Gl] 7 ТАЫРЫП.НІМ НДІРУ ЖНЕ ЖЗЕГЕ АСЫРУ 4 страница
Бл факторларды ыпалын есептеу тізбекті ойылым, абсолюттік жне салыстырмалы айырымдар тсілдері арылы жзеге асады.
нім шыарылымы мен ор айтарылымын кбейту резервтері.
Талдауды аяында нім шыарылымы мен ор айтарымын кбейту резервтері есептелінеді. Олара мыналарды жатызуа болады: орнатылмаан жабдыты іске осу, оны алмастыру жне жетілдіру, бкіл кндік жне ауысым ішіндегі тотап алуларды ысарту, ауысымдылы коэффициентін жоарылату, оны одан да арынды (интенсивті) пайдаланылуы, ТП шараларын енгізу. нім шыарылымыны лаю жне ор айтарымын кбею резервтері келтірілді. Аымды жне болашатаы резервтерді анытаан кезде факторлы крсеткіштерді жоспарлы дегейіні орнына оларды ммкін болатын дегейі есепке алынады.
Мысалы, жаа жабдыты іске осу есебіне нім шыарылымын кбейту резервтерін оны осымша млшерін орташа жылды ндірімні наты шамасына немесе оны дегейін алыптастыратын барлы факторларды наты шамасына кбейту арылы анытайды:
РЖс = РС × ОЖн = РС × Кн × Кауысым.н × н × Сн.
Жабдыты бкіл кндік тотап алуларыны ысаруы бір жылдаы оны рбір бірлігімен істелінген кндеріні орташа саныны кбеюіне келеді. Бл сімді жабдыты ммкін болатын санына жне бірлікті наты орташа кндік ндіріміне кбейту керек:
РЖк = См × РК × ОКн = См × РК × Кауысым.н × н × Сн.
ндірісті жасыра йымдастырылуы нтижесінде ауысымдылы коэффициентіні жоарылуы есебінен нім шыарылымыны кбею резервін есептеу шін ауысымдылы коэффициентіні ммкін болатын сімін жабдыты бкіл паркі жмыс істеу кндеріні ммкін болатын санына жне наты ауысымды ндірімге (Ауысымн) кбейту керек:
РЖауысым.к = См × Км × РКауысым × Ауысымн = См × Км × РКауысым × Кауысым.н × н × Сн.
Ауысым ішіндегі тотап алуларды ысаруы есебінен ауысымны орташа затылыы, яни нім шыарылымы да кбейеді. Бл резервті шамасын анытау шін ауысымны орташа затылыыны ммкін болатын сімін жабдыты орташа саатты ндіріміні наты дегейіне жне оны бкіл паркімен істелінген ауысымдарды ммкін болатын санына (Ауысымм) (жабдыты ммкін болатын саныны, жабды бірлігімен істелінген кндерді ммкін болатын саныны жне ауысымдылыты ммкін болатын коэффициентіні кбейтіндісі) кбейту керек:
РЖ = Ауысымм × Р × Сн = См × Км × Кауысым.м × Р × Сн.
Жабдыты орташа саатты ндірімін жоарылату есебінен нім шыарылымын кбейту резервтерін анытау шін е алдымен жабдыты орташа саатты ндіріміні оны жетілдірілуі, одан да арынды (интесивті) пайдалану, ТП шараларын енгізу жне т.с.с. есебінен су ммкіндіктерін айындап алу ажет. Одан кейін орташа саатты ндірімді жоарылатуды айындалан резервін жабды жмысыны ммкін болатын сааттар санына Тм кбейту керек (жабдытарды ммкін болатын саныны, жмыс кндері саныны, ауысымдылы коэффициентіні, ауысым затылыыны кбейтіндісі):
РЖс = Тм × РСі = См × Км × Кауысым.м × м × РСі.
ор айтарымыны су резервтері – бл нім ндірісі клеміні кбеюі жне негізгі ндірістік орларыны (Н) орташа жылды алдытарыны ысаруы:
Р = м – н = (Жн + РЖ) / (Нн + Нос – РН) – Жн / Нн,
Мндаы:
Р – ор айтарымыны су резервісі;
м, н – ор айтарымыны сйкесінше ммкін болатын жне наты дегейлері;
РЖ – нім шыарылымын кбейту резервтері;
Нос – нім шыарылымын кбейту резервтерін мегеру шін ажетті негізгі ндірістік орларды осымша сомасы;
РН – керексіз негізгі ндірістік орларды сатып ткізу мен жала беру жне жарамсыз Н-ды есептен шыару арылы Н-ды орташа алдытарын ысарту резерві.
