ЖАЗБАША СЙЛЕУ ТІЛІНІ БЗЫЛУЫ 2 страница

Сйлеу тіл бзылысыны жиілігін белгілей келе кптеген авторлар ауызша сйлеу тілі мен оуды бзылысы ттас этиопатогенетикалы факторды нтижесі деп арастырады (Б. Хальгерн, С. Борель-Мезонни, Р. Е. Левина, Л. Ф. Спирова).

Жеіл жадайларда бл бзылыстар жазбаша сйлеу тілін мегеру бастамасында аныталады. Ауыр жадайда ауызша сйлеу тіліні бзылысы болып табылады, ал оуды жне жазуды бзылысы кешірек аныталады. Р. Е. Левина оу жне ауызша сйлеу тіл негізінде фонематикалы жйені алыптаспауы жатыр деп есептейді.

Балаларда сйлеу тіліні фонетикалы-фонематикалы жаыны жетілмегендігінде оуды мегеруді алашы кезедерінде сйлеу тіл тсініктері мен жалпылауда натылысыздытар байалады. Ол сзді дыбысты талдануын мегеруін иындатады (Р. Е. Левина, Г. А. Каше, Н. А. Никашина, Л. Ф. Спирова). ріпті кейбіреуін мегермеу графикалы белгіленуді стап алуды лсіздігінен емес, дыбыстарды жалпылай алмауды салдарынан болады. Егер ріп жалпыланан дыбыс пен (фонемамен) сйкестенбесе, онда оны мегерілуі механикалы сипатта болады.

Балалар наты абылдап жне дрыс айта алатын дыбыстар ріптерге оай сйкестендіріледі. Егер балалар естуі бойынша дыбыстарды иындыпен ажыратса, оларды атемен немесе алмастырып айтса, онда берілген дыбыс туралы жалпыланан тсінік натылысыз сипатта болады, ріпті абылдау иына тседі. Бл жадайда ріпті менгермеу фонематикалы абылдау дамуыны жеткіліксіз дегейімен шартталан.

Мндай балаларда дыбыстарды буындара біріктіру рдісіні иындыы басым. Біріккен оуды мегеру шін бала ріпті тек белгілі бір дыбыспен сйкестендіру, оны басалардан ажырату керек. Онымен бірге, ріпті жалпыланан дыбысталуы туралы тсінігі болуы тиіс. Буындарды біріктіріп айтуда маыналы ойлану кмектеседі. Дыбыстарды буындара біріктіру – оларды ауызша сйлеу тілінде дыбысталатындай етіп айту. Егер балаларда сзді дыбысты-ріптік рамы туралы наты тсінігі болмаса, дыбысты буынды бейнелерді жалпылануыны алыптасуы иындыпен жреді.

Оуды бзылысы сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы жаыны дамуыны жеткіліксіздігімен байланысты болуы ммкін. Мндай жадайда балалар сзді морфологиялы талдануына кіл блмейді, ал талдануды зі иына соады. Сонымен, оу кезінде Ана ыдыс-аяты жуып жатыр деген сйлемде алыптаы оу барысында бала ыдыс деген сзді оыанда келесі сзді жалауы андай екенін алдын ала ойлап біледі. Егер балада сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы жаыны рылымы бзылан болса, балада алдын ала ойлап табу абілеті болмайды немесе кері сер беріп кптеген атеге шыратады.

Бл онымен бірге сзді морфологиялы рылымын балалар жеткіліксіз мегергендігін крсетеді, сондытан оу рдісі кезінде дрыс маыналы ойлап табуды орнына, сзді морфологиялы рылымы мен грамматикалы маызын абылдаудаы иындыа байланысты аграмматизм пайда болады.

Сз орыны шектелуі жне грамматикалы жалпылауды жеткіліксіз дамуы оыанды тсінуді иындыына сотырады.

Сонымен, дислексия механизмдері ретінде фонематикалы абылдауды (фонемді ажырату), фонематикалы талдау мен жалпылау, сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы рлымыны алыптаспаандыын арастыруа болады. Дислексия негізінде тілдік жалпылауды (фонематикалы, морфологиялы, синтаксистік) жетілмегендігінен пайда болады.

Оуды бзылуыны психолингвистикалы аспектіде дислексия оу рдісіні трлі операцияларыны (кріп абылдауды жне ріпті ажыратуды, фонемді талдауды, дыбысты буына бірігуді, буындарды сзге, сзді сйлемге синтезделуіні, маынамен сйкестенуді) бзылысы ретінде арастырылады.

Дислексияны келесі механизмдерін атауа болады: 1) сенсомоторлы операцияларды алыптаспаандыы (ріпті кріп-кеістікті талдануы жне сзде оларды сйкестенуі); 2) тілдік операцияларды дыбыс, буын, сздермен жне мтіндегі сйлемдерді операцияларыны (фонематикалы, морфологиялы, синтаксистік дегейді) алыптаспаандыы; 3) семантикалы операцияларды бзылысы (маынамен сйкестендіру).

Дислексияны жіктелімі

Дислексияны жіктеу негізіне авторлар р трлі критерийлерді алады: оуды бзылу дегейін, байалуын (Р. Беккер); оу актісіне атысты анализаторларды бзылуын (О. А. Токарева); кейбір психикалы функцияларды бзылуын (М. Е. Хватцев, Р. Е. Левина), оу рдісіні операцияларын ескеруін (Р. И. Лалаева)

О. А. Токарева оу бзылысын анализаторларыны (есту, кру жне имыл-озалыстары) бірінші бзылысына туелді деп топтастырады. Осыан байланысты дислексияны акустикалы, оптикалы жне моторлы трін бледі. Авторды ойы бойынша, дислексияны кп тараан трі акустикалы бзылыстарымен байланысты, мндай жадайда естіп-абылдауыны дифференциациясыны нашарлыы, дыбысты талдауыны жеткіліксіз дамымауы байалады. Балалар иындыпен ріптерді буындара, сздерге біріктіре алады, йткені ріптер фонема белгісі сияты абылданбайды; артикуляция жне дыбысталуы бойынша сас дыбыстарды алмастырады (ызы жне ысыры, я жне ата т.б).

Акустикалы бзылыстар ауызша сйлеу тілі бзылыстарында да (дизартрия, дислалия) сйлеу тіліні дамуыны тежелуінде де байалады. Сонымен, сйлеу тіл дамуыны ттас рдісі тыыз байланысты жатары ретінде арастырылатын, ауызша жне жазбаша сйлеу тіліні дамуыны арасындаы байланыс баыланады.

Наты акустикалы абылдау – ауызша жне жазбаша сйлеу тілі алыптасуыны ажетті шарты. Біра, жазбаша сйлеу тілін мегеру шарты тілдік жалпылауды, е бірінші фонематикалы, жоары символды ызметтерді болуын талап етеді. Оуды алыптасуыны ажетті бір алы шарты маыналы ажыратылатын дыбыстарды белгілерін ерекше жалпылау ретінде, дыбысталан кптіктен фонеманы бліп алу біліктілігі, оны белгілі бір белгімен сйкестендіру, яни ріппен фонеманы ажыратуды жне фонематикалы талдауды іске асыру. Фонема жне фонематикалы талдауды алыптасуы – тілдік жалпылау дамуыны рдісі. Бларды бзылысы дыбысты сйлеу тілін естіп-абылдауы алыптаы балаларда да байалуы ммкін. Сйлеу тіл анализаторларыны алыптасуы баса анализаторлармен тыыз зара рекеттесуі, іс-рекет рдісі кезінде біріні екіншісіне ыпалыны немі іске асырылуы нтижесінде жреді. Сонымен, дыбыстарды ажырату жне сзді дыбысты талдануында бір уаытта сйлеу-есту жне сйлеу имыл-озалыс анализаторлары атысады. Осыан байланысты сйлеу-есту анализаторыны іс-рекетіні бзылысымен шартталан акустикалы дислексия дйектеленбеген болып табылады.

Акустикалы дислексия кезінде кру-абылдауыны жне елестетуіні трасыздыы байалады. Жеке ріптер иын мегеріледі, онда кру бейнесі мен дыбысталуы арасындаы байланыс орнатылмайды, ріпті наты кру бейнесі жо, сондытан бір ріп трліше абылданады. Кбіне жазылуы бойынша сас ріптерді алмастыру байалады, оу кезіндегі сзді кріп тануы бзылады (вербальды дислексия).

О. А. Токарева бойынша, моторлы дислексия кезінде, оу кезіндегі кз имылыны иындыы байалады. Оу актісі кру, есту жне имыл-озалыс анализаторларыны координацияланан, зара байланысты жмысымен шартталан. Бл анализаторларды координациясыны бзылысы оудаы трлі бзылыстарын тудырады. Кру аймаыны ысаруы, сйлем жолаын жоалту немесе жолатаы жеке сздерді жоалту, сйлеу имыл-озалыс дыбыс айтуыны бзылысы белгіленеді (балалар оу рдісі кезінде паралич жне парездерді жотыында керекті артикуляторлы имыл-озалысты координациялы айта алмайды). Керекті сйлеу тіл имылдарын еске тсіру ммкіндігіні жотыы байалады.

Кптеген авторлар оу кезіндегі кз имылыны бзылысын имылды здігіне, ауытушылыына, регрессияны жиілігіне, алдында абылдананды натылауа баыттайтын айтпалы имыла, баыттаы обалжу, имыл баытыны згеруіне т.б нсайды. Біра оу кезіндегі кз имылыны бзылысы дислексиясы бар балаларды брінде байалады. сіресе оптикалы дислексияда кз имылыны згерісі болады. Соы уаытта психофизиологиялы зерттеулер атарында белгіленгендей, озалмайтын кз крделі рылымдаы бейнені млдем абылдай алмайды. Кез келген крделі абылдау оны белсенді іздеу имылы кмегімен іске асырылады, аырындап оларды млшері ысарады. Бл фактілер моторлы дислексияны збеттілік трі екендігін длелдейді. Енді бір жадайда кз имылыны бзылысы кру абылдауыны бзылысымен бірге жреді жне оптикалы дислексияны шарттайды, баса жадайларда олар себеп емес, оу иындыыны салдары болып табылады.

Жоары абыршы ызметіні жйелі рылымы туралы азіргі кездегі кзарасты ескере отырып, дислексияны топтастыру кезінде анализаторлы бзылыстарды, жоары психикалы ызметтерді бзылысы сипатына, сенсомоторлы дегейді бзылысына ана емес сонымен бірге белгілік (символикалы) тілдік дегейін есепке алу ажет.

М. Е. Хватцев бзылан механизмдер бойынша фонематикалы, оптикалы, оптико-кеістіктік, семантикалы жне мнестикалыдислексияны бледі. Оны ойынша, балаларда дислексияны фонематикалы жне оптикалы трлері байалады. Баса трлері бас миыны органикалы бзылысы салдарынан болан афазия кезінде белгіленеді.

Фонематикалы дислексия кезінде балалар екі-трт жыл бойы дрыс оуды йрене алмайды. Біреулері жеке ріптерді лкен иындыпен мегереді жне оларды буын, сздерге оса алмайды. Басалары ріптерді иындысыз мегереді, біра буын, сзді оу рдісі кезінде кптеген ателер жібереді, йткені олара ріп графема болып табылмайды (графикалы белгімен жалпыланан). Бл авторды кзарасы бойынша фонематикалы естуді нашарлыымен шартталан.

Бл балаларды сйлеу тіл дыбыстары туралы тсініктері наты емес, трасыз, олар оппозициялы, дыбысталуы бойынша сас фонемаларды ажыратулары иын болып келеді. Сздерді оу рдісі кезінде дыбыстарды аналогия бойынша жатталан буын жне сзге сйкестендіруде, буындарды тадауда иналады.

Оптикалы дислексияда ріптер белгілі фонеманы жалпылама белгісі ретінде саналмайтынымен белгіленеді. Сонымен, фонема мен графеманы байланысы туралы тсініктерді алыптасуыны бзылысы, фонематикалы жне оптикалы дислексияда да белгіленеді.

Оптикалы дислексиясы бар балаларда сйлеу тілінен тыс кезде де кру абылдауыны бзылысы байалады. Оларды кейбіреулері таныс трлерді, сас заттарды иындыпен ажыратады, суретті нашар салады.

Жарты шар бзылысы кезінде сзді сол жа блігін оуда иынды туызады (анат – Жанат), керісінше оу (зеркальное чтение), сз онан сола арай оылады, оу кезінде ріпті жне сзді орнын ауыстырып алуы байалады. М. Е. Хватцевті жіктелімінде оу рдісіні барлы операциялары ескерілмейді. Баладаы айтылан дислексияны трі оуды бзылысыны барлы жадайын амтымайды.

Р. И. Лалаева оу рдісі бзылан операцияларын ескере отырып дислексияны келесі трлерін бледі: фонематикалы, семантикалы, мнестикалы, оптикалы, тактильді.

Фонематикалы дислексия фонематикалы жйе ызметіні жетілмегендігімен байланысты, яни тілдік фонем жйесі, онда р бірлік маыналы ажыратылмалы белгілерді белгілі бір жиынтыымен сипатталады. р фонема кез келген басада бір маыналы (немесе бірнеше) ажыратылмалы белгімен ерекшеленеді. Мндай жадайда, зара сас алыс дыбыстар туралы айтылады. Мысалы, кжне з дыбыстары бір атар белгілері бойынша ерекшеленеді: дісімен, жасалу орнымен, дауыс пердесіні атысуымен. Егер фонемалар бір маыналы ажыратылмалы белгісімен ерекшелінсе, онда олар жаын, оппозициялы болып табылады. Мысалы, с жне з дыбыстары бір белгілері арылы ерекшеленеді (с-ысыры, з-ызы). Сйлеу тілінде оппозициялы фонема топтары блінеді (я, ата жне ысыры, ызы т.б).

Сздерде семантика, маынамен байланысты, белгілі бір кезектілікте біріні артынан бірі жретін, сздерде шартты трде фонема сйкестіктерін блуге болады. Сзде бір фонеманы згеруі аз-ас немесе кезектілігіні маса-сама згеруі маынаны згерісіне немесе оны бзылысына алып келеді.

Осыан байланысты В. К. Орфинская фонематикалы жйені келесі функцияларын бледі:

- маынаны ажырату ызметі (бір фонеманы немесе бір маыналы ажыратылмалы белгісіні згеруі, маынаны згеруіне сотырады);

- фонемді естіп айту ажыратылымы (сйлеу тіліні р фонемасы баса

фонемадан акустикалы жне артикуляциялы ерекшеленеді);

- фонематикалы талдау, яни сздерді оны райтын фонемалара

блуі.

Балаларда ауызша сйлеу тіліні алыптасу рдісінде сйлеу ызметіні даму негізгі шартына семантикаа сйену болып табылады (сйлейтін балаларда маынасы бойынша ажырату ызметі алыптасан).

Кптеген жадайда балаларда фонематикалы абылдау, талдау жне жинатау функциялары жетілмеген болуы ммкін.

Фонематикалы дислексияны фонематикалы жйесіні негізгі функцияларыны алыптаспаандыын есепке ала отырып екі трге блуге болады.

Бірінші трі – фонематикалы абылдауды дамымауымен байланысты оуды бзылысы (фонемді ажырату), ол ріпті мегерудегі иындыта жне акустикалы жне артикуляторлы сас дыбыстарды алмастырумен (б-п, д-т, с-ш, ж-ш т.б) белгіленеді.

Екінші трі – фонематикалы талдау функцияларыны дамымауымен байланысты оуды бзылысы. Бл трде оу кезінде ателерді келесі топтары байалады: ріптеп оу, сзді дыбысты-буынды рамыны бзылыстары.

Семантикалы дислексия оылан сздерді, сйлемді, мтінді техникалы дрыс оыан жадайда оыанын тсінуіні бзылуымен сипатталады, яни оу рдісінде сздер, сйлем, мтін бзылыса шырамайды. Бндай бзылыстар буынды оуда білінеді. Сзді буындап оыаннан кейін балалар сйкес суретті крсете алмайды, жасы таныс сзді маынасымен байланысты сраа жауап бере алмайды. Оылан сйлемдерді тсінуді бзылысы синтетикалы оу кезінде (сзді ттас оу) байалуы ммкін.

Оыанды тсінуді бзылысы екі фактормен байланысты: дыбысты-буынды синтезді иындыы жне сйлем ішіндегі синтаксистік байланыстар туралы тсініктерді дифференциациясыны жотыымен.

Оу рдісі кезіндегі сзді буындара блу – оыанды тсінбеуді бірден-бір себебі. Фонематикалы жне буынды синтезді бзылысы салдарынан балалар буындап оу рдісінде, егер олар блшектерге блінген болса, сзді танымайды, кезекпен айтылан буындарды бірттас етіп біріктіре алмайды. Олар оыандарын тсінбей, механикалы трде жаластыра береді. Балаларда синтездеу, буына блінген ауызша сйлеу тілін ойша алыпа келтіру абілеттері жеткіліксіз алыптасан болады.

Семантикалы дислексиясы бар балалар келесі тапсырмаларды орындауда иынды креді: а) ыса кідіріспен ошауланан кезекпен берілген дыбыстарды біріктіріп сз айтуда (, а, л, а); б) буындап берілген сз жне сйлемді айтуда (ба-ла та-ма іш-ті).

Оылан сйлемді тсінуді бзылысы сйлемде сздерді синтаксистік байланысы туралы тсініктеріні алыптаспаандыымен байланысты. Онымен бірге оу рдісі кезінде сйлемдегі баса сздермен байланыссыз, сздер ошауланан трде абылданады.

Аграмматикалы дислексия сйлеу тіліні грамматикалы рылымыны, морфологиялы жне синтаксистік жалпылауыны дамымауымен белгіленеді. Дислексияны бл трінде кбіне жалауларды, уаытты трлерді дрыс олданбауы байалады.

Аграмматикалы дислексия кбіне оу дадысыны алыптасуыны синтетикалы адамында трлі патогенездегі сйлеу тілі жйелі дамымаан балаларда байалады.

Мнестикалы дислексия барлы ріптерді мегеруді иындыымен, оларды ажыратылмаан алмастыруларымен сипатталады. Балалар белгілі бір кезектілікте 3-5 дыбысты немесе сзді атарын айта алмайды, санын азайтады, дыбыстарды, сздерді тастап кетеді. Дыбысты-ріптік белгіленуін мегеру кезінде, сіресе ріпті айын кру бейнесі мен есту айтуыны бейнесіні арасындаы бірлестікті бзылысы айын байалады.

Оптикалы дислексия- графикалы сас ріптер мен оларды зара алмасуымен жне оларды мегеруді иындыымен белгіленеді.

осымша элементпен ерекшеленетін (л-д, з-в) сияты, сондай-а бірдей элементтен тратын, біра кеістікте трліше орналасан (т-г, ь-р, н-п-и) ріптер шатастырылады жне зара алмастырылады. Берілген дислексия трлері кріп абылдауды бліктенуімен, сас трлер туралы тсініктерді ажыратылмаандыымен, оптико-кеістіктік абылдау жне оптико-кеістіктік тсінуді дамымауымен, сонымен бірге кру гнозисі мен кру-талдау мен синтезді бзылысымен байланысты.

Сзсіз дегейде оптикалы-кеістіктік гнозис пен праксисті кейбір бзылыстары крінеді. Сонымен, таныс жне трі бойынша жай заттарды лгі немесе есте сатау арылы суреттеп салу дрыс орындалады, ал крделі заттарды арап суреттеуі наты белгіленбейді, есте сатау бойынша кбірек ате жіберіледі.

Сурет салу рдісі кезінде фигура конфигурациясы жеілдетіледі, элемент саны азаяды, лгімен салыстыранда сызы бойы дрыс орналаспайды.

Балалар дрыс емес ріпті дрысынан ажырата алмайды, таныс ріпті иындыпен, атемен райды, ріпке жетіспейтін блікті осуды жне бір ріптен екінші ріпті рауды орындай алмайды (мысалы, Р ріпінен В-ны, П-дан Н-ны жасай алмайды). Мндай тапсырмаларды орындау белгілі бір элементтен тратын, бір-біріне атысты трлі орналасан сас оптикалы бейнелерді айырмашылыын анытауды, талдауды, бейнені немесе ріпті ттас ретінде елестетуді талап етеді.

Оптикалы дислексиясы бар кейбір балалара ріп крделі оптикалы рылым болып табылады, оны райтын элементтерін талдау балалар шін иындау болады. Графикалы сас ріптерді оптикалы талдауы туралы тсінікті алыптаспауына байланысты олар наты емес жне ажыратылмаан болып келеді. Оларды сйлеу тіліні рылуында, кеістіктік сйкестіктерді анытауда иындытар байалады. Крделі жадайда дене схемасы бзылады.

Литеральды оптикалы дислексия кезінде ріпті ошауланан тану жне ажыратуда бзылыстар байалады. Вербальды дислексияда сзді оу кезінде бзылыстар пайда болады.

Бас миыны органикалы заымдалуы кезінде, керісінше оу (зеркальное чтение) байалады.

Тактильді дислексия жанарлары крмейтін балаларда байалады. Оны негізінде Брайль ліппесіндегі тактильді абылданатын ріптерді ажыратуды иындыы жатыр. Оу рдісі кезінде кері орналасан бірдей сандаы нктелерден тратын (е-и, ж-х) жоары немесе тмен, немесе бір нктемен ерекшеленетін (а-б, б-л, л-к) тактильді сас ріптерді алмастыру байалады. Жанары крмейтін балаларда дене схемасы, уаытты жне кеістікте бадарлауыны бзылыстары, сйлеу тіліні дамуыны тежелуі белгіленеді. Жанары крмейтін дислексиясы бар бала сзді оуда р ріпті ошауланан кйде абылдайды. Балада ріпті аналитикалы абылдауы байалады. Жоалан сз немесе сйлемді іздеуді салдарынан оуды жылдамдыы баяу болады. Оуда инверсия, ріпті тастап кетуі кездеседі. абылданан белгіні (нктені) натылау шін арта оралу, ол саусатарыны имылдарыны здігі, секірмелігі, арты жне икемсіз имылдары белгіленеді. Бндай ерекшеліктер оу рдісі негізіндегі иындытарды салдары болып табылады.

Дисграфияны белгілері

Жазуды бзылуын белгілеуде, негізінде, дисграфия, агрофия, дизорфография, эвалюциялы дисграфия (баладаы оуды мегеру рдісіні бзылуын белгілеуге) деген терминдерді олданады.

Дисграфияны негізгі белгісі (симптоматикасы) жазуда кездесіп траты жне айталанып отыратын ерекше ателер болып табылады.Ондай ателерді тмендегідей топтастыруа болады: ріптерді алмастыру жне шатастыру, сздік дыбысты, буынды рамыны бзылуы, сйлемде сздерді бірге жазылуы, аграмматизмдер. Сонымен атар дисграфияда сзсіз функцияларды бзылуыны белгілері де байалады.

И. Н. Садовникова жазудаы ателерді толы анытап жйелеу жне тзету жмыстарын тиімді йымдастыру шін ерекше ателерді дегейлік принципке сйеніп талдау ажет деп есептейді. Соны негізінде ерекше ателерді ш топа бледі:

- ріп жне буын дегейіндегі ателер;

- сз дегейіндегі ателер;

- сйлем дегейіндегі ателер.

 

ріп жне буын дегейіндегі ателер

1. Бастауыш сынып оушыларыны жазуында жиі кездесетін ателер ріпті немесе буынды тастап кету (тсіп алуы). Мысалы, арма-рма; балапан-бапан, тырна-трна. Сздегі екі немесе одан да кп ріптерді тсіп алуы дыбысты талдауды крделі трде бзылуыны салдарынан болады да, сзді рамын млдем бзылуынана келіп соады. Мысалы, ант-т, уырша-уырша.