Gl] 7 ТАЫРЫП.НІМ НДІРУ ЖНЕ ЖЗЕГЕ АСЫРУ 2 страница

Бейыратылыты ішкі себептері – ксіпорындарды ауыр арыжылы жадайы, ндірісті йымдастырылуыны, технологиясыны жне материалды-техникалы амсыздандыруыны, сонымен атар, жоспарлауды жне баылауды тмен дегейі, сырты себептері – жеткізушілерді шикізат пен материладарды уаытында жеткізбеуі, ксіпорын кесірінсіз энергоресурстарды тапшылыы жне т.б.

Декадалар (туеліктер) бойынша нім шыарылымы жоспарыны жеткіліксіз орындалуы немесе арты орындалуыны себептері белгілі болса, онда оларды бейыратылы крсеткішіне ыпалын есептеуге болады. Бл шін берілген себеп бойынша (мысала, жабдыты бзыландыы есебінен) ндіріс бейыратылыыны сандарын беыратылыты жалпы крсеткішіне келтіріп, 100-ге кбейту керек.

Талдау барысында ксіпорынны бейыраты жмыс есебінен нім шыарылымы бойынша жіберілген ммкіндіктерін санау керек. Бл шін ртрлі дістер олданылады:

а) німні жоспарлы жне есептелінген шыарылымы арасындаы айырым;

) ндірісті е лкен орташа туелікті (орташа декадалы) клемі бойынша есептелген німні наты жне ммкін болатын шыарылымы арасындаы айырым;

б) шінші декададаы наты шыарылым німні жалпы шыарылымындаы жоспарлы лес салмаына те болады деп болжаса, онда ндірісті ммкін болатын клемін бірінші крсеткішті екінші крсеткішке бліп, 100-ге кбейту арылы табуа болады. Егер німні наты шыарылымынан ммкін болатын шыарылымды алып тастаса, дл сондай нтиже аламыз.

дебиетте кейде есептеуді тртінші дісі те кездеседі: німні е лкен жне е аз орташа туеліктік (орташа декадалы) шыарылымы арасындаы айырым талданатын кезедегі жмыс туеліктеріні (декадаларыны) наты санына кбейтіледі.

нім тиелуін жне сатып ткізілуін талдау.

Талдау барысында тауарлы німні ндіріс клеміндегі згерістерді ана ескеріп оймай, сонымен атар, оны сатып ткізілу клеміндегі згерістерді де ескерген жн. Сатылымдар клемінен ксіпорынны аржылы нтижелері, оны аржылы жадайы, тлемге абілеттілігі жне т.с.с. туелді болады.

німні сатып ткізілуін талдау рбір ай, тосан, жарты жылды, жыл ішінде ткізеді. Оны барысында наты деректері жоспарлы деректермен, алдыы кезедердегі деректермен салыстырылады, жоспарды орындалу пайызы, жоспардан наты ауытуы, талданатын уаыт аралыындаы су жіне сім арындары, сімні бір пайызыны абсолюттік шамасы есептелінеді.

Сатылымдар клеміні згерісіне кптеген факторлар ыпал етеді.

німні сатып ткізілуін талдау дістемесіні екі нсасы бар. Егер ксіпорындаы тсім тауарлы німні тиелуі бойынша аныталса, онда тауарлы німні балансы келесі трде болады:

Дб + Т = С + Да. бдан:

С = Дб + Т – Да.

Егер тсім тиелген німге аы тленгеннен кейін аныталатын болса, онда тауарлы балансты былай жазуа болады:

Дб + Т + Тб= С + Та + Да,

С = Дб + Т + Тб – Та – Да,

Мндаы:

Дб, Да – сйкесінше кезені басы мен аяындаы оймалардаы дайын німні алдытары;

Т – тауарлы нім шыарылымыны ны;

С – есеп беру кезедегі сатып ткізілген німні клемі;

Тб,Та – кезені басы мен аяындаы сатып алушылармен аысы телмеген тиелген німні алдытары.

Талдауды келесі сатысы – факторларды ксіпорынны тауарлы німі шыарылымына, сонымен атар, оны сатып ткізілу клеміне ыпалын зерделеу.нерксіптік ксіпорындарда тауарлы німні ндіріс клемі кптеген жне ртрлі факторлара туелді болады. Экономикалы мазмны бойынша оларды ш топа біріктіруге болады:

· ксіпорынны ебек ресурстарымен амтамасыз етілуі жне оларды пайдаланылу тиімділігі;

· ксіпорынны негізгі орлармен, соны ішінде машиналармен жне жабдытармен амтамасыз етілуі жне оларды пайдаланылу тиімділігі,

ксіпорынны шикізат пен материалдармен амтамасыз етілуі жне оларды пайдаланылу тиімділігі[kgl]

[gl] 8 ТАЫРЫП.НДІРІСТІК РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУЫН ТАЛДАУ[:]

Саба масаты: ебек ресурстарымен,ндірісті негізгі оррлармен амтамасыз етілуін, материалды ресурстармен амтамасыз етілуін талдау дістемесін арастыру

Тйінді сздер: ебек ресурстар, материалды ресурстар, негізгі орлар, оратарымдылы, орсыйымдылы, жмыс уаыты, ебек німділігі, материал сиымдылыы, материал айтарылымы.

Дріс жоспары(1 саат)

1. Ебек ресурстарымен амтамасыз етілуін талдау. Ебек уаыты орын пайдалануын талдау. Ебек німділігін талдау. Ебек ресурстарын тиімді пайдалануын талдау

2. ндірісті негізіг оррлармен амтамасыз етілуін талдау. Негізгі орлардын пайдалану тиімділігі мен интенсивтілігін талдау

3. Материалды ресурстармен амтамасыз етілуін талдау

 

1. Ебек ресурстары пайдаланылуын талдау дістемесі.

Ебек ресурстарыны ауымды пайдаланылуын уаытты талданатын кезеі аралыында бір жмыскермен істелінген кндер мен сааттарыны саны бойынша, сонымен атар, жмыс уаыты орыны пайдаланылу дрежесі бойынша баалауа болады. Бндай талдау жмыскерлерді рбір категориясы бойынша, рбір ндірістік блімше бойынша жне бкіл ксіпорын бойынша ткізіледі.

Жмыс уаытыны оры (ЖУ) жмысшыларды санына (ЖС), бір жыл ішінде бір жмысшымен істелінген кндеріні орташа санына (К) жне жмыс кніні орташа затылыына () туелді болады: ЖУ = ЖС × К × .

Егер наты аланда бір жмыскер жоспармен кзделгеннен азыра кндер мен сааттарды істесе, онда жмыс уаытыны жоспардан арты: бкіл кндік (БКЖ) жне ауысым ішіндегі (АІЖ) жоалтуларын анытауа болады:

 

БКЖ = (Кн – Кж) × ЖСн × ж;

АІЖ = (н – ж) × Кн × ЖСж.

 

Ебекті німді емес шыындары.

Жмыс уаытыны жоалтуларын зерделегеннен со, ебекті німді емес шыындарын анытау керек. Олар аауландырылан німді даярлау жне аауды тзету нтижесінде, сонымен бірге, технологиялы рдістен ауыту есебінен жмыс уаыты шыындарынан пайда болады. Жмыс уаытыны німді емес шыындарын анытау шін ааудан болатын жоалтулар жніндегі деректер пайдаланылады.

Жмысты алыпты жадайларынан ауытумен байланысты жмыс уаытыны жоалтулары осындай себеппен стеме аыларды сомасын 1 саат ішіндегі орташа жалаыа блу арылы аныталады.

Жмыс уаытыны жоалтуларын ысарту – нім шыарылымын кбейту резервтеріні бірі. Оны есептеу шін ксіпорынны кесірінен жмыс уаытыны жоалтуларын (ЖУЖ) німні жоспарлы орташа саатты ндіріміне (Ож) кбейту керек:

 

Т = ЖУЖ × Ож.

Дегенмен, жмыс уаытыны шыындары рдайым нім ндірісі клеміні азаюына келмейтінін ескерген жн, себебі олар жмыскерлер ебегі арындылыыны жоарылауымен телуі ммкін. Сондытан да, ебек ресурстарды пайдаланылуын талдаан кезде кп кіл ебек німділігі крсеткіштеріні зерделенуіне блінеді.

Жалаы оры бойынша абсолюттік жне салыстырмалы ауытуды анытау.

Жалаы орыны пайдаланылуын талдамас брын, е алдымен, оны наты шамасыны жоспарлы шамасынан абсолюттік жне салыстырмалы ауытуларын есептеу керек.

Абсолюттік ауыту (Жабс) – бкіл ксіпорын бойынша, ндірістік блімшелер бойынша жне жмыскерлер категориялары бойынша ебекке аы тлеуге пайдаланылан наты аражаттарды (Жн) жоспарлы жалаы орымен (Жж) салыстыру арылы аныталады:

 

Жабс = Жн – Жж .

 

Дегенмен, абсолюттік ауытуды зі жалаы орыны пайдаланылуын сипаттамайтынын ескерген жн, себебі бл крсеткіш німні ндірісі бойынша жоспарды орындалу дрежесін ескермей аныталады.

Салыстырмалы ауыту наты есептелінген жалаы сомасы жне німні ндірісі бойынша жоспарды орындалу коэффициентіне тзетілген жоспарлы ор арасындаы айырым ретінде есептелінеді.

 

Айнымалы жне траты жалаыны згеру себептері.

Ебекке аы тлеуді траты блігіні згеру себептерін талдау керек. Оан мерзімді-жмысшыларды, ызметкерлерді, балабашалар, санаторийлер жне т.с.с. жмыскерлеріні жалаылары, сонымен атар стеме аыларды барлы трлері кіреді. Жмыскерлерді бл категориясыны жалаы оры оларды орташа тізімдік санына жне уаытты сйкес аралыындаы орташа табысына туелді болады. Мерзімді-жмысшыларды орташа жылды жалаысы, бдан баса, бір жылдаы бір жмысшыны істеген кндеріні орташа санына, жмыс ауысымыны орташа затылыына жне орташа саатты табыса туелді болады.

Мерзімді жалаыны оры бойынша абсолюттік ауытуды детерминирленген факторлы талдау шін келесі лгілер пайдаланылуы ммкін:

 

Ж = ЖС × ЖЖ,

Ж = ЖС × К × КЖ,

Ж = ЖС × К × × СЖ.

 

Бл факторларды ыпалы абсолюттік айырымдар тсілі арылы есептелуі ммкін. Орташа жылды табысты, сонымен атар, ебекке аы тлеу орыны тмендеуі бір жылдаы бір жмысшымен істелінген уаыт млшеріні азаюымен тсіндіріледі. Орташа саатты аы тлеуді суі нсыздануа байланысты тарифтік млшерлемелерді жоарылауы нтижесінде жзеге асты.

нсыздануды ескере отырып, ксіпорын персоналы ебегіне аы тлеуді дегейін талдау.

ызметкерлерді жалаы оры басарушылы персоналды саны жне орташа жылды жалаы есебінен згеруі ммкін.

Жалаы оры пайдаланылуын талдау кезінде ксіпорын ызметкерлеріні орташа табыстары, оны згерісі, оны дегейін анытайтын факторлар жніндегі деректерді маызы зор болады.

Сондытан да, кейінгі талдау категориялар мен мамандытар бойынша, сонымен бірге, бкіл ксіпорын бойынша бір жмыскерді орташа жалаысыны згеру себептерін зерделеуге баытталуы тиіс. Бнда орташа жылды жалаы бір жылдаы бір жмыскермен істелінген кндер санына, жмыс ауысымы затылыына жне орташа саатты жалаыа туелді болатынын ескеру керек:

 

ЖЖ = К × × СЖ.

 

Бл факторларды жмыскерлерді категориялары бойынша орташа жылды жалаы дегейіні згеруіне ыпалын есептеу абсолюттік айырымдар тсілі арылы жзеге асады.

Ебек німділігіні су арындары мен оан аы тлеуді дегейі арасындаы атынасты зерделеу.

Талдау барысында орташа жалаыны су арындары мен ебек німділігі арасындаы сйкестікті орнату керек. Кеейтілген дайы ндіріс шін, ажетті пайда мен пайдалылыты (рентабельділікті) алу шін ебек німділігіні су арындары оан аы тлеуді су арындарын озуы керек. Егер бл принцип сталынбаса, онда жалаы орыны арты шыындалуы, німні зіндік ныны жоарылауы жне, сйкесінше, пайда сомасыны азаюы пайда болады.

Уаытты андай-да бір аралыындаы (жыл, ай, кн, саат) жмыс істейтіндерді орташа табысыны згеруі оны Iот индексімен сипатталады. Ол есеп беру кезеіндегі орташа жалаыны (ОЖ1) базистік кезедегі орташа жалаыа (ОЖ0) атынасы ретінде табылады.

Осыан сас ебек німділігіні индексі (Iе) есептелінеді.

Ебек німділігі арындарыны ебекке аы тлеуді арындарын озу коэффициенті (Козу) мынаан те болады:

 

Козу = Iе / Iож.

 

Ебек німділігіні су арындары мен оан аы тлеуді су арындары арасындаы атынасты згеруі есебінен болатын жалаыны немдеу (–) немесе арты шыындау (+) сомасын табу шін келесі формуланы олдануа болады:

 

± = Жн × (Iож – Iе) – Iож.

 

нсыздану жадайында орташа жалаыны су индексін талдаан кезде ттынушылы тауарлар мен ызметтерге талданатын кезедегі бааларды су индексін (Iб) ескерген жн:

 

I = (ОЖ1 / ОЖ0) × Iб.

 

Ебекке аы тлеуді аражаттарыны пайдаланылу тиімділігін баалау шін олданыстаы баалармен берілген жалпы, тауарлы німні клемі, жалаыны 1 тегесіне келетін пайда сомасы жне т.б. сияты крсеткіштерді пайдалану керек.

 

Ебек німділігін талдау.

Ебек німділігіні жалпылама, дербес жне осалы крсеткіштеріні жйесі. Оларды есептеуді реті. Орташа жылды, орташа кндік жне орташа саатты ндірімні згеру факторлары. Оларды ыпалын есептеу дістемесі. Ебек німділігіні су резервтеріні кздері жне реті.

Ебек німділігіні дегейін баалау шін жалпылама, дербес жне осалы крсеткіштерді жйесі пайдаланылады.

Жалпылама крсеткіштерге бір жмысшыны орташа жылды, орташа кндік жне орташа саатты нім ндірімі, сонымен атар, нды трдегі бір жмыс істейтінге шаандаы орташа жылды нім ндірімі.

Дербес крсеткіштер – бл белгілі бір трдегі німні бірлігін ндіру шін уаыт шыындары (німні ебек сиымдылыы) немесе бір адам-кні не адам-сааты ішінде табии трде рнектелген німні белгілі бір тріні шыарылымы жатады.

осалы крсеткіштер жмыстарды белгілі бір тріні бірлігін орындау шін уаыт шыындарын немесе уаытты бірлігі ішіндегі клемді сипаттайды.

Ебек німділігіні е жалпылаушы крсеткіші – бл бір жмыс істейтінні орташа жылды нім ндірімі. Оны шамасы жмысшыларды ндіріміне ана байланысты емес, сонымен атар, соыларды нерксіптік-ндірістік персоналды жалпы санындаы лес салмаына, оларды істеп ойан кндер санына жне жмыс кніні затылыына туелді болады. Бдан бір жмыс істейтінні орташа жылды нім ндірімін келесідей факторларды кбейтіндісі ретінде келтіруге болады:

 

Е = С × К × × С.

 

Орташа саатты ндірімні згерісі ебек німділігіні негізгі крсеткіштеріні бірі жне жмысшыларды орташа кндік жне орташа жылды ндірім дегейі туелді болатын фактор ретінде міндетті трде талданады. Бл крсеткішті шамасы нім ебек сиымдылыыны жне оны баалану ныны згерісімен байланысты факторлара туелді болады. Факторларды бірінші тобына мынадай крсеткіштер жатады: ндірісті техникалы дегейі, ндірісті йымдастырылуы, ааумен жне оны тзетумен байланысты уаытты німді емес шыындары. Екінші топа нім рылымыны жне кооперацияланан жеткізілімдерді згерісі есебінен нім ндірісіні нды баамен берілген згерісімен байланысты факторлар жатады. Бндай факторларды орташа саатты ндірімге ыпалын есептеу шін тізбекті ойылымдар тсілі пайдаланылады. Орташа саатты ндірімні жоспарлы жне наты дегейінен баса, оны шамасыны ш шартты крсеткішін есептеу керек.

 

Орташа саатты ндірімні шартты крсеткіштері.

Орташа саатты ндірімні бірінші шартты крсеткіші жоспармен саластырылан жадайларда (німді істелген уаыт шін, німні жоспарлы рылымы кезінде жне ндірісті жоспарлы техникалы дегейі кезінде) есептелуі керек. Бл крсеткішті алу шін тауарлы нім ндірісіні наты клемін рылымды ыысулар жне кооперацияланан жеткізілімдер нтижесінде оны згеріс шамасына (Жр) тзету керек, ал істеліп ойылан кндерді санын – уаытты німді емес шыындарына (Тн.емес) жне ылыми-техникалы прогресті (ТП) алдынала анытап алынатын шарасын енгізуден болатын уаытты жоспардан арты немделуіне (Т) тзету керек. Есептеу алгоритмі:

 

ОСш1 = (Жн ± Жр) / (Тн – Тн.емес ± Т).

 

Егер алынан нтижені жоспарлыпен салыстыратын болса, онда оны ебек йымдастырылуына байланысты ебек арындылыы есебінен алайша згергендігін білеміз, себебі баса барлы жадайлар бірдей.

Екінші шартты крсеткіш біріншіден оны есептеген кезде ебек шыындары Т крсеткішіне тзетілмейтінімен згешеленеді:

 

ОСш2 = (Жн ± Жр) / (Тн – Тн.емес).

 

Алынан жне алдыы нтиже арасындаы айырым орташа саатты ндірімні ТП шараларын енгізумен байланысты уаытты жоспардан арты немдеу есебінен згеруін крсетеді.

шінші шартты крсеткіш екіншіден блімі уаытты німді емес шыындарына тзетілмейтіндігімен згешеленеді:

 

ОСш3 = (Жн ± Жр) / Тн.

 

шінші мен екінші шартты крсеткіштер арасындаы айырым уаытты німді емес шыындарыны орташа саатты ндірім дегейіне ыпалын бейнелейді.

 

Егер шінші шартты крсеткішті наты крсеткішпен салыстыратын болса, нім ндірісіні рылдымды ыысулары есебінен орташа саатты ндірім алайша згергендігін білеміз.

Факторларды орташа саатты ндірім дегейіне ыпалын зерделеуде корреляциялы-регрессиялы талдау тсілдері лкен рл атарады.

Орташа саатты ндірімні кп факторлы корреляциялы лгісіне келесідей факторларды кіргізуге болады: ебекті ормен арулануы жне энергиямен арулануы; жоары біліктілігі бар жмысшыларды пайызы; жабды ызмет етуіні орташа мерзімі; жабдыты жалпы нындаы прогрессивті жабдыты лесі жне т.с.с. Кпшілік регрессия тедеуіні коэффициенттері абсолюттік трде рнектелген бірлікке келетін рбір факторлы крсеткішті згерістері кезінде орташа саатты ндірім анша тегеге згеретінін крсетеді. Осы факторларды есебінен жмысшыларды орташа саатты ндірімі алай згеретінін білу шін орташа саатты ндірімні алынан сімдерін бір жмысшымен істелініп ойан адам-сааттарыны наты санына кбейту керек:

 

Е'xi = Сxi × Кн × н.

 

Оларды жмыскерді орташа саатты ндіріміне ыпалын анытау шін жмысшыларды орташа саатты ндіріміні алынан сімдерін нерксіптік-ндірістік персоналды жалпы санындаы жмысшыларды наты лес салмаына кбейту керек:

 

Еxi = Е'xi × Сн.

 

Бл факторларды нім шыарылымы клеміне ыпалын есептеу шін i-ші факторды есебінен жмыскерді орташа саатты ндіріміні сімін нерксіптік-ндірістік персоналды наты орташа тізімдік санына кбейту керек:

 

Жxi = Еxi × Пн,

 

немесе i-ші факторды есебінен жмыскерді орташа саатты ндіріміні згерісін жмыс кні затылыыны, бір жылда бір жмысшымен істелінген кндер саныны, жмыскерлерді жалпы санындаы жне ксіпорын жмыскерлеріні орташа тізімдік санындаы жмысшыларды лес салмаыны наты шамасына кбейту керек:

 

Жxi = Сxi × н × Кн × Сн × Пн.

 

Ебек німділігіні жоарылауын келесі жолдармен іске асыруа болады:

 

а) німні ебек сиымдылыыны тмендеуі есебінен, яни йымдастырушылы-техникалы шараларды жоспарына сйкес ТП шараларын енгізу, ндірісті кешендік механизациялау жне автоматизациялау, ескірген жабдыты одан прогрессивтік жабдыпен алмастыру, жмыс уаыты шыындарыны жоалтуларын ысарту арылы ндіріске кеткен ебек шыындарын ысарту есебінен;

) ксіпорынны ндірістік уатын толыыра пайдалану есебінен, себебі ндіріс клемін сірген кезде жмыс уаыты шыындарыны тек айнымалы блігі ана кбейеді, ал траты блігі сол алпында алады. Нтижесінде нім бірлігін ндіруге кеткен уаыт шыындары азая тседі.

 

Орташа саатты ндірімді кбейту резервтері келесі трде аныталады:

 

РОС = См – Сн = (Тн + РТ) / (Тн – РТ + Тос) – Тн / Тн,

 

Мндаы: РОС – орташа саатты ндірімні кбею резерві;

См, Сн – сйкесінше орташа саатты ндірімні ммкін болатын жне наты дегейлері;

РТ – ТП шараларын енгізу есебінен жалпы німні кбею резерві;