3. нім ндірісі бойынша жоспарлар орындалуыны, оны зіндік ны тмендеуіні, пайда, пайдалылы (рентабельділік) суіні ажетті шарты – бл ксіпорынны ажетті ассортиментте жне сапада шикізат пен материалдармен уаытында амтамасыз ету.
Ксіпорынны нім бірлігіне кететін материалды ресурстар ажеттілігіні суі экстенсивті жолмен (материалдар мен энергияны кп млшерін сатып алумен немесе з бетінше ндірумен) немесе арынды (интенсивті) жолмен (німні ндірісі барысында олда бар ресурстарды немдірек пайдаланумен) анааттандырылуы ммкін.
Бірінші жолы нім бірлігіне кететін лестік материалды шыындарды суіне келеді, дегенмен, оны зіндік ны бл кезде нім ндірісіні клемі лаюы жне траты шыындар лесіні азаюы есебінен тмендеуі де ытимал. Екінші жол лестік материалды шыындарды ысаруын жне нім бірлігіні зіндік ныны тмендеуін амтамасыз етеді. Шикізатты, материалдарды жне энергияны немді пайдаланылуы оларды ндірісіні кбеюіне тепе-те. Материалды ресурстармен амтамасыз етілуін жне пайдаланылуын талдау мселелері:
а) материалды-техникалы жабдытау жоспарларыны натылыын, оларды пайдаланылу жне нім ндірісіні клеміне ыпалыны дегейін, оны зіндік нын жне баса да крсеткіштерді баалау;
) материалды ресурстарды пайдаланылу тиімділігіні дегейін баалау;
б) материалды ресурстарды немдеуді ндіріс ішіндегі резервтерін айындау жне оларды пайдалану бойынша наты шараларды жасап шыару.
Материалды ресурстарды талдау шін апарат кздері: материалды-техникалы жабдытау жоспары, шикізат пен материалдарды жеткізуге тінімдер мен келісім-шарттар, материалды ресурстарды олда бары жне пайдаланылуы жніндегі №1-СН, 3-СН, 4-СН, 11-СН; 12-СН статистикалы есеп беру нысандары жне ндіріске кеткен шыындар жніндегі нысан №5-з, материалды-техникалы жабдытау бліміні жедел деректері, аналитикалы бухгалтерлік есепті материалды ресурстарды келіп тсуі, шыындалуы жне алдытары жніндегі мліметтері жне т.б.
Материалды-техникалы жабдытау (МТЖ) жне материалды ресурстармен амтамасыз етілу жоспарыны орындалуын талдау.
МТЖ жоспарыны натылыын жне оны материалдарды клемі, ассортименті, сапасы жне жеткізілімдерді ыратылыы бойынша наты орындалуын тексеру. оймалы запастарды жадайын талдау. Материалдарды ажетті млшерде жеткізілмеуі, оларды жаман сапасы, материалдарды алмастыру, жеткізілім графиктеріні бзылуы жне т.с.с. есебінен нім ндірісін кбейтуді пайдаланылмаан резервтерін анытау.
Ксіпорынны материалды ресурстармен амтамасыз етілуін талдаан кезде алдымен материалды-техникалы жабдытау жоспарыны сапасын тексереді. Жоспар натылыыны тексерісін ксіпорынны материалды ресурстара ажеттілігін есептеу негізіне ойылан нормалар мен нормативтерді зерделеуден бастайды. Одан кейін жабдытау жоспарыны нім ндірісіні ажеттіліктеріне жне материалдарды прогрессивтік шыын нормаларына арай ажетті запастарды рылуына сйкестігін тексереді.
Ксіпорынны тотаусыз жмысыны маызды шарты – бл материалды ресурстара ажеттілікті толы млшерде жабу кздерімен амтамасыз етілуі. Олар сырты жне ішкі болуы ммкін. Сырты кздерге – ол ойылан келісім-шарттара сйкес жеткізушілерден келіп тсетін материалды ресурстар. Ішкі кздер – шикізат алдытарын ысарту, айталама шикізатты пайдалану, материалдар мен жартылай фабрикаттарды з бетінше даярлау, ылыми-техникалы прогрессді жетістіктерін енгізу нтижесінде материалдарды немдеу.
Материалды ресурстарды сырттан келуге наты ажеттілік – бл материалдарды белгілі бір тріне жалпы ажеттілік пен оны жабуа меншікті ішкі кздеріні сомасы арасындаы айырым.
Талдау барысында материалды ресурстарды келуге ажеттілікті оларды жеткізуге келісім-шарттармен амтамсыз етілуін жне оларды наты орындалуын тексеру керек.
Сонымен атар, жеткізушілерден алынан материалдарды сапасы, оларды стандарттара, техникалы шарттара жне келісім шарттарына сйкестігі тексеріледі жне оларды бзылуы аныталан жадайда жеткізушілерге наразылы білдіріледі. Ксіпорына мемлекеттік тапсырыс бойынша блінген материалдар жеткізілімі жне кооперацияланан жеткізілімдер орындалуын тексеруге кп кіл блінеді.
Материалдарды жеткізуді мерзімдері (ыратылы) бойынша жоспарды орындалуыны маызы зор. Жеткізілім мерзімдерін бзу німді ндіру жне сатып ткізу жоспарыны жеткіліксіз орындалуына келеді. Жеткізілімдер ыратылыын баалау шін ыратылы коэффициенті, вариация коэффициенті олданылады.
Шикізат ен материалдарды оймалы запастарыны жадайына ерекше кіл блінеді. Аымды, маусымды жне сатандыру запастарын айыруа болады. Аымды запасты шамасы кндермен берілген жеткізілім интервалына жне і-ші материалды орташа туліктік шыынына туелді:
Заым = Инт × Штулік.
Талдау барысында шикізат пен материалдарды аса маызды трлер запастарыны наты млшеріні нормативті млшеріне сйкестігі тексеріледі. Бл масатпен материалдарды табии трде олда бары туралы жне оларды орташа туліктік шыындалуы жніндегі деректерді негізінде материалдармен амтамасыз етілуін кндер трінде есептейді де, оны нормативті амтамасыз етілумен салыстырады.
Сонымен атар, шикізат пен материалдар запастарыны жадайын арты жне керексіздерді анытау масатымен тексереді. Оларды оймалы есепке алуды деректері бойынша кіріс пен шыысты салыстыру арылы орнатуа болады. Егер андай-да материалдар бойынша бір жыл немесе одан да кп уаыт бойы шыыс жо болса, онда оларды тімсіз тобына жатызады да, жалпы нын санайды.
Соында келесі себептерді кесірінен болан німні жоалтулары саналады:
а) материалдарды ажетті млшерде жеткізілмеуі;
) материалдарды жаман сапасы;
б) материалдарды алмастыру;
в) материалдара бааны згеруі;
г) жеткізілім графиктеріні бзылуы есебінен тотап алулар.
Материалдарды ажетті млшерде жеткізілмеуі есебінен нім ндірісі клеміні азаюы келесі трде аныталады: і-ші трдегі ажетті млшерде жеткізілмей алан материалдарды млшері оларды нім бірлігіне кететін шыын нормасына блінеді.
Шикізат пен материалдарды тмен сапасы есебінен жоспардан арты алдытар пайда болады. Осы факторды кесірінен нім шыарылымы аншалыты азайанын есептеу шін і-ші шикізат немесе материалды жоспардан арты алдытарыны млшерін оны нім бірлігіне кететін шыын нормасына блу керек.
Жеткізілетін материалдарды ассортименті бзылан кезде ксіпорын келіп тскен материалды жетілдірілуін жасау ммкін немесе оны алмастыратын материалды табу керек. Материалды жетілдірген кезде оны нім бірлігіне арты шыындалуы пайда болады; ал бл айнымалы шыындар сомасыны кбеюіне келеді. Жоалтуларды анытау шін материалды жетілдіру нтижесінде нім бірлігіне материалдарды арты шыындалуын осы материалдан даярланатын німні наты шыарылымына жне оны баасына кбейту керек.
Сонымен атар, материалды жетілдіргені шін жмыскерлер ебегіне аы тлеуге аражаттарды осымша шыыны болады.
Бндай операцияны тиімділігін кешенді трде баалау шін нім бірлігіні зіндік ны, сйкесінше, ксіпорынны пайдасы да алайша згергенін анытау керек.
Егер бір материалды одан ымбатыра материалмен алмастырылуы жзеге асатын болса, онда шыындарды сомасы міндетті трде седі. Оны анытау шін алмастырылан материалды млшерін (Аа) зара алмастырылатын материалдарды бааларындаы айырымына кбейту керек:
Аа = Ма × (Ба.к. – Ба.д.).
Жеткізуші шикізат пен материлдарды бааларын ктерген кезде сас жадай пайда болады. Бнда да ксіпорын шін не тиімдірек екенін анытай керек:
а) ымбатыра материалдарды пайдалану есебінен айнымалы шыындарды кбейту, біра клемді лайту есебінен осымша пайда табу;
) егер ымбатты шикізатты пайдалану нтижесінде нім залалды болса, онда німні бл тріні ндіріс клемін азайту, немесе жаа арзаныра шикізат нарытарын іздестіру, немесе ндіріс рылымын згерту.
лкен жоалтуларды себебі – шикізат пен материалдарды ырасыз жеткізілулері, йткені ксіпорындар тотап трады да, кп німді ажетті млшерде ндірмейді, осыны нтижесінде кп пайдасын жоалтады. Бл жоалтуларды анытау шін материалдарды жотыынан тотап алуларды адам-сааттар санын німні жоспарлы орташа саатты ндіріміне кбейту керек. Шыындар сомасы да кбейеді, себебі ксіпорын кесірінен тотап алуларды жмыскерлерге тлейді.
Материалды ресурстарды пайдаланылуын талдау.
Материалды ресурстарды пайдаланылу тиімділігін баалау шін олданылатын жалпылама жне дербес крсеткіштерді жйесі. Оларды есептеу жне талдау дістемесі. німні жалпы, дербес жне лестік материал сиымдылыыны згеру факторлары. Оларды німні материал сиымдылыына жне шыарылымына ыпалын анытау.
Материалды ресурстарды пайдаланылу тиімділігін сипаттау шін жалпылама жне дербес крсеткіштерді жйесі олданылады.
Жалпылама крсеткіштерге – материал айтарылымы, материал сиымдылыы, нім клеміні су арындары мен материалды шыындар атынасыны коэффициенті, німні зіндік нындаы материалды шыындарды лес салмаы, материалдарды пайдаланылу коэффициенті.
Материал айтарылымы ндірілген німні нын материалды шыындарды сомасына блу арылы аныталады. Бл крсеткіш материалдарды айтарылымын сипаттайды, яни ттынылан материалды ресурстарды (шикізатты, материалдарды, отынны, энергияны жне т.с.с.)рбір тегесінен анша нім ндірілгенін білдіреді.
німні материал сиымдылыы материалды шыындар сомасын ндірілген німні нына атынасы трінде есептелінеді. Ол нім бірлігін ндіруге керекті немесе наты келетін материалды шыындарды крсетеді.
нім клеміні су арындары мен материалды шыындар атынасыны коэффициенті жалпы немесе тауарлы нім индексіні материалды шыындар индексіне атынасы трінде аныталады. Ол салыстырмалы трде материал айтарылымыны динамикасын сипаттайды жне, сонымен бірге, оны су факторларын айындайды.
німні зіндік нындаы материалды шыындарды лес салмаы материалды шыындар сомасыны ндірілген німні толы зіндік нына атынасы ретінде есептелінеді. Бл крсеткішті динамикасы німні материал сиымдылыыны згерісін сипаттайды.
Материалды шыындарды коэффициенті – бл материалды шыындарды ноты сомасыны шыарылан німні наты клеміне айта саналан жоспарлы сомасына атынасы. Ол ндіріс барысында материлдар аншалыты немді пайдаланылатынын крсетеді, оларды орнатылан нормалармен салыстыранда арты шыындалуыны барын не жотыын бейнелейді. Егер коэффициент 1-ден арты болса, онда бл нім ндірісіне материалды ресурстарды арты шыындалуын білдіреді, жне, егер керісінше болса, яни коэффициент 1-ден аз болса, онда материалды ресурстар немді пайланылды деген сз.
Материал сиымдылыыны дербес крсеткіштері материалды ресурстарды жеке трлеріні пайдаланылу тиімділігін сипаттау шін (шикізат сиымдылыы, металл сиымдылыы, отын сиымдылыы, энергия сиымдылыы жне т.б.), сонымен атар, жеке бйымдарды материал сиымдылы дегейін сипаттау шін (нім бірлігіне барлы ттынылан материалдар ныны оны ктерме баасына атынасы) олданылады.
лестік материал сиымдылы ашалай трде де, табии немесе шартты-табии трде де (і-ші німні трін ндіруге шыындалан материалды ресурстар млшеріні немесе салмаыны осы трдегі німні шыарылан млшеріне атынасы) есептелуі ммкін.
Талдау барысында материалды ресурстарды пайдаланылу тиімділігі крсеткіштеріні наты дегейі жоспарлы дегеймен салыстырылады, оларды динамикасы жне згеру себептері, сонымен атар, нім ндірісіні клеміне ыпалы зерделінеді.
Материал сиымдылыы, материал айтарылымы секілді, жалпы (тауарлы) німні клеміне жне оны ндіруге кеткен материалды шыындарды сомасына туелді болады. н тріндегі жалпы (тауарлы) німні клемі ндірілген німні млшері (Ж), оны рылымы (С1) жне сату бааларыны дегейі (СБ) есебінен згеруі ытимал. Материалды шыындарды сомасы (МШ) да ндірілген німні клеміне, оны рылымына, нім бірлігіне жмсалан материалдарды шыынына (Ш) жне материалдарды нына (МБ) туелді болады. Нтижесінде жалпы материал сиымдылыы ндірілген німні рылымына, нім бірлігіне кететін материалдар шыыныны нормасына, материалды ресурстар бааларына жне німні сату бааларына туелді болады. Материал айтарылымына немесе материал сиымдылыына бірінші реттегі факторларды ыпалын тізбекті ойылым тсілімен анытауа болады. Бдан кейін німні жеке трлеріні материал сиымдылыын жне оны дегеіні згеру себептерін зерделеу ажет. Ол материалдарды шыын нормаларына, оларды нына жне німні сату бааларына туелді болады. німні дербес материал сиымдылыы лестік материал сиымдылыына (МС) (німні бірлігіне шыындалан материалдарды нына) жне німні сату бааларыны дегейіне (СБД) туелді болады. Оларды ыпалын есептеу шін тізбекті ойылым тсілі немесе интегралды діс пайдаланылады.
Сонымен атар, бндай факторларды ыпалын есептеу шін абсолюттік айырымдар тсілін олдануа болады.
нім бірілігіне материалды ресурстарды шыыны материалдарды сапасы, бір тріні екінші трімен алмастырылу, ндірісті техникасы мен технологиясы, материалды-техникалы жабдытауды жне ндірісті йымдастырылуы, шыын нормаларыны згеруі, алдытар мен жоалтулар жне т.с.с. есебінен згеруі ммкін.
Шикізат пен материалдарды ны оларды сапасына, топ ішіндегі рылымына, шикізат нарытарына, нсыздануа байланысты оларды бааларыны суіне, кліктік-дайындама шыындарына жне т.б. туелді болады.
нім бірлігіне кететін шикізатты лестік шыыныны згеріс себептерін зерделеу жне оны ысартуды резервтерін іздестіру аса маызды мселелер болып табылады.
Кейінгі талдау барысында осындай факторларды есебінен нім шыарылымы алайша згергендігін анытау керек.
нім ндірісіні клеміне материалды ресурстарды ыпалын натылауды ртрлі дегейінде анытауа болады. Бірінші дегейдегі факторлар – бл пайдаланылан материалды ресурстар сомасыны жне оларды пайдаланылу тиімділігіні згерісі.
Егер материал айтарылымы (материал сиымдылыы) нені есебінен згергендігі белгілі болса, онда нім шыарылымы алайша згергендігін есептеу иына тспейді. Бл шін і-ші факторды есебінен материал айтарылымыны сімін материалды шыындарды наты сомасына кбейту керек. Материал сиымдылыы есебінен нім ндірісі клеміні згерісі тізбекті ойылымдар тсілі арылы аныталады.
Натыра талдауды материалды ресурстарды р трі бойынша жасауа болады:
а) дайындалан шикізат салмаы бойынша;
) ауысатын шикізат алдытары бойынша;
б) шикізат алдытары бойынша;
в) шикізатты лестік шыыны бойынша.
Дл осындай лгі бойынша шикізат млшеріні кбеюі, оны алдытарыны жне нім бірлігіне шыыныны ысаруы есебінен нім шыарылымыны су резервтерін есептеуге болады.
нім бірлігіне кететін шикізат шыынын – бйымдар конструкцияларын арапайымдандыру, ндірісті техникасын жне технологиясын жетілдіру, сапасы жоарыра шикізатты дайындау жне оны сатау барысындаы жоалтуларын азайту, аауды болдыртпау, алдытарды максималды пайдалану жне т.с.с. арылы азайтуа болады.
Талдау аяында барлы нім ндірісін кбейтуді айындалан резервтерін ндірісті барлы негізгі факторлары бойынша (ебек ресурстарыны, ебек ралдырыны жне ебек заттарыны жасыра пайдаланылуы) жалпыландыру ажет жне барлы ресурстар бойынша баланстандырылан оны наты шамасын анытау керек. [kgl]