ЖАЗБАША СЙЛЕУ ТІЛІНІ БЗЫЛУЫ 4 страница

И. В. Прищепова зіні зерттеу жмысында ЖСТД балаларда дизорфография кптеген сзсіз психикалы процестерді: сзді естіп есте сатау, зейін, ыратылы, тйсігіні жне талдау, жинатау, салыстыру, топтастыру операцияларыны жетілмейтініні салдарынан болады деп длелдейді. И. А. Денисова зіні зерттеуінде ЖСТД балаларыны дизорфографиясын алдын алу, тзету жмысын йымдастыруды арастырады.

Сонымен, азіргі кезеде жазуды зерттеу барысындаы зекті мселені бірі дизорфография мселесі болып саналады жне ол мселе з бетінше блек баытта арастырылып толы зертеуді талап етеді.

А. Н. Корнев дизорфографияа мынандай анытама береді: «ажетті ережелерді білуіне арамастан, орфографиялы дадыларды алыптасып, мегере алмауды салдарынан жазуда байалатын траты, ерекше ателерді трлерін дизорфография деп атауа болады». Р. И. Лалаеваны анытамасы «Дизорфография р трлі ателермен сипатталатын орфографиялы морфологиялы жне дстрлі принциптерін менгеру мен пайдалануды траты жне ерекше бзылуы». Негізгі иыншылытар – балалар керек орфограмманы жаза алмайды жне орфографиялы тапсырмаларды орындай алмайды. Орфографиялы талдау сзді морфологиялы рылымын талдау, жеткілікті сз орын, грамматикалы белгілеріне сйкес тексеруге керек сздерді табуды талап етеді.

В. В. Комарова, Л. Г. Милостивенко, Г. М. Сумченколарды тжірибелерінде дизорфографиясы бар балалар тбірлес сздерді табуды иыншылыа кездесетінін айтады.

Сонымен А. Н. Корневті кейінгі зерттеулерінде де дизорфографилы ателерді тратыланып кездесу, пайда болу себептеріне орфографиялы дадыларды алыптасуыны алы шарттарыны дамымауы болып есептеледі деген деректер кездеседі. Олара: фонематикалы, морфемдік, морфологиялы тсініктеріні жне сзсіз психикалы процестеріні жеткіліксіз дамуы жатады. Кейбір зерттеулерде (О. В. Елецкая) жалпы мектепті орта жне жоары сынып оушыларында дизорфография анамнезінде ЖСТД, ФФЖ, ФЖ, дисграфия, дислалия (бастауыш сыныпта) р трлі неврологиялы симптомдары бар балаларды кбінде:

- сзді естіп есте сатау;

- ріптерді тану;

- диагностикалы процестеріні бзылуы;

- сзді ыратылыыны бзылуы;

- сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы жаыны бзылуы кездеседі.

Дизорфографияны белгілері

Дизорфографиясы бар балаларда грамматикалы ымдарды абылдап тсінуі иынды туызады. Мысалы, ондай балалар «дыбыс», «буын», «сз», т.б. ымдарды есте сатай алмайды немесе шатастырады. Олар з бетімен орфограмманы мазмнын айтып, ортынды жасай алмайды. тілген орфограммалара дрыс мысал келтіру, тексеруге керек сздерді табу иынды туызады. Тексеруге пайдаланатын тбірлес сздерді орнына кбінесе айтылуы сас сздерді айтады. Балалар «тексеру» сздер неліктен тбірлес болу керек екенін длелдей алмайды.

Морфологиялы принцип бойынша орфограммаларды мегеру морфемні (жалау, жрна) лексикалы, грамматикалы маынасын ажыратуын, сз тіркестеріндегі, сйлемдегі байланыстарын баылау жне синтаксистік ортындылау дадыларыны толы алыптасуын талап етеді. Дизорфографиясы бар оушылар кбінесе бастауыш пен баяндауыш, баяндауыш пен толытауыш т.б. арасындаы байланыстарды табуда, ателер жібереді. Сонымен атар тасымала да кп ате жібереді. Оан тн ателер: бір ріпті тасымалдау, жалау, жрнатарды тбірден ажыратпай тасымалдау ( мектепт-ен) мндай ателерді жиі кездесуі оушыларды есте сатау абілетіні тмен дегейде екенін крсетеді. Сйлеу тілінде ауытуы бар оушылар логопедті айтан сздерін тез мытып алады, орфограммаларды анытамаларын айта алмайды, орфографиялы сздікті пайдалана алмайды.

 

Дизорфография

морфологиялы синтаксистік
Морфологиялы талдау алыптаспаан. Тбірлес сздерді табу иындыа соады. Емлелерді біле тра орфографиялы дадыларды мегере алмайды. Зейінді ерікті стауы, таралуы, естіп есте сатауы жеткіліксіз. ыса сздерде, зын сзге араанда ателер сирек кездеседі. Жата жазуда, буындап айтанда ателер азаяды, ттас фразаны жата айтанда ателер кбейеді Жазудаы синтаксистік емлені, яни пунктуацияны мегеру абілеті те тмен.

 

Баланы психикалы дамуыны кешеуілдеуіні, зиятыны бзылуы, педагогикалы араусыз алу салдарынан жазуды бзылуын автор ерекше

спецификалы, яни дисграфиялы ателерге жатызбайды.

И. Н. Садовникованы айтуынша, бл «жалан дисграфия» деп аталады.

 

Жазбаша сйлеу тіліні бзылуын тзету логопедиялы жмысыны дістемесі

Оу мен жазуды бзылу механизмдері кптеген жадайда сас болады, сондытан логопедиялы-тзету жмыстарыны баыттары бірдей келеді. азіргі кезедегі зерттеулерде жазудаы, оудаы ерекше ателерді траты кездесуіне, жалпы жазу, оу дадыларыны алыптасуына оларды функционалды базистеріні сері зор деп есептеледі, ерекше кіл бледі. Жазу мен оу дадыларыны алыптасуына ажетті алы шарттарын дамытуа баытталан жмыс трлерін арастырайы.

 

Кеістікті бадарлауын алыптастыру

Кеістік пен уаытты кезектілігін анытауа арналан жаттыулар сзді дыбысты, буынды жне морфемдік рылымын талдауа негіз болады. Сонымен атар уаыт туралы ымдарын дамыту сз ырын белсендетуге жне етістікті шарттарын тсінуге ыпалын тигізеді.

Кеістікті бадарлау жмысы зара тыыз байланысты екі баытта жргізіледі:

- з денесін бадарлау, о сол дене мшелерін ажырату;

- оршаан кеістікті бадарлау;

оршаан кеістікті бадарлау жмысын жргізу барысында онтогенезде кеістікті абылдау жне тсінігін ескеру ажет. Алдымен бала о-сол олын білуі ажет, соны негізінде дене мшелеріні о солын айыра бастайды.

 

Кріп талдау жне жинатауын дамыту

Бл баыттаы жмыс кеістікті бадарлауын, сіресе ріпті графикалы элементтеріні кеістікте орналасуы, ріптерді сас жне айырмашылыын анытаумен тыыз байланыста жргізіледі.

 

Баланы сукцессивті абілетін дамыту

Сукцессивті абілеттін дамытуа арналан жаттыулар имыл, кеістік, уаыт, сйлеу кезектілігін есте сатап, жоспарлап іс жзінде іске асыруа баытталады.

 

Фонетикалы дегейдегі тзету жмысы

Фонетикалы дегейдегі жмыс екі баытта жргізіледі:

- сзді дыбысты рамын талдау (жай трінен крделіге арай)

- фонетикалы абылдауын, яни сас фонемаларды ажырату.

Балаларды фонематикалы тсінігі (абілеті) фонемаларды р трлі нсаларын баылап, оларды зара салыстырып, талдап, ортындылау нтижесінде алыптасады. Фонематикалы тсінігіні алыптасуына артикуляциялы кинестезияны маызы зор. Сондытан артикуляциялы аппаратты жмысына алашы сабатан бастап балаларды зейінін, кілін аудару керек. Сабаты бастапы кезеінде алдыы атардаы дауысты дыбыстар жне айтылуы сирек бзылатын дауыссыз дыбыстар (П,М,Н,Ф,Т,К ...) тіледі. Бл кезеде артикуляцияны сиппаттамасына тере тоталмай, оны негізгі белгілеріге ана тоталан жн.

Дыбыстарды ажыратуын анытау, бекітуге баытталан логопедиялы

жмыс р трлі анализатора (сйлеу, есту, имыл, кру т.б.) сйене отырып жргізіледі.

Шатастыратын дыбыстарды ажырату жмысы екі кезенен трады:

- алашы кезе;

- шатастыратын дыбыстарды естігенде айтанда ажырату.

Бірінші кезеде шатастыратын дыбыстарды райсысыны айтылуы мен естілуі жеке аныталады. Ол жмыс мынандай кезектілікпен жргізіледі: кру, есту, сезіну анализаторларына сйене отырып дыбысты артикуляциясы мен дыбысталуын анытау; оны буындаы орнын анытау; сздегі орнын анытау (сзді басында, ортасында, аяында); сздегі дыбысты, оны орнын анытау; андай дыбысты алдында, андай дыбыстан кейін естілуін анытау; дыбысты сйлемдегі, текстегі орнын анытау.

Екінші кезе шатастыратын дыбыстарды атар айтылуы мен естілуін салыстыру. Ажырату жмысы жоарыда крсетілген кезектілікпен жргізіледі. Біра негізгі жмысты масаты ажырату боландытан сздік материалдар шатасатын дыбыстарды бірдей амту керек. Тзету жмыс барысында дыбыстарды ажыратуын бекітетін жазбаша жаттыулар ерекше орын алады. Дисграфияны тзету жмысыны алдында міндетті трде дыбыс айту кемшіліктерін тзету ажет.

детте дыбыс айтуын тзету жеке логопедиялы саба барысында жргізіледі, содан скейін дисграфия тобыны сабаына атысады. Тзету жмысыны барлы кезеінде балаларды танымды процестерін, сз орын, грамматикалы рылымын дамытуа баытталан жмыс трлері арастырылады.

 

Акустикалы -- артикуляциялы сас дыбыстарды ажырату

Бл баыттаы жмысты алдымен сас дауысты дыбыстардан бастап, содан кейін сас дауыссыз (ата, я) дыбыстармен жаластыру керек. Жмыс барысында кейбір тмендегі тсілдерді пайдалануа болады.

 

Кинетикалы сас ріптерді ажырату

Кинетикалы сас ріптерді ажырату жмысы сурет, геометриялы фигура, музыкалармен іс-рекет жасай отырып кріп-абылдауын, кеістікті бадарлауын анытаудан басталады. Жмыс барысында бейнелер мен ріптерді рылымын, оларды сас жне айырмашылыын кріп талдауын, жинатауын дамытуа баытталан жаттыулар ке пайдаланды. Бл баыттаы олданылатын барлы жаттыуларды негізгі масаты фонема-артикулема – графема-кинеманы арасындаы байланысты бекіту. Дрыстыын баылау шін барлы трт анализатор іске осылады.

 

Фонематикалы талдау жне жинатауын дамыту

Фонематикалы талдау, жинатауа дыбысты талдауды арапайым жне крделі трі жатады. В. К. Орфинскаяны мліметтері бойынша дыбысты талдауды арапайым трі тек арнайы оыту барысында дамиды. Талдау, жинатау дадылары белгілі кезектілікпен жргізіледі.

 

Фонетикалы талдауды крделі трін дамыту

Дыбысты талдауды крделі тріне сз рамындаы фонемаларды кезектілігін, оны санын, баса дыбыса атысты орнын анытау жатады. 2-3 дауыстыдан тратын атары, дауысты, дауыссыздардан тратын атара араанда жеіл талданады. Сондытан фонематикалы талдау, жинатауды алыптастыруды алдымен тек дауысты дыбыстар атарынан (ау, уа) бастап, кейін (ум, на) содан со бір-екі, одан да кп буынды сздерге кшкен тиімді.

Фонематикалы талдауды крделі трін алыптастыру барысында, мынаны ескерген жн. Кез келген ойлау іс-рекеті даму барысында бірнеше кезенен теді: материализация негізінде іс-рекетті игеру, сйлеу негізінде, ойлау негізінде ( П. Я Гальперин бойынша)

I кезе - кмекші тсіл мен іс-рекетке сйене отырып, фонематикалы талдау мен жинатауын алыптастыру. Алашы жмыс барысында текше (фишка), сздік графикалы схемалар сияты кмекші тсілдер олданады.

II кезе - фонематикалы талдауды сйлеу негізінде алыптастыру. Сз айтылады, бірінші, екінші, шінші, т.б. дыбыстар аныталады, дыбыс саны аныталады. ойылан сратар арылы сзді дыбысты рамы талданады. Мысалы: «тал» сзінде бірінші дыбыс андай? Екінші, шінші дыбыс андай? Барлыы неше дыбыс? Неше дауысты дыбыс? т.б.

III кезе - ойлау негізінде фонематикалы талдауын алыптастыру. Оушы сзді атамай, естімей яни елестету негізінде сз рамындаы дыбысты санын жне кезектілігін анытайды.

 

Буынды талдау мен жинатауын дамыту

Буынды талдауды дамыту процесінде сздегі дауысты дыбысты анытауа жне буына блуді негізгі ережесін (сзде анша дауысты дыбыс болса сонша буын болады) мегеруге кіл блу керек.

Алдымен дауысты дыбысты буындаы, сосын бір буынды сздердегі орнын анытайды ( басында, ортасында, соында) белгілейді. Ол шін р трлі тсілдер пайдаланады, текшемен, дгелекпнен, тсті «ааздармен белгілеу сияты.

О________ , О__________ , О _________ ,

 

Жмыс барысында тмендегідей тапсырмаларды олдану тиімді:

сздегі дауысты дыбыстарды жазу.

. ( ора – о – а)

буынды рамына байланысты суреттерді іріктеу немесе цифрді крсету.

суретті пайдаланып сзді тсіп алан буынын табу:

ба – пан, бал -, - шина

суреттегі заттарды атын атап, бірінші буынын бліп сз (сйлем рау). Мысалы: « сабын » « алам » (сас)

ретсіз берілген буындардан сз рау ( у, ша, ыр; ла, ба, пан)

сйлемнен белгілі буынды сздерді табу (2-3 буынды сздер)

 

Сз дегейіндегі тзету жмысы

Бл дегейдегі тзету жмысыны негізгі міндеттері:

1. жаа сздерді, оларды маынасын мегеру негізінде сз орын молайту;

2. сз орын сапалы молайту (сзді, сз маынасын, астарын тсіну негізінде).

3. сз орын дрекі, жаргонды сздерден тазарту.

Бл кезеде оушылар сзді буынды жне морфемдік талдауа, жинатауа, сзді маынасын, синонимін, антонимін жне амоним сздерді баылауа жаттыады.

Тзету жмысы мынандай баыттарда жргізіледі:

- оушыларды белсенді сз орын тексеру;

- сз орын анытауа жне байыту (синоним, антоним, амоним, жаа сздер пайдалану арылы);

- сзді буынды рамын талдау жне жинатау;

- буын трлері (ашы, жабы);

- екпін;

- сз рамы (сз тбірі, тбірлес сздер, крделі сздер, жалау, жрнатау).

 

Лексикалы дегейде олданылатын кейбір жмыс тсілдеріне тоталайы.

Жрна
Лексикалы дегейдегі тзету жмысыны алгоритімі

Синтаксистік дегейдегі тзету жмысы

Бл дегейдегі тзету жмысыны негізгі баыттары:

1. Оушыларды сйлеу тіліндегі кездесетін ате тіркестерін тзету, сатандыру, саналы трде сйлем рауын игеру.

2. Синоним, амоним, антоним сздермен синтаксистік рылымдармен таныстыра отырып оушыларды байланыстырып сйлеуін дамыту.

Логопедиялы жмыс барысында сра ою арылы сйлемдегі сздерді байланысын, септік жалаулар мен жрнатарды маынасын тсініп дрыс мегеруіне кіл блу ажет. Тзету жмысыны негізгі баыттары:

- сз тіркестері мен сйлем рау;

- кпшіл жалаудар арылы сз згерту;

- септік жалаулар;

- сйлемдегі сздерді байланысын сра ою арылы анытау;

- жалау жне жрнатар маынасын анытау, дрыс пайдалану.

Грамматикалы дегейдегі тзету жмысы

Сз тіркестері, сйлем

 

 

Дисграфияны р тріні логопедиялы тзету жмыс баыттары

Дисграфияны р трлері ртрлі себептермен ерекшеленеді, сондытан тзету жмысында да ерекшеліктері болады. И. Н. Садовникова (1997), Р. И. Лалаева «2001), Л. В. Венедиктова (2001), т.б. жазбаша сйлеу тілін тзету логопедиялы жмысы ааулыты тріне, механизміне байланысты жргізілетінін негіздеген.

Акустикалы сипаттаы жазуды бзылуын тзету жмысында балаларды фонематикалы абылдауын жне де дыбысты талдау мен жинатауын дамытуа баытталан тсілдерді олдану ажет. Л. Г. Парамонованы (2004) пайымдауынша, артикуляторлы-акустикалы дисграфияны тзету жмысы дыбыс айтуын тзету мен осы дыбыстарды аны естіп ажыратудан бастау керек. Сонымен атар, алым фонематикалы талдау, жинатауын алыптастыруа кіл блу ажет деп есептейді. Ал, аграмматикалы дисграфияны тзету жмысында жазбаша жаттыуларды кеінен олдану арылы баланы сйлеу тіліні грамматикалы жаын алыптастыру ажет деп санайды.

Дисграфияны тріне байланысты тзету жмысында біршама згешеліктер боланымен, дисграфияны барлы трінде орта біратар маызды жадайларды ескеру ажет. Біріншіден, алдымен жазу процесіне ажет операцияларды алыптастыру ажет. Мысалы, акустикалы дисграфияда бала сас дыбыстарды ажырата алмайды, сол себептен ол ріптерді алмастырады. Бл жадайда алдымен дыбыстарды ажыратуын дамыту ажет. Бл жмыс баыты дисграфияны барлы трінде олданылады. Екіншеден, жмыс барысында саталан анализатора сйену ажет. Мысалы, бала С-Ш дыбыстарын ажырата алмайды, йткені есту анализаторыны функциясы жеткілікті дамымаан, онда алдымен баланы кілін артикуляциялы аппаратты алпына, имылына аудару керек. Яни, мнда кру, имыл, сезім анализаторын жмыса осу тиімді.

Дисграфияны р тріне атысты тзету дістемелеріне кеінен тоталайы.

Аграмматикалы дисграфияны тзету.

Р. И. Лалаева аграмматикалы дисграфияа мынандай сипаттама береді: «Аграмматикалы дисграфия сйлеу тіліні грамматикалы жаыны (морфологиялы, синтаксистік) жетілмеуі... Жазуда сйлем дегейіндегі аграмматизмдер сзді морфологиялы рылымыны бзылуымен, жалау, жрнатарды алмастырумен, септік жалауды дрыс олданбауымен, крделі сйлемдерді растырудаы иыншылытарымен, сйлемдегі сз кезектілігін сатамау, таспап кетуімен сипатталады».

Тзету жмысыны негізгі міндеттері:

- затты атауын, іс-рекетін, сипатын білдіретін сздерді маынасымен сйкестендіруін алыптастыру, дамыту, жетілдіру;

- сзді морфологиялы рамы туралы тсінігін алыптастыру, дамыту, жетілдіру;

- сйлеу тіліні грамматикалы жаын алыптастыру, дамыту, жетілдіру.

Аграмматикалы дисграфияны тзету логопедиялы жмысыны мазмны:

- балаларды сз орындаы сздерді маынасын анытау жне р трлі сз таптарын жаа сздермен, сзжасам дадыларын менгерту арылы сз орын молайту. Тбірлес сздерді біртіндеп менгерту;

- сз тіркестерін, сйлем арасындаы байланысты, р трлі синтаксистік рылымдарды модельдерін менгеру арылы сйлеу тіліні грамматикалы жаын анытау, дамыту жне жетілдіру;

- байланыстырп сйлеу тілін мына баыттарда дамыту:

· гімені кезектілігін анытау;

· гіме растыруа ажет сздік материалды іріктеу;

· лгі бойынша сйлем растыру, айта растыру дадысын жетілдіру.

Оптикалы дисграфияны тзету.

Оптикалы дисграфияны тзету жмысыны негізгі міндеттеріне:

- кріп абылдауын, талдау, жинатауын дамыту;

- жазуда шатастыратын ріптерді ажырату жатады.

Логопедиялы тзету жмысыны негізгі мазмны:

- тр, тс, клем туралы тсініктерін анытау;

- з денесін, оршаан ортаны бадарлау;

- ріптерді растыру, айта растыру;

- ріптерді табу, бліп айту.

Логопедиялы тзету жмысыны негізгі баыттары:

- кріп абылдауын жне тануын (гносисын) дамыту;

- кріп есте сатауын анытау жне кеейту;

- кеістік тсінігін, абылдауын дамыту;

- кріп талдау, жинатауын дамыту;

- шатастыратын дыбыс жне ріппен жмыс.

Ажырату жмысы келесі кезектілікпен жргізіледі:

- жеке ріптерді ажырату;

- шатастыратын ріптерді буында ажырату;

- шатастыратын ріптерді сзде ажырату;

- шатастыратын ріптерді сйлемде ажырату;

- шатастыратын ріптерді мтінде ажырату.

Жоарыда аталан жмыс баыттары негізінде перспективті жоспар растырылады.

Оптикалы дисграфияны тзету барысында олданылатын жмыс тсілдерін арастырайы.

1. Кру гнозисін алыптастыру масатымен олданатын тсілдер:

- контурмен сызылан заттарды атау;

- біріні стіне бірі сызылан суреттерді атау;

- затты жетіспейтін блшегін толытырып сызу, атау;

- трі, тсі, клемі бойынша заттарды іріктеу;

- суреттегі айырмашылытарды табу.

2. Кріп есте сатауын (кру мнезисін) дамыту:

- 10-шаты суретті ішінен 4-5 суретті есте сатап атау, крсету;

- ріптерді ішінен тек дауысты, дауыссыз ріптерді есте сатап атау;

- алашы кезектілікті сатап ріптерді, сандарды, фигураларды орналастыру;

- «не згерді?», «не жоалды?» ойындары.

3. ріпті тануын, ріп бейнесін ажыратуын алыптастыру:

- графикалы састарды арасынан ріп табу

Л-М; А-Д; К-Ж; Ж-Х; П-Н; Ш-Щ;

- біріні стіне бірі жазылан ріптерді атау;

- дрыс, ате жазылан ріптерді анытау;

- элементтері бойынша ріп растыру;

- бір ріптен екінші ріп растыру (х-ж; т-г; р-в, т.б.);

- ріптерді састыын, айырмашылыын анытау.

Оптикалы дисграфия, дислексияда ріп бейнесін бекіту шін, ріпті бір сас затпен сйкестендіру (О - дгелекпен, З - жыланмен, т.б.) немесе тапатар жаттау сияты тсілдер олданан тиімді. Мысалы,

«А» ріпі рдайым

Алфавитты алдында.