Ксіпорынны кредит абілетін талдау
Ксіпорынны тлем абілетін сипаттайтын маызды крсеткіштерді бірі – оны кредит тлеу абілеті.
Нары экономика жадайында ксіпорын несие аражатыны маызды кзі болып банктік кредит саналады. Банктар кредитті коммерциялы негізде, рекетті за шыарушылыпен ескерілген жне жатармен келісілген айтару,жеделдік, аылы, несиені масатты міндет пен амтуа пайдалану принциптерін атал сатау шартымен береді. Несиелендіруге атысты барлы сратар банк ережелерімен жне арыз алушы ксіпорынмен келісім негізінде банк арасындаы несие келісім-шарттармен реттеледі.
Несие келісім-шартында міндетті трде келесілер арастырылады:
- несиелеу объектілері;
- жоспарланан несие млшері, оны міндеті;
- несие беру шарты жне теу мерзімдері;
- несие бойынша пайызды ставкалар, оларды згерту жне тлеу тртібі;
- арыз алушы міндеттерін амту формалары (кепілдер, кепілдемелер, кепілдік);
- ТМШ жабуды зіндік айналым аражаттарыны нормативі;
- несиені беру жне теу бойынша жатарды міндеттері, ытары жне жауапкершіліктері;
- жаттар тізімі жне оларды банка сыну мерзімділігі.
Несие берілетін мерзімге арай, олар ысамерзімді (1 жыла дейін) жне замерзімді (1 жылдан астам) несиелерге блінеді.
ысамерзімді несие - ксіпорынны айналым аражаты кздеріні бірі. Ол ксіпорынны аымды рекет процесінде туындайтын жетпеген аша аражат ажеттігін толтыруа кмектеседі.
замерзімді несие капиталды шыындара берілуі ммкін. Ол ксіпорынны оны дамуына баытталатын (ндірісті кеейту, жаадан салу, жаа техниканы енгізу жне т.б.) несиелік аржы ресурстарыны кзі болады.
Несиелеу объектісі осындай болуы ммкін: тауар импорты мен экспорты, сырты экономикалы рекет шыындары, жеке жмыс рекетімен шылданатын азаматтар сатып алатын шикізат, материал жне баса млік.
арыз алушылара банк алдында берілген несиесінде уаыты ткен арызы болмаан жадайда береді.
Несиелендіруге абылданбайды:
- транспортировка салдарынан німді арту кешігуімен байланысты жиналан мерзімділерден баса нормадан арты дайын нім алдытары;
- мерзімді алдытардан баса нормадан арты бітпеген ндіріс алдытары;
- ндірісті жылды ажеттігінен арты, бір жылдан астам озалмай саталан ТМШ;
- арты, керегі жо, иын ткізілетін жне пайдаланбайтын ТМ;
- ндылытардыруына немесе блінуіне келетін, саталуды амтымайтын сатау шарттарыдаы ТМ;
- несие келісім-шартында арастырылан мерзімнен арты жолдаы М;
- шыын сметасынан асан жне німні зіндік нына атыстырылмаан шыындар;
- объектті пайдалануа берілгеннен кейін жасалатын іске осу жмыстары;
- уаытында делмеген алдыы жылдар астыыны бітпеген ндірісі жне ауыл шаруашылы шикізат алдытары;
- млшері оны ндіретін ксіпорынны ндіріс уатынан асатын ауыл шаруашылы шикізат орлары, дайындыты жаа маусымына дейін;
- тием ойылан тауарлара, дайын німге жне бітпеген ндіріске жататын німні зіндік ныны ымбаттауы.
Несие алу шін арыз алушы несиені масаты, сомасы, пайдалану мерзімі, наты теу мерзімдері жазылан негізделген жазба тінішпен (3 данада) банка барады.
арыз алушы белгілі жаттар тізімін береді. ажетінше банк арыз алушыны аржылы жадайын тексеруі ммкін.
Ксіпорын кредит тлеу абілеті деп ксіпорынны толы жне уаытында з арыз міндеттерін теуге жне жаа несие алуа алышарт болу абілеттігін тсінеді. Басаша, кредит тлеу абілеті – бл кредит алу ыы жне ммкіндігі. Ол алдында алынан кредитті тлегенде ыптылыпен, аымды аржы жадаймен жне керегінде трлі кздерден аша аражаттарын жинау ммкіндігімен сипатталады.
Кредит тлеу абілетін талдау масаты – банкпен кредит беру шарты мен ммкіндігі туралы мселені шешуге дейін аныталатын арыз алушыны сапалы баасы, банк клиентті арыза алынан аражатты кредит келісім-шартына сйкес айтару абілетін жне дайындыын алдынан ала круі керек, сонымен бірге кредиттік салымдарды масата лайытыын жне негізділігін баалау ажет.
Ксіпорын кредит тлеу абілетін талдауды негізгі міндеттері:
- ксіпорынны аржы жадайын анытау;
- арыз алушыны тиімсіз шаруашылы рекеті салдарынан кредит ресурстарыны жоалуын ескеру;
- арыз алушы-ксіпорын рекетін оны тиімділігін арттыру шін ынталандыру;
- несиелендіруді тиімділігін ктеру.
Кредит тлеу абілетін талдауды несиелендіру шарттарынан бастайды. Ол шін зерттеледі: арыз алушыны беделі; арыз алушыны бсекеге абілетті німді шыаруа жне табыс алуа абілеті; кредит ресурстарын пайдалану масаттары; кредит сомасы; кредит теуі; кредитті амту; активтерді иемдену; экономикалы конъюктураны жадайы жне даму болашаы.
Талдау арыз алушыны бухгалтерлік жне статистикалы есеп берулерді жиналан мліметтері, осымша апарат негізінде ткізіледі, яни жариялау, тлемді кідірту фактілері туралы пия млімет, серіктес алдында міндетсіздік, ксіпорын иелері немесе басшыларды моральсызды тртібі негізінде ткізіледі. Кей-бір ксіпорындара банктер досье ашады.
