Gl] 7 ТАЫРЫП.НІМ НДІРУ ЖНЕ ЖЗЕГЕ АСЫРУ 5 страница

[gl] 9 ТАЫРЫП. НІМНІ ЗІНДІК НЫН[:]

 

Саба масаты: німні зіндік ны талдау міндеттері мен маызымен таныстыру, німні зіндік ныныталдау дістемесімен таныстыру.

Тйінді сздер: нім, зіндік ныны, калькуляция, шыындар, айын шыындар, шикізат, материалдар.

Дріс жоспары(1 саат)

1. німні зіндік ны талдау міндеттері мен маызы

2. німні зіндік ныны рылымы мен рамы

3. нім ндіру мен ткізуге кеткен шыындарды талдау. зіндік нды калькуляция баптары бойынша талдау. Жеке нім трлері бойынша зіндік нды талдау

1. німні зіндік нын зерделеуді йымдарды ксіпкерлік ызметі шін маызы аса зор. Басарушылы шешімдерді жасап шыару жне жзеге асыру йым ызметіні андай-да бір саласындаы іс-имылдарыны жадайы жніндегі сйкес апарата негізделеді. німні зіндік ны ксіпорынны шаруашылы ызметіні барлы жатарын, оны жетістіктері мен кемшіліктерін сипаттайтын аса маызды сапалы крсеткіштерді бірі болып табылады. зіндік нны дегейі німні клемі мен сапасымен, жмыс уаытыны, шикізатты, материалдарды, жабдытарды пайдаланылуымен, ебекке аы тлеу орыны шыындалуымен жне т.с.с. байланысты.

 

2.Апарат кздері: «Ксіпорынны (йымны) нім (жмыстар, ызметтер) ндірісі жне сатып ткізілуіне кеткен шыындары жніндегі есеп беру», німні зіндік ныны жоспарлы жне есептік калькуляциялары, негізгі жне осалы ндірістер бойынша шыындарды синтетикалы жне аналитикалы есепке алу деректері жне т.с.с.

Ксіпорындардаы зіндік нды жоспарлау жне есепке алу шыындар элементтері жне шыындарды калькуляциялы баптары бойынша жргізіледі.

Шыындар элементтері: материалды шыындар (шикізат пен материалдар, сатып алынатын жиынтытаушы бйымдары жне жартылай фабрикаттар, отын, электр энергиясы, жылу энергиясы жне т.с.с.), ебекке аы тлеу шыындары, леуметтік ажеттіліктерге тлемдер, негізгі орларды амортизациясы жне баса да шыындар (материалды емес активтерді тозуы, жалгерлік тлем, міндетті сатандыру тлемдері, банк несиелері бойынша пайыздар, німні зіндік нына кіргізілетін салытар, бюджеттен тыс орлара тлемдер жне т.б.).

Элементтер бойынша шыындарды топтастырылуы материал сиымдылыын, энергия сиымдылыын, ебек сиымдылыын, ор сиымдылыын зерделеу шін жне техникалы прогресті шыындар рылымына ыпалын анытау шін ажет. Егер жалаыны лесі азайса, ал амортизация лесі кбейсе, онда бл ксіпорынны техникалы дегейіні жоарылааны, ебек німділігіні суі туралы білдіреді. Жалаыны лес салмаы азаяды, егер де сатып алынатын жиынтытаушы бйымдарды, жартылай фабрикаттарды лес салмаы кбейетін болса, себебі бл жадай кооперация мен мамандандырылу дегейіні жоарылаандыын крсетеді.

Таайындалуы бойынша, яни калькуляция баптары бойынша шыындарды топтастырылуы ресурстар айда, андай масаттара жне андай млшерде шыындаланын бейнелейді. Ол кп номенклатуралы ндірісте бйымдарды жеке трлеріні зіндік нын есептеу шін, шыындарды шоырлану орталытарын анытау жне оларды ысарту резервтерін іздестіру шін ажет.

 

3.Калькуляцияны негізгі баптары: шикізат пен материалдар, айтарыланатын алдытар (алып тасталынады), сатып алынатын бйымдар мен жартылай фабрикаттар, технологиялы масаттара отын мен энергия, ндірістік жмысшыларды негізгі жне осымша жалаысы, ндірістік жмысшыларды леуметтік жне дрігерлік сатандыруа тлемдер, машиналар мен жабдытарды кту мен пайдалануа кететін шыындар, жалпы ндірістік шыындар, жалпы шаруашылы шыындар, ааудан болатын жоалтулар, баса да ндірістік шыындар, коммерциялы шыындар.

Сонымен атар, тікелей жне жанама шыындарды айруа болады. Тікелей шыындар німні белгілі бір трлерін ндірумен байланысты (шикізат, материалдар, ндірістік жмысшыларды жалаысы жне т.б.). Олар калькуляцияны андай-да бір объектіне тікелей жатады. Жанама шыындар німні бірнеше трлерін ндірумен байланысты жне калькуляция объекттеріне сйкес базаа (жмысшыларды негізгі жне осымша жалаысына немесе бкіл тікелей шыындара, ндірістік алаа жне т.с.с.) пропорционалды трде лестірілу арылы жатызылады. Жанама шыындарды мысалы ретінде жалпы ндірістік жне жалпы шаруашылы шыындарды, негізгі орларды кту шыындарын жне т.б. келтіруге болады.

Нарыты экономикада шыындарды айын жне айын емес (имплициттік) етіп жіктейді. Айын шыындар – бл ндіріс факторларыны жне аралы бйымдарды жеткізушілеріне тікелей тлемдер нысанын абылдайтын баламалы (альтернативтік) шыындар. Айын шыындара жмысшыларды, менеджерлерді, ызметкерлерді жалаылары, сауда фирмаларына комиссиялы тлемдер, банктерге, сонымен бірге, аржылы жне материалды ызметтерді баса да жеткізушілеріне тлемдер, клік шыындарын теу жне кптеген баса да шыындар. Айын емес (имплициттік) шыындар – фирма иелері меншіктенетін немесе зады тла ретіндегі фирма меншігінде болатын ресурстарды пайдалануды баламалы (альтернативтік) шыындар. Бндай шыындар айын шыындара міндетті болатын келісім-шарттарда ескерілмейді жне бухгалтерлік есепте бейнеленбейді, йтсе де, бан арамастан олар зіні натылыын жоалтпайды. Мысалы, фирма оны иесіне меншіктенген й-жайды пайдаланады, жне осы жадайда ол ешкімге ештеені тлемейді. Яни, имплициттік шыындар бл имаратты кімге болмасын жала беруден тсетін ашалай тлемдерін алу ммкіндіктеріне те болады.

ндіріс клеміне байланысты ксіпорынны барлы шыындарын траты жне айнымалы ылып блуге болады. Траты шыындар (амортизация, й-жайларды жалы, млікке салынатын салы, жмысшылар ебегіні мерзімдік аысы, кімшілік-шаруашылы аппаратыны жалаысы жне сатандыруы) ндіріс клеміні згеруі кезінде траты болып алады, ал айнымалы шыындар болса (ндірістік жмысшыларды кесімді жалаысы, шикізат, материалдар, технологиялы отын, электр энергиясы) нім ндірісіні клеміне пропорционалды згереді.

Траты жне айнымалы шыындарды кезіндегі шыындар желісі (линиясы) – бл бірінші дрежедегі тедеу:

 

Y = a + bx,

 

мндаы Y – нім ндірісіне шыындар сомасы;

a – траты шыындарды абсолюттік сомасы;

b – нім (ызмет) бірлігіне айнымалы шыындарды млшерлемесі;

x – нім ндірісіні клемі.

 

Тауарлы німні 1 тегесіне шаандаы шыындарды талда

німні зіндік ныны маызды жалпылама крсеткіші – тауарлы німні 1 тегесіне шаандаы шыындары. Бл крсеткіш ті тиімді жатары мынадай: біріншіден, ол те мбебап, яни ндірісті кезкелген саласында есептеліне алады, екіншіден, ол зіндік н мен пайда арасындаы байланысты аса крнекі трде крсетеді. Оны санау шін німді ндіруге жне сатып ткізуге кеткен шыындарды жалпы сомасын олданыстаы баалармен берілген ндірілген тауарлы німні нына бледі. Оны дегейіне объективті жне субъективті, сырты жне ішкі факторлар ыпалын тигізеді.

Тауарлы німні 1 тегесіне шаандаы шыындарды згерісіне бірінші дегейдегі факторларды ыпалы тауарлы німді шыару жніндегі деректер бойынша тізбекті ойылым тсілі арылы есептелінеді.

Салыстырылатын тауарлы німні зіндік нын талдау. Салыстырылатын тауарлы німге шыарылымы ткен жылда да іске асырылып келген (егер ол кезде оларды ндірісі тжірибелік сипата ие болмаса жне мегерілу сатысында болмаса), есеп беру жылындаы ксіпорында ндірілетін барлы бйымдар жатады. Жаадан мегеріліп келе жатан бйымдар оны рамына кірмейді.

Аса маызды бйымдарды зіндік нын талдау. зіндік ныны згеріс себептерін тереірек зерделеу шін жеке бйымдар бойынша есеп беру калькуляцияларын талдайды, нім бірлігі шыындарыны наты дегейін жоспарлы дегейімен жне ткен жылдарды деректерімен жалпы аланда жне шыындар баптары бойынша салыстырады.

нім бірлігіні зіндік ны дегейіні згерісіне бірінші реттегі факторларды ыпалын факторлы лгі арылы зерделейді.

Бдан кейін шыындарды рбір бабы бойынша тауарлы німні зіндік нын зерделейді, бл шін наты деректерді жоспарлы деректермен жне ткен кезедерді деректерімен салыстырады.

Тікелей материалды шыындарды талдау. деттегідей, нерксіптік німні зіндік нындашикізат пен материалдара шыындарды лес салмаы е лкен. Бл бап бойынша шыындарды жалпы сомасы нім ндірісіні клеміне (VЖ), оны рылымына (Сі) жне жеке бйымдара лестік шыындарды згерісіне (МШі) туелді.

німді ндіруге кететін тікелей материалды шыындар (ТМШ)

Тауарлы німді ндіру клемі

Тауарлы німні рылымы

нім брлігіні шыындар дегейі

Шикізат пен материалдар бірлігіні орташа ны

нім бірлігіне шикізат пен материалдарды шыыны

Жеке бйымдарды лестік материалды шыындары (МШі) нім бірлігіне шыындалан материалдарды млшеріне (Ші) жне материал бірлігіні орташа баасына (Бі) туелді болады. Берілген факторларды ыпалын есептеу тізбекті ойылым тсілі арылы жзеге асады.

 

нім ндірісіне кететін материалдар шыындары, миллион тегемен:

а) жоспар бойынша:

(VЖжі × Шжі × Бжі);

) нім ндірісіні наты клеміне айта есептелінген жоспар бойынша:

(VЖжі × Шжі × Бжі) × Кт;

б) німні наты шыарылымына жоспарлы нормалар жне жоспарлы баалар бойынша:

(VЖні × Шжі × Бжі);

в) жоспарлы баалар бойынша наты:

(VЖні × Шні × Бжі);

г) наты:

(VЖні × Шні × Бні).

Жеке бйымдарды шыаруа материалды шыындарды сомасы нім ндірісіні рылымынан баса тура сондай факторлара туелді болады:

МШі = (VЖі × Ші × Бі).

Егер бкіл шыарылымны зіндік ны емес, тек нім бірлігіні ана зіндік ны талданатын болса, онда материалды шыындар сомасыны згерісіне факторларды ыпалын есептеу келесі лгі бойынша жзеге асады:

МШі = (Ші × Бі).

Факторларды ыпалын тізбекті ойылым тсілімен есептеу:

МШж = (Шжі × Бжі),

МШш = (Шні × Бжі),

МШн = (Шні × Бні),

МШш = МШш – МШж,

МШб = МШн – МШш.

Материалдарды орташа баасыны дегейі шикізат нарытарына, жеткізушіні сату баасына, материалды ресурстарды топ ішіндегі рылымына, кліктік жне дайындама шыындарыны дегейіне, шикізат сапасына жне т.с.с. туелді болады. Материалды шыындарды жалпы сомасы осыларды райсысы есебінен алайша згергендігін білу шін і-ші факторды есебінен материалдарды і-ші тріні немесе тобыны орташа баа згерісін пайдаланылан материалдарды сйкес тріні наты санына кбейту ажет:

МШхі = Бхі × Шні × VЖні.

 

Кптеген ксіпорындарда жоспардан арты айтарыланатын алдытар болады. Оларды сатуа немесе баса масаттар шін пайдаланып жіберуге болады. Егер оларды нын ммкін болатын пайдалану баасы арылы жне алашы шикізат ны арылы саластыратын болса, онда німні зіндік нына кіргізілген материалды шыындар андай сомаа кбейгенін білеміз:

= Шн – РШ + ДШ / VЖн + РVЖ – Шн / VЖн,

мндаы Шн – шыындарды наты сомасы.

Жоспардан арты айтарылмайтын алдытарды бар болуы німні тікелей ымбаттауына жне оны шыарылымыны азаюына келеді. Материалды шыындарды сомасы аншаа скенін анытау шін айтарылмайтын алдытарды жоспардан арты млшерін алашы материалды жоспарлы баасына кбейту керек. Бдан кейін осы факторды есебінен нім шыарылымы аншалыты азайандыын жне осыны арасында нім бірлігіні зіндік ны алайша згергендігін анытау керек. Есептеу дістемесі алдаыа сас келеді.

Бір материалды баса материалмен алмастыру нтижесінде нім бірлігіне ттынылан материалдарды млшері ана згермейді, сонымен атар, оларды ны да згереді. нім бірлігіні материалды шыындары осыан байланысты алайша згергендігін анытау шін алмастырылатын материалды улестік шыыны (Ш1) мен алмасатын материалды лестік шыыны (Ш0) арасындаы айырымды алмасатын материалды баасына (Б0) кбейту керек, ал алмастырылатын материал баасы (Б1) мен алмасатын материал баасы (Б0) арасындаы айырымды алмастырылатын материалды лес салмаына (Ш1) кбейту керек жне нтижелерді зара бір-біріне осу ажет:

МШ = (Ш1 – Ш0) × Б0;

МШ = (Б1 – Б0) × Ш0.

Егер ксіпорында сатып алынатын жиынтытаушы бйымдар мен жартылай фабрикаттар бар болса, онда ксіпорын шін ккоперация аншалыты тиімді екендігін анытау керек. Бл шін сатып алу баасы мен ксіпорында бйымды даярлауды зіндік нын салыстырады. Егер сатып алу баасы даярлауды зіндік нынан тмен болса, онда бйым немесе жартылай фабрикатты сатып алу тиімдірек боланы. [kgl]