды айналымдылыы баяндайды; келісім-шарттар бойынша жеткізулер орындалмайды жне ксіпорын німні уаытында тиелмегендігі шін айыпплдарды тлейді; тсім уаытында келіп тспейді; айды басында жмысшылара трып алулар шін тлеу, ал айды аяында – мерзімнен тыс жмыстар шін тлеу есебінен жалаы оры арты шыындалады. Осыны брі німні зіндік ныны жоарылауына, пайда сомасыны азаюына, ксіпорынны аржылы жадайыны нашарлануына келеді.
Ыратылы бойынша жоспарды орындалуын баалау шін тікелей жне жанама крсеткіштер пайдаланылады. Тікелей крсеткіштер – ыратылы коэффициенті, вариация коэффициенті, бейыратылы коэффициенті, айлы шыарылымына арай рбір декада (туелік) шін нім ндірісіні лес салмаы, тосанды шыарылыма арай рбір ай шін ндіріліген німні лес салмаы, жылды ндіріс клеміне арай рбір тосан шін ндіріліген німні лес салмаы, есеп беру айыны бірінші декадасында шыарылан німні алдыы айды шінші декадасына атысты лес салмаы.
Ыратылыты жанама крсеткіштері – мерзімнен тыс жмыстар шін стеме аыларды болуы, шаруашылы жргізетін субъектті кесірінен трып алуларды теу, ааулардан жоалтулар, німні жеткізбеушілігі жне уаытында тиелмегендігі шін айыпплдарды тлеу, аяталмаан ндірісіті жне оймалардаы дайын німдерді нормативтен арты алдытарыны болуы. Е тараан крсеткіштерді бірі – ыратылы коэффиценті (Кы). Оны ыратылы бойынша жоспарды орындалуына кіргізілген соманы німні жоспарлы шыарылымына блу арылы анытайды. Ыратылы бойынша жоспарды орныдалуына німні наты шыарылымы, біра та жоспарланып ойыланнан астам емес етіп кіргізіледі:
Кы = ((Шжі – Шжет.ор.і)) / Шжі,
Мндаы: Кы – ыратылы коэффиценті;
Шжі – і-ші кезедердегі німні жоспарлы шыарылымы;
Шоі – І-ші кезедегі нім шыарылымы бойынша жоспарды жеткіліксіз орындалуы.
Вариация коэффиенті (Кв) туеліктегі (декададаы, айдаы, тосандаы) жоспарлы тапсырыстан орташа квадратты ауытуыны німні орташа туеліктік (орташа декадалы, орташа айлы, орташа тосанды) жоспарлы шыарылымына атынасы трінде аныталады:
Кв = ,
мндаы x2 – орташа декадалы тапсырыстан квадратты ауыту;
n – зара осылатын жоспарлы тапсырыстарды саны;
xж – график бойынша орташа декадалы тапсырыс.
Ксіпорындаы ндірісті ыратылыын баалау шін рбір кн (апта, декада) шін жоспардан нім шыарылымындаы о жне теріс ауытуларды оысндысы трінде аныталатын бейыраытылы крсеткіші де есептелінеді. Нерлым ксіпорынны ыратылыы тмен болса, сорлым оны бейыратылы крсеткіші жоары болады.