Ксіпорын кредит тлеу абілетін баалауды бас дісі – ресми бухгалтерлік есеп беруді талдау, оны негізінде банк баалауы ажет: а) арыз алушы ксіпорынны тлем абілетін жне тімділігін; б) айналым аражат пен алынан кредиттерді пайдалану тиімділігін; в) барлы арыз міндеттерді, сранан несиені оса, тімділік аражатымен жабу; г) шаруашылы айналымда зіндік айналым аражатарыны болуы; д) арыз алушыны табыстылыы.
Кредит тлеу абілетін баалау белгілі датаа жне динамикада ткізіледі. ткізілген талдау негізінде банк арыз алушыа несие беру ммкіндігі туралы орытынды шыарады.
Кредит тлеу абілетін талдау барысында біратар крсеткіштер пайдаланады. Бл тімділік, ксіпорын табыстылыы крсеткіштері. Кредит тлеу абілетін баалаан кезде аралы жабу коэффициентімен бірге жалпы тімділік коэффициенті пайдаланады. Егер ол 1 тмен болса, банк тлемге абілетсіз клиентпен іс жргізеді, бл жадайда кредит ерекше шарт бойынша ана берілуі ммкін. Бл крсеткіш дегейі 1 – 1,5 шамасында уаытында арызды срау туекелі болады; 1,5-ден астам коэффициент дегейінде арыз амтылуыны жне оны айтаруды кепілі жеткілікті.
Одан баса, осындай экономикалы крсеткіштерді де зерттеу керек: айналым аражатты айналымдылыы, ткізу суіні темптері, ксіпорынны іскерлік белсенділігі.
Кредит тлеу абілетін талдауды ткізген кезде ксіпорынны алынан кредиттерін теу абілетсіздігіні негізгі себептері аныталады: сенімсіз дебиторлы арызды болуы, клиент алдында міндеттерді бзу, арты ндірістік жне тауар орларыны жинау, шаруашылы рекетті тмен тиімділігі, айналым аражаттарды айналымдыын баяулату. [kgl]
[gl] 13 ТАЫРЫП. АРЖЫ ТРАТЫЛЫЫН ТАЛДАУ[:]
Саба масаты:аржы тратылыын талдау дістемесімен таныстыру.
Тйінді сздер: аржы тратылыын, тлемабілеттлік, несие аблеттілікті, меншік орлар, за мерзімді орлар, ыса мерзімді займды ралдар, за мерзімді пассивтер.
Дріс жоспары(1 саат)
1. аржы тратылыыны абсолюттік крсеткіштері. аржы тратылыыны ш факторлы моделі. аржы тратылыыны салыстырмалы крсеткіштері
2. аржы тратылыы коэффициенттеріне интерпретация жасау.анаатсыз рылыма ішкі жне сырты баа беру
3. Компанияны абсолютті тлемабілеттлік тсініктері. Несие аблеттілікті талдау
1. Ксіпорынны аржылы тратылыты талдау.
аржылы жадай дегеніміз – ксіпорынны зіні ызметін аржыландыра алу абілеті. Ол ксіпорынны алыпты ызмет етуі шін ажетті аржылы ресурстарымен амтамасыз етілуімен, оларды орынды орналастырылуымен жне тиімді пайдалануымен, баса зады жне жеке тлалармен аржылы зара байланыстармен, тлем абілеттілігімен жне аржылы тратылыымен сипатталады.
аржылы жадай траты, трасыз жне дадарысты болуы ммкін. Ксіпорынны уаытында тлемдерді жзеге асыру, зіні ызметін кеейтілген трде аржыландыру абілеті оны жасы аржылы жадайын білдіреді.
Ксіпорынны аржылы жадайы (КЖ) оны ндірістік, коммерциялы жне аржылы ызметіні нтижелеріне туелді болады. Егер ндірістік жне аржылы жоспарлар стті орындалып жатса, онда бл ксіпорынны аржылы жадайына о ыпалын тигізеді. Жне керісінше де, німді ндіру жне сатып ткізу жоспарыны жеткілікті орындалмауы нтижесінде оны зіндік ны жоарылайды, тсім мен пайда сомасы азаяды жне осыны салдарынан – ксіпорынны аржылы жадайы жне оны тлем абілеттілігі нашарлай тседі.
Траты аржылы жадай ндірістік жоспарларды орындалуына жне ндіріс ажеттіліктерін керекті ресурстармен амтамасыз етілуіне о ыпалын тигізеді.
Сондытан шаруашылы ызметті рамдас блігі ретіндегі аржылы ызмет ашалай ресурстарды жоспарлы трде келіп тсуін жне шыындалуын амтамасыз етуге, есеп тртібіні орындалуына, меншікті жне арыза алынан капиталды рационалды пропорцияларына ол жеткізуге жне оны тиімдірек пайдалануына баытталан.аржылы ызметті басты масаты – ндірісті тиімді дамуы шін жне максималды пайда алу шін аржылы ресурстарды айда, ашан жне алай пайдалану керектігін шешу.
Нарыты экономика жадайында тіршілік ету шін жне ксіпорынны банкроттыын болдыртпау шін аржыларды алай басару керек екендігін, рамы жне пайда болу кздері бойынша капиталды рылымы андай болуы керек екендігін, андай лесін меншікті аражаттар, ал андайын –арыза алынан аражаттар алуы керек екендігін білу ажет. Сонымен бірге, нарыты экономиканы: ксіпорынны іскерлік белседілік, темділік, тлем абілеттілігі, несиені теу абілеттілігі, пайдалылы (рентабельділік) табалдырыы, аржылы тратылы запасы (ауіпсіздік аймаы), туекелдік дрежесі, аржылы тта тиімділігі жне т.б. сияты тсініктерін жне оларды талдау дістемесін білу ажет.
Талдауды басты мселесі – аржылы ызметтегі кемшіліктерді уаытында айындап алу жне жою, ксіпорынны аржылы жадайын жне оны тлемге абілеттілігін жасарту резервтерін табу.
Бл кезде келесі мселелерді шешу ажет:
ндірістік, коммерциялы жне аржылы ызметті ртрлі крсеткіштері арасында себеп-салды зара байланысты зерделеу негізінде аржылы ресурстарды келіп тсуі жне оларды ксіпорынны аржылы жадайын жасарту позициясынан пайдаланылуы бойынша жоспарды орындалуына баа беру.
Шаруашылы ызметіні наты жадайларына жне меншікті жне арыза алынан ресурстарды олда бар болуына арап, ммкін болатын аржылы нтижелерді, экономикалы пайдалылыты (рентабельділікті) болжау, ресурстарды пайдалануды ртрлі нсалары кезінде аржылы жадай лгілерін жасап шыару.
аржылы ресурстарды одан да тиімді пайдалануа жне ксіпорынны аржылы жадайын ныайтуа баытталан наты шараларды жасап шыару.
КЖ-ны тратылыын баалау шін келесі крсеткіштерді згерістерін сипаттайтын крсеткіштер жйесі пайдаланылады:
· ксіпорын капиталыны орналасуы жне пайда болу кздері бойынша рылымын;
· оны пайдалану тиімділігін жне арындылыын;
· ксіпорынны тлем абілеттілігін жне несиені теу абілеттілігін;
· оны аржылы тратылыыны запасын.
КЖ талдау, детте, салыстырмалы крсеткіштерге негізделеді, себебі нсыздану жадайында балансты абсолюттік крсеткіштерін саластырылымды трге келтіруге ммкін емес.
Талданатын ксіпорынны салыстырмалы крсеткіштерін мыналармен салыстыруа болады:
· туекелдік дрежесін баалау шін жне банкротты ммкіндігін болжау шін жалпыа бірдей «нормалармен»;
· баса ксіпорындарды сас деректерімен, йткені бл ксіпорынны кшті жне лсіз жатарын, сонымен атар, оны ммкіндіктерін айындауа рсат етеді;
КЖ-ны жасару немесе нашарлау тенденцияларын зерделеу шін алдыы жалдарды сас деректерімен.
аржылы жадайды талдаумен ксіпорынны жетекшілері мен сйкес ызметтері ана айналыспайды, сонымен атар, оны ресурстарды пайдалану тиімділігін зерделеу шін рылтайшылары жне инвесторлары, несие беруді жадайларын баалау жне тукелдік дрежесін анытау шін банктер, тлемдерді дер кезінде алу шін жеткізушілер, бюджетке аражаттарды келіп тсу жоспарын орындау шін салы инспекциялары жне т.с.с. ткізуі ммкін. Осыан байланысты талдау ішкі жне сырты болып блінеді.
Ішкі талдау ксіпорын ызметтерімен іске асырылады жне оны нтижелері КЖ-н жоспарлау, баылау жне болжау шін пайдаланылады. Оны масаты – ашалай аражаттарды жоспарлы трде келіп тсуін анытау, меншікті жне арыза алынан аражаттарды ксіпорынны алыпты ызмет етуін амтамасыз ететіндей ылып орналастыру, пайданы максимумын алу жне банкроттыты болдыртпау.
Сырты талдау жарияланан есеп беру негізінде инвесторлармен, материалды жне аржылы ресурстарды жеткізушілерімен, баылау органдарымен жзеге асырылады. Оны масаты – пайданы максимумын амтамасыз ету шін жне жоалту туекелдігін болдыртпау шін аражаттарды тиімді салу ммкіндігін анытау.
Ксіпорынны аржылы жадайын талдау шін апаратты негізгі кздері – бл есеп беру бухгалтерлік балансы (нысан №1), пайдалар мен залалдар туралы есеп беру (нысан №2), капиталды озалысы жніндегі есеп беру (нысан №3) жне есеп беруді баса да нысандары, балансты жеке баптарын айындайтын жне тпіштейтін алашы жне аналитикалы есепке алу деректері.
аржылы тратылыты абсолюттік крсеткіштері орлар мен оларды рылу кздеріні жадайын сипаттайды.
орларды алыптасу кздеріне сипаттама беру шін ш негізгі крсеткіш экономикалы тжірибеде олданылады:
1. Меншік айналым ралдарыны лесі– капитал мен резервтер жне айналымды емес активтер арасындаы айырмамен сипатталады. Бл крсеткіш таза айналым капиталын сипаттайды. Бл крсеткіштен ткен жыла араанда суі ксіпорынны дайы дамуымен тсіндіріледі. Бл крсеткішті келесі трде жазу йарылан:
МА=МК – АЕА
Мндаы, МК- меншік кздері ( пассив балансыны V – блімі)
АЕА- айналымды емес активтер ( актив балансыны II блімі)
2. Меншік жне за мерзімді орлар мен оларды рылу кздеріні алыптасуыны лесі .(ММ)
ММ = МА + МП
мндаы , МА - меншікті айналым ралдары
МП- за мерзімді пассивтер ( пассив балансыны IV блімі )
3.орларды жне оларды рылу кздеріні негізгі жалпы сомасы (ЖК):
ЖК= ММ + МЗ
Мндаы ММ- меншіктік жне за мерзімді орлар мен, оларды рылу кздері
МЗ – ыса мерзімді займды ралдар
Сонымен атар, орлар жне оларды рылу кздеріні алыптасуыны ш крсеткішін крсетуге болады:
1. Меншікті айналым ралдарыны кбеюі (+) мен азаюы (-) (МА):
МА= МА –
Мндаы, - орлар(актив балансыны I блімі )
2. Меншікті жне за мерзімді орларды рылу кздеріні кбеюі(+) мен азаюы (-) (ММ):
ММ= ММ-
3. орларды негізгі рылу кздеріні жалпы шамасыны кбеюі (+) мен азаюы (-) ( ЖК):
ЖК= ЖК-
Жоарыда крсетілген орлар мен оларды рылу кздеріні крсеткіштері шкомпонентті S- крсеткішіне интегралданады:
S={МА ; ММ; ЖК }
Бл шкомпонентті S- крсеткіші аржылы тратылыты сипаттайды:
1. S= {1;1;1}, яни МА 0; ММ0; ЖК0;
Асолюттік тратылы ( азіргі экономика жадайында те сирек олданылады.
2 . S= {0;1;1}, яни МА< 0; ММ0; ЖК0;
алыпты тратылы , ксіпорынны тлем абілеттілігіні кепілдемесі.
3. S= {0;0;1}, яни МА< 0; ММ<0; ЖК0;
Трасыз аржылы жадай, ол ксіпорынны тлем абілеттілігіні нашарлауымен тсіндіріледі.
4. S= {0;0;0}, яни МА< 0; ММ<0; ЖК<0;
Дадарысты аржылы жадай – ксіпорын тлем абілетсіз болып, банкроттыа жаын боланда болады.
2. Барлы аржылы тратылыа атысты крсетілімдерін екі топа блуге болады.
Бірінші топ – айналым ралдарыны жадайын анытайтын крсеткіштер.
· меншік ралдарымен амтамасыз ету коэффициенті;
· материалды орларды меншіктік айналым ралдарымен амтамасыз ету коэффициенті;
· Негізгі ралдарды тырлы (маневренность) коэффициенті;
Екінші топ – негізгі ралдар ( за мерзімге тартылан займды ралдар коэффициенті, тозу коэффициенті, млікті наты ны коэффициенті) мен аржылы туелсіздік дрежесін ( автономия коэффициенті; займды ралдар мен меншік ралдарыны араатынас коэффициенті) сипаттайтын крсеткіштер.
Есепті кезеде есептелінген коэффициенттер нормаларымен салыстырылады, осы кезде ксіпорынны лсіз уатты жатары аныталынады. Тменде аржылы тратылыты есептейтін крсеткіштер берілген:
1. Негізгі ралдармен амтамасыз етілу коэффициенті – аржылы тратылыа ажетті ксіпорынны меншікті айналым ралдарымен амтамасыз етіліуні дрежесін сипаттайды.
(2.8)
мндаы, МК- меншік кздері ( Пассив балансыны V – блімі,1- осымша).
АЕА- айналымды емес активтер.
АА- айналымды активтер.
2.Материалды орларды меншік ралдарымен амтамасыз ету коэффициенті – материалды орларды аншалыты меншік ралдарымен жабыланын немесе аншалыты тартылан займды ралдарды ажет ететінін крсетеді.
Мндаы, МК- меншік кздері (Пассив балансыныV–блімі,1- осымша)
АЕА – айналымды емес активтер (Актив балансыны II блімі, 1-осымша )
К – орлар
3.Меншікті капиталды тырлы коэффициенті – меншікті ралдар кздеріні аржылы кзарас трысында аншалыты жинаы (мобильный) екендігін сипаттайды.Бл крсеткішті жоары болуы, аржылы трытылыты жоары екендігін крсетеді. лемдік тжірибеде оны мні К=0.5-ке те болуымен алыпты болып табылады:
(2.10)
Мндаы, МК- меншікті кздері (Пассив балансыны V–блімі, 1- осымша)
АЕА- айналымды емес активтер (Актив балансыны II блімі ,1-осымша )
4. Траты актив индексі – негізгі ралдар кздеріндегі негізгі ралдар мен айналымды емес активтерді лесін крсетеді.
(2.11)
Мндаы, МК- меншікті капитал (Пассив балансыны V–блімі ,1- осымша)
АЕА- айналымды емес активтер (Актив балансыны II блімі ,1-осымша )
за мерзімге тартылан займды ралдарды болмауы кезінде.
К + К=1
5.за мерзімге тартылан займды ралдарды тарту коэффициенті - ндірісті меншікті ралдарымен андай ызметті блігі за мерзімді займды ралдармен аржыландырыланын крсетеді.
(2.12)
мндаы, МП- за мерзімді пассивтер(пассив балансыны IV - блімі ,1- осымша)
МК- меншік кздері (пассив балансыны V блімі ,1- осымша)
Бл коэффициент аржылы есеп беруді активтерін аржыландыру шін меншікті капиталмен атар тартылан за мерзімді несиелер мен арыздарды лесін крсетеді, ксіпорын ндірісті жаарту мен кеейту шін арыз аражаттарын аншалыты интенсивті пайдаланып жатанына баа береді.
6. Тозу коэффициенті – негізгі ралдарды тозу арылы андай блігі аржыландырыландыын крсетеді. Тозу коэффициентіні жоарылауы, материалды – техникалы ксіпорын базасыны нашарлауын крсетеді.
(2.13)
Немесе
(2.14)
мндаы, ЖТС – жиналан тозу соммасы
НББ- негізгі ралдарды бастапы балансыны ны
7. Меншікті наты ны коэффициенті – меншік ралдарындаы ндірістік ралдарды лесін крсетеді. Оны нормасы (>0.5) те болуы дрыс.
(2.15)
мндаы, Н – негізгі ралдар
ШМ- шикізаттармен материалдар
АЕА- айналымды емес активтер (Актив балансыны II блімі ,1-осымша)
8. Автономия коэффициенті – аржыландыру кздеріні жалпы сомасында меншікті капиталды лесін анытайды. Бл коэффициентті жоарылауы ксіпорынны аржылы туелсіздігін крсетеді.
(2.16)
Мндаы, МК- меншікті капитал(Пассив балансыны V–блімі ,1- осымша)
АЕА- айналымды емес активтер (Актив балансыны II блімі ,1-осымша )
9.Займды ралдар мен меншік ралдарыны араатынас коэффициенті – оны динамикалы суі тартылан капиталдан ксіпорынны туелділігін круге болады (<1).
(2.17)
мндаы, МП- за мерзімді пассивтер(пассив балансыны IV - блімі ,1- осымша)
МК- меншік капитал (пассив балансыны V блімі, 1- осымша)
10.Туелсіздік коэффициенті – ксіпорын меншігіндегі , жалпы сомасындаы меншікті ралды лесін крсетеді.
(2.18)
мндаы, МК – меншікті капитал
БВ – баланс валютасы
Бл коэффициентті суі ксіпорынны аржылы туелсіздігі жоары екендігін крсетсе, алдаы уаытта аржылы иындытарды азаятындыын крсетеді.
11. Ксіпорын меншігіндегі негізгі ралдар мен айналымды материалды ралдарды наты ны коэффициенті – ксіпорын меншігіндегі ндірістік баыттаы ралдарды лесін крсетеді.
мндаы, Н- негізгі ралдар
А- ндірістік айналым ралдары
БВ- баланс валютасы
Ал, А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфулинні сынан аржылы тратылыты есептеу коэффициенттері келесідей:
12. Жинаы емес активтерді индексі - есепті кезені басы мен соында есептеледі.
мндаы, Кж - ксіпорынны жинаылы активтері
Км – ксіпорынны меншік капиталы
Бл коэффициент мні жинаылы активтерді су пайызын крсетеді.
13. Кішкене згешелеу берілген « Автономия коэффициенті» - меншікті ралдарды есепті, кезе уаытында скенін не кемігенін крсетеді. Ол есепті жылды басы мен соында есептеледі.
(2.21)
Мндаы, Км – ксіпорынны меншік капиталы
К- ксіпорын меншігі ( баланс валютасы)
лемдік тжірибеде NA = 0.5 –ке те болуы керек, бл ксіпорынны займды ралдарды пайдалану ммкіншілігі бар екендігін сипаттайды.
14. орларды меншікті айналым ралдарымен амтамасыз ету коэффициенті – есепті кезені басы мен соында есептілік, меншікті айналым капиталыны орлар шамасыны атынасымен тсіндіріледі.
(2.22)
мндаы, Ем – ксіпорынны меншікті айналым капиталы
Е – орлар
Бл крсеткішті мні есепті кезе уаытындаы орларды меншікті айналым ралдарымен амтамасыз етуіні тмендеуі мен жоарылауын крсетеді.
15. Пайыздарды жабу коэффициенті – ксіпорынны алынан несиелерді пайыздарын жабу абілеттілігн крсетеді. Есепті кезені басы мен соында есептелінеді:
(2.23)
мндаы, РТ – таза пайда
% - банктерге несие шін пайыздар
16. 1 акцияа келетін дивиденттер клемі ( тек ана акционерлік оамдар шін есептелінеді). Есепті жылды басы мен соында есептеліп, артышылыты акциялар клеміні жай акциялар клеміне атынасы арылы дивидентсіз таза пайданы клемін крсетеді.
(2.24)
мндаы , РТ – таза пайда
Дар – артышылыы бар акциялар
Nж - жай акциялар саны
Мысалы, РТ = 408.6 млн. тг , Дар - 100 млн. тг, сонда 1 акцияа 3086 тг. дивидент тленеді.
Келесі кесте арылы ксіпорынны аржылы тратылыын сипаттайтын крсеткіштерді тізімдемесін круге болады(2.1.-кесте):
3. аржылы тратылыты сырты крінісі болып тлем абілеттілік табылады.
Тлем абілеттілік – ксіпорынны саудалы, несиелік жне баса да тлем операцияларсипатында зіні тлем міндеттерін уаытында жабу абілетін айтамыз.
Тлем абілеттілік келесідей мліметтермен негізделеді:
· есеп айырысу шоттарындаы аша аражаттарыны, ыса мерзімді аржылы салымдарды болуы. Есеп айырысу шоттарындаы аша аражаттарыны кп болуы, ксіпорынны аымдаы тлемдер мен міндеттемелерді жабуа абілетті екенін крсетеді.
· Уаыты тіп кеткен міндеттемелер мен тлем сталымдарыны болмауы;
· уаытында несиелерді жабылыуы;
Тлем абілеттілікті тмендігі уаытылы бір жолы, за жне т.б болуы ммкін оларды себептері болып:
· аржылы ресурстарды амтамасыз етіліуіні тмендігі;
нім ткізу жоспарыны орындалмауы
· айналым ралдары рылымыны рационалсыздыы;
· келісім шарттардан тлемдерді уаытылы тспеуі;
· жауапты сатау орындарында тауар німдеріні арты болуы;
Ксіпорынны тлем абілеттігі уаытында арызды міндеттемелерді толы жаба алуын білдіреді. Тлем абілеттілік за жне ыса мерзімді болады.
Жалпы, тлем абілеттілік – ксіпорынны аржылы жадайын крсететін маызды крсеткіш. Тлем абілеттілік келесідей балансты крсеткіштерімен есептеледі:
· Меншікті айналым капитал;
· Меншікті айналым капиталы мен ыса мерзімді міндеттемелер атынасы;
· Заемды жне меншікті ралдарды араатынас коэфициенті;
за мерзімді заемды ралдарды тартылу
· коэфициенті;
· Несиелер бойынша пайызды амтамасыз ету коэфициенті;
Меншікті айналым ралдары – бл ашалай трде немесе жаын арада ашалай трге айналуа келетін жне де ыса мерзімді міндеттемелерді жабуа абілетті аражат. Егер де меншікті айналымды ралдар ыса мерзімді міндеттемелерден кп болса, онда бл ксіпорынны тратылыын жне экономикада болашаы бар екендігін крсетеді.
А.Д Шеремет пен Р.С.Сайфулин сынан жалпы айналымды активтерді ыса мерзімді міндеттемелерді араатынасымен есептелетін мына трдегі формула пассивтер мен активтерді айырмашылыын есептейді:
Тлем абілеттілікті талдаанда меншікті капиталды оптималды трдегі шамасы андай болуы керек деген сра туындайды. Кптеген экономистерді айтуы бойынша аымдаы тімділік коэфициенті, яни айналымды капиталдарды
ыса мерзімді міндеттемелерге атынасы , тлем абілеттілікті жалпы индикаторы болып табылады. Инвесторлара кепілдік беру шін мекемені меншіктік капиталы кемінде екі есе жедел міндеттемелерден кп болуы ажет.
за мерзімді тлем абілеттілікті баалау. за мерзімді займдарды жабу ммкіншілігі ксіпорынны за уаыта дейін ызмет етуіне кмектеседі. Баалауды негізгі масаты – ерте пайда болатын банкроттыты шыару болып табылады. Бл талдау кризистік уаыта бірнеще жыл брын банкроттыты табуа ммкіндік береді. Ксіпорынны за мерзімді займдар бойынша тлем абілеттігін крсететін крсеткіш заемды капитал мен меншіктік капиталды атынасы ретінде есептелінеді.Заемды капиталды ксіпорынны меншіктік капиталынан лісіні кбеюі баккротты ытималдыын крсетеді. Ксіпорынны уаытында алынан несиелер шін пайыздарды, несиелерді жабуа міндетті. Ксіпорын міндеттемелеріні кптігі за мерзімді тлем абілеттігі тмендігін крсетеді.
d .т.= К.м.з.к/ Км.к мндаы d .т. -за мерзімді тлем абілеттілік
К.м.з.к- за мерзімді заемды капитал
Км.к-меншікті капитал
Ксіпорын тратылыыны жоары формасы оны даму абілеті болып табылады. Ол шін ксіпорын аржылы ресурстар рылымын пайдаланып, займды ралдарды тартуа абілетті, яни несие тлеуге абілетті болуы керек.
Несиегерлік абілеттілігі (несиені тлеу абілеттілігі) ксіпорын болып алынан несиелерді уаытында айтару жне осымша пайыздарды меншік ресурстары арылы жабу. Ксіпорын алан табысы арылы тек ана банктер алдындаы міндеттемелерді емес , сонымен атар бюджетті, сатандыру компанияларды жне баса ксіпорындар алдында міндеттемелерін жаба алады жне де меншік ралдарын инвестиция ретінде сала алуы ммкін. аржылы тратылыты амтамасыз етуде рентабельділік те лен орын алады, йткені лкен табыстылы рдайым лкен туелділікпен байланысты.
Сонда, ксіпорынны аржылы тратылыына келесідей факторлар сер етеді:
· тауарлар нарыындаы ксіпорынны дрежесі;
· баасы тмен німге сранымны ндірісі мен шыарылымы;
· іскерлік бірлестігіні потенциалы;
· сырты несиегерлер мен инвесторлардан туелділік дрежесі;
· дебиторларды тлем абілетсіздігі;
· шаруашылы жне аржылы операцияларды тиімділігі;
Егер В.М. Родионова мен М.А Федотованы факторлы сипатталуына (классификациясына) кіл блсек:
· пайда болу орнына арай – сырты жне ішкі ;
· орытындыны маыздылыына арай – бастауыш жне баяндауыш;
· рылымына арай – жай жне крделі;
· іске асу уаытына арай – траты жне уаытылы;
[gl] 14 ТАЫРЫП АША АЫСЫН ТАЛДАУ [:]
Саба масаты: аша озалысы туралы есеп берумен таныстыру.
Тйінді сздер:инвестициялы ызмет, операционды ызмет, аржылы ызмет
Дріс жоспары(1 саат)
1. Аша жне оны эквивалеттері туралы тсінік. Аша аржыларын талдау. Аша озалысы туралы есеп беру, оны талдаулы мні. Аша озалысы туралы есеп беруді тура жне жана трлері
2. Аша озалысы туралы есеп беруді рылымы
Есеп беру 4 БЕС талаптары бойынша жасалады. Есепте негізгі (операционды), инвестициялы жне аржы жніндегі ызметін жзеге асыру нтижесінде алынан ашалай аражат аыны туралы барлы деректері, аржы ызметінде пайдаланатын таза ашалай аражаты, ашалай аражатты жне оларды эквиваленттеріні таза кбеюі, жылды басындаы жне аяындаы ашалай аражат пен оны эквиваленттері крсетіледі.
4 БЕС стандартына сай субъекттер жасаан «Аша аражатыны озалысы туралы есеп беру» зады тланы аржылы жадайындаы згерісті баалауа ммкіндік береді, бл оларды есептік кезе ішіндегі операционды, инвестициялы жне аржы жніндегі ызметі трыдан аланда аражаттарды тсуі мен жмсалуы туралы хабарламамен амтамасыз етеді. Аша аражаттарыны озалысы туралы есеп субъектті есепті жылды ішіндегі аржылы есебіні рамында беріледі.
Аша аражаттарыны озалысы операционды, аржылы, инвестициялы ызметі трысынан алан малматтарды мазмнын ашу шін керек, мны зі зады тланы аржы жадайын жне ызмет трлерін ыпалын баалауа ммкіндік береді.
Инвестициялы ызметтен тсетін аша аражаттырыны озалысын ашып крсеткен кезде тура діс пайдаланылуы ммкін, бл діс жадайында ашалай тсім аражаттары мен тлемдеріні негізгі трлері ашып крсетіледі, не жанама діс пайдаланылуы ммкін, бл діс жадайында ашалай тсім аражаттары мен тлемдеріні негізгі трлері ашылып крсетіледі.
Операционды ызмететегіаша озалысын анытау шін тікелей жне жанама дістер пайдаланылады.
Тікелей дісте аша озалыстарыны негізгі трлері ашылады. Мысала, німді сатудан тскен тсімнен сатып алынан материалдарды барлы тлем трлерін, несие шін пайызды тлемдерін, бюджетке тиесілі тлемдерін шегереді.
Операционды ызметет тікелей дісті пайдаланан кезде аша аражаттарыны тсуі мен шыуыны нтижесі; німді, жмысты, ызметті сатаннан тскен тсімнен, алынан аванстан, дивиденттерден, пайыздан, роялтиден, шыыстарынан трады.
Жанама дістер – бл дісте таза табыс немесе зиян згерген аымдаы активтер мен міндеттемелеріне, ашасыз операцияларына, ткен жылдармен салыстыра отырып, аржылы жне инвестициялы ызметтерді нтижесі болып табылатын табыстар мен шыыстара тзету жасалады. Бл дісте баланс мліметтері мен аржылы-шаруашылы ызметіні нтижесі туралы есеп беру мліметтерін негізге алады. Бл дісте аржылы-шаруашылы ызметіні нтижесі туралы есеп беруді рбір баптарына тзету енгізуді кздемейді. Тек ана таза табыс сомасын ткен жылдармен салыстыру арылы есептік кезені крсеткіштеріне тзетулер енгізіледі.
| Таза табысты тзететін операциялар | Тзетуді жргізуді тртібі |
| Материалды емес активтер мен негізгі ралдар бойыншаесептелген амортизациясы | Есептелген амортизация сомасы таза табыс сомасына осылады, йткені ол аша аражаттарыны шыысын келмейді |
| Аымдаы активтерді сомасыны згерістері: дебиторлы арыздар, орлар, болаша кезені шыыстары, баса да аымдаы активтер | Егер аымдаы активтер сетін болса, онда аымдаы аша аражаттары азаяды, ал егерде керісінше болса, онда аша аражаттары седі, онда олардан тскен табысы да крсетіледі |
| Аымдаы міндеттемелерді сомасыны згерістері, кредиторлы арыздар, салы тлемдері, баса да аымдаы міндеттемелер | Аымдаы міндеттемелерді сомасы ссе, аша аыныны сомасы да седі, егер міндеттемелер азайса, онда аша аражаттары да азаяды, онда олардан алынан шыысы да крсетеді |
Инвестициялы жне аржылы ызмет. Инвестициялы ызмет – за мерзімді активтерді саиып алу,сату жне берілген несиені теу жне алу.
Инвестициялы ызметке мыналар жатады:
- Негізгі ралдарды, материалды емес активтерді жне баса да за мерзімді активтерді сатудан, аржылы инвестицияны сатудан, баса ксіпорындардан алынан арыз аражаттары жне баса да тсімдер;
- Негізгі ралдарды, материалды емес активтерді жне баса да за мерзімді активтерді сатып алуа жмсалан аша аражаттырыны шыысы;
- аржылы инвестицияларды алу, баса ксіпорындара арыз аша беру, баса да тлемдер.
Инвестицяилы ызмет бухгалтерлік балансты за мерзімді активтеріні рамына кіреді. Оан аржылы инвестицияа сер ететін операциялар да кіреді. Инвестициялы ызмет аржылы-шаруашылы ызметіні нтижесі туралы есеп беруінде крініс табады, онда ол акцияларды сатудан алынан табыс немесе шыыс ретінде крінеді, сондай-а негізгі ралдарды жне баса да сатуды нтижесі крініс табады.
аржылы ызмет меншік капиталы мен арыз капиталыны рамы мен млшеріні згерісіні нтижесі болып табылады:
Оан мыналар жатады:
· Шыарылан акциядан тскен аша аражаттары жне баса да баалы ааздарды сатаннан алынан банктік жне банктік емес несиелер, баса да тсімдер;
· Алынан банктік жне банктік емес несиелерді теуге жмсалан аша аражаттары, з акционерлерінен акциясын сатып алу шін жмсалан аражаттар, дивиденттер жне баса да жмсалан аражаттар.
Ксіпорын аржылы, инвестициялы жне ашасыз операцияларды жзеге асыруы ммкін. Олара: материалды емес активтерді жне негізгі ралдарды за мерзімді несиені есебінен алу, кредиторлы арызды кредитора акцияны жне баса да баалы ааздарды беру жолымен теу, баса ксіпорынны акцияларын сатып алынан тауарлара жне дайын німге айырбастау жолымен алу жне т.б.
Аша аражаттарыны озалысы туралы есеп беру шін арнайы зірленген кестелерді пайдаланады, онда келесі апараттар келтіріледі:
- ткен жне есептік жылдаы баланс, оны барлы баптары салыстырылады жне оларды райсысы бойынша ауытуы аныталады;
- ткен жне есептік жылдаы аржылы-шаруышылы ызметіні нтижесі туралы есеп беру, оны барлы табыстары мен шыыстары, есептік кезені соындаы таратылмаан табысы салыстырылады;
Мліметтерді салыстыруды нтижесінде андайда ызмет тріне сомаларды лес салмаын анытауа болады. Осы зірленген кестелерді мліметтеріне шолу жасап, есеп беруге тзетулер енгізу ммкіндігі туады. [kgl]
[gl] 15 ТАЫРЫП. СІПОРЫННЫ ПАЙДАЛЫЛЫЫН ТАЛДАУ[:]
Саба масаты:сіпорынны пайдалылыынталдау жасау кезінде олданылатын дістерін арастыру.
Тйінді сздер:табыс, шыын,пайда, рентабельділік, баланс, таза пайда, балансты пайда.
Дріс жоспары (1 саат)
1. Ксіпорын табысы мен шыынын талдау. Таза пайдаа факторларды серін талдау
2. немдеу дістері
1. Пайдалылыты (рентабельділікті) негізгі крсеткіштеріне жататындар: авансталан капиталды пайдалылыы (рентабельділігі) жне меншікті капиталды пайдалылыы (рентабельділігі). Оларды экономикалы тсіндірілуі (интерпретациясы) келесідей: авансталан (меншікті) капиталды 1 тегесіне пайданы неше тегесі сйкес келеді. Есептеу кезінде есеп беру жылындаы пайданы немесе таза пайданы пайдалануа болады.
Кеістік-мерзімділік аспектіде пайдалылыты (рентабельділікті) талдай отырып, бл крсеткіштерді ш ерекшелігін ескерген жн:
біріншісі ксіпорынны мерзімділік аспектісімен байланысты. Сйтіп, німні пайдалылы (рентабельділік) коэффициенті есеп беру кезеіндегі жмысты нтижелігімен аныталады, ал ммкін болатын немесе жоспарлы тиімділік бейнеленбейді. Ксіпорын лкен инвестицияларды талап ететін жаа болаша технологиялара немесе нім трлеріне кшкен кезде, пайдалылы (рентабельділік) крсеткіштеріні мндері уаытша тмендеп алуы ытимал. Біра та, егер стратегиялы айта рулар дрыс тадалан болса, онда жмсалан шыындар теледі, яни пайдалылыты (рентабельділікті) тмендеуін теріс тенденция ретінде ана арастыруа болмайды;
екінші ерекшелік туекелдік мселесімен аныталады. Бизнесті тукелдік крсеткіштеріні бірі – аржылы туекелдік коэффициенті – нерлым оны мні жоары болса, сорлым акционерлерді жне кредиторларды позициясынан ксіпорын туекелдігі жоары болып саналады;
шінші ерекшелік баалау мселесімен байланысты, яни меншікті капитал пайдалылыы (рентабельділігі) крсеткішіні алымы мен блімі ртрлі сатып алушылы абілеті бар ашалай бірліктермен рнектелген. Алымы ткен кезедегі тауарлар мен ызметтерге бааларды орнатылан дегейін рнектеп, динамикалы трде болады. Блімі – біратар жылды барысында алыптасады, ол аымды баадан едуір айрыша бола алатын есеп беру баасымен рнектеледі.
Ксіпорын ызмет етуіні нтижелілігі мен экономикалы орындылыы абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштермен лшенеді. Оларды есептелуі таза пайда бойынша («Пайдалар мен залалдар туралы есеп беру») жне «Бухгалтерлік балансты» деректері бойынша жргізіледі:
Сатылымдар (сатып ткізу) пайдалылыы (рентабельділігі) сатып ткізілген німні бірлігіне келетін пайданы млшерін крсетеді. Берілген крсеткіш не сатып ткізуден тскен жалпы пайда бойынша, не таза пайда бойынша есептелінеді. Бірінші тсіл баа жасау саясатындаы згерістерді жне ксіпорынны німді сатып ткізуді зіндік нын, яни аражаттарды аымды шыындарды теуге ажетті блігін адаалай алу абілетін рнектейді. Коэффициентті динамикасы бааларды айта арау немесе материалды-ндірістік запастар пайдаланылуыны адаалауын кшейту ажеттілігін крсетуі ммкін. Бл коэффициентті талдау барысында оны дегейіне запастарды есепке алуды олданылып жатан дісі айтарлытай ыпал ететінін ескерген жн. Таза пайда бойынша крсеткішті есептеу кезінде сатып ткізілген німні рбір бірлігі таза пайданы анша аша бірлігін келгендігін крсетеді.
Меншікті капиталды пайдалылыы (рентабельділігі) меншікті капиталды пайдалану тиімділігін анытауа, осы аражаттарды баса нды ааздара салудан алынуы ммкін табыспен салыстыруа рсат етеді. Шет елдерде ол ксіпорын акцияларыны котировка дегейіне айтарлытай ыпалын тигізеді. Бл крсеткіш ксіпорынны меншік иелері салан рбір аша бірлігі таза пайданы анша аша бірліктерін тапанын крсетеді.
Экономикалы пайдалылы (рентабельділік) (жиынты капиталды пайдалылыы (рентабельділігі)) ксіпорына бл аражаттарды тарту кздеріне туелсіз, пайданы 1 аша бірлігін алу шін анша аша бірлігі керек екендігін крсетеді. Бсекеге абілеттілік дегейі барлы активтерді пайдалылыын (рентабельділігін) орташа салалы коэффициенттермен салыстыру арылы аныталады.
Жоарыда атап тілген крсеткіштер кптеген факторлара туелді болады жне профильдері, лшемдері, активтеріні рылымы жне аражттарды кздері ртрлі болатын ксіпорындар бойынша айтарлытай згереді.
ндірістік-аржылы левериджді баалау.
Ксіпорынны инвестициялы саясатыны тиімділігін жне ндірістік пен аржылы туекелдікті дрежесін баалаан кездегі леверидж тсінігі, мні жне маынасы. ндірістік, аржылы жне ндірістік-аржылы левериджді дегейлерін анытау жне талдау дістемесі.
Леверидж – бл аржылы талдауда пайданы кбейту масатымен ксіпорынны активтері мен пассивтеріні рылымын отайландыру (оптимизациялау) рдісі. Оны ш трі бар: ндірістік, аржылы жне ндірістік-аржылы. арапайым тілмен айтанда, леверидж – бл ыпал ету арылы ксіпорынны ндірістік-аржылы ызметіні нтижелерін айтарлытай згертуге болатын тта.
Оны мнін ашу шін тсім (Тс) мен ндірістік (Ш) пен аржылы (Ш) сипаттаы шыындарды айырым ретіндегі таза пайданы (ТП) лгісін келтірейік:
ТП = Тс – Ш – Ш.
ндірістік сипаттаы шыындар – бл німді ндіруге жне сатып ткізуге кететін шыындар (толы зіндік н). нім ндірісіні клеміне байланысты олар траты жне айнымалы болып блінеді. Шыындарды бл бліктері арасындаы атынас ксіпорынны техникалы жне технологиялы стратегиясына жне оны ивестициялы саясатына туелді болады. Негізгі орлара капиталды инвестициялау траты шыындарды суін жне салыстырмалы трде айнымалы шыындарды ысаруын білдір