Етістікті ерекше трлері
Дербес лексикалы маыналы етістіктер мен кмекші етістіктер
Тілдегі етістіктер дербес етістіктер жне кмекші етістіктер болып екіге блінеді.
Дербес етістіктер деп затты имыл-рекетін білдіріп, етістікті осымшалары арылы трленіп,сйлемде трлі синтаксистік ызмет атарып, белгілі сратара жауап беретін, сйлемдегі баса сздермен байланыса тсіп, сз тіркестерін жасайтын етістіктер аталады. Мысалы: Ол есіктен кірген, орта жастардаы, шашы иылан, толыша, араторы йелге арады. (М.М.)
Лексикалы маыналы дербес етістіктерді зіндік белгілері мыналар:
1) затты имыл-рекетін білдіреді: кел, кет, отыр, ал, бер, оы, бас т. б.
2) сйлем мшесі болады, белгілі сратара жауап береді: Абай енді нсіз тыйылды да, отырып алды. (М..) не істеді? – отырып алды – баяндауыш.
3) сйлемдегі баса сздермен байланыса тседі: Абай отырып алды, Абай тыйылды – предикатты байланыс, нсіз тыйылды – пысытауышты байланыс.
4) сз тіркесін жасайды: Абай тыйылды – иысу, нсіз тыйылды – абысу.
Тілді дамуымен байланысты лексикалы маынасынан айырылып, грамматикалы маынаа кшкен, сйтіп грамматикалы маынаны білдіретін крсеткіш ызметіндегі етістіктер кмекші етістіктер деп аталады. Олар екі топа блінеді: толымды кмекші етістіктер жне толымсыз кмекші етістіктер.
Толымды кмекші етістіктер деп азіргі кезде лексикалы маынасы бар кездегі дыбысты рамын сатаан, біра грамматикалы маына білдіріп, грамматикалы крсеткіш ретінде ана ызмет атаратын кмекші етістіктер аталады. Олар 30 шаты: ал, бар, баста, ба, бер, бол, бл, біл т.б. бларды бріні де тілде дербес лексикалы маыналы омонимдері бар.
Толымды кмекші етістіктер имылды жасалу сатысын білдіреді: сйлей бастады, жазып отыр, айтып ойды т.б.
Толымды кмекші етістіктер имылды алай жасаланын білдіреді: жыыла жаздады, келе берді, айтып баты, отырып алды, жылап жіберді т.б.
Толымды кмекші етістіктер бйры рай маыналарын да білдіреді: беруші болма, айта крме, айта кр, таба кр т.б.
Толымды кмекші етістіктер шартты рай маынасын да білдіреді: Ол келсе болды, жиналысты бастай береміз.
Толымды кмекші етістіктер на осы ша жасайды: кріп отырмын, біліп трсы,ндетіп жатырсы, келіп жрсіз, т.б.
Бл мысалдардан біз толымды кмекші етістіктерді алуан трлі грамматикалы маынаны білдіріп, тілдіе лкен ызмет атаратынын креміз.
Толымсыз кмекші етістіктердеп дербес сз кезіндегі дыбысты рамын сатамаан,, етістікті трлі грамматикалы тлаларында алыптасып, азір сол тлада тбір сз ретінде олданылатын кмекші етістіктер аталады. Олар саны жаынан те аз, атап айтанда: еді, екен, емес, ет, жазда.
Бл кмекші етістіктер кне тілде болан ер сзінен ышамдалып, грамматикалы тлалары саталан деп есептеледі.
Толымсыз етістіктер тілде р трлі ызмет атарады.
Еді толымсыз кмекші етістігіні олданылу аясы те ке, ол есім сзбен де (дрігер еді, ызыл еді, алтау едік т.б.), етістік сзбен де тіркеседі. Етістікпен тіркескенде ша, рай крсеткіштерімен тіркесіп аналитикалы формант райды (-ан еді, -атын еді, -ушы еді, -ар еді, -ып отыр еді, -ма еді т.б.).
Екен толымсыз кмекші етістіктер есім сздермен де, ша, рай тлаларымен де тіркесіп, крделі аналитикалы формант жасйды. Мысалы: малім екен, бай екен, лкен екен; -ген екен, -атын екен, -а жатыр екен, -са екен т.б.
Ет кмекші етістігі есім сзден ранды етістік жасайды: жрдем ет, кмек ет, арман ет, слем ет, т.б.
Жазда толымсыз кмекші етістігі дербес етістіктерге ксемшені –а, -е, -й жрнаы арылы аналитикалы формант жасайды: жыыла жаздады, мыта жаздады т.б.
Брыны грамматикаларда етістікті кп категорияларыны бірі ретінде аралып келген, соы кезде Н. Оралбай „етістік трлері” деп атап отыран ш етістікті (имыл атауы, есімше жне ксемше) С.Исаев та етістікті ерекше категориялары деп бліп араан болатын.
Етістікті ерекше трлері
имыл атауы.Алаш рет „тйы райы”, одан со – „тйы етістік”, одан кейін „имыл есімі” (.Неталиева), аырында – „имыл атауы” (А.Ысаов) атанан бл етістік трі етістік тбіріне –у жрнаы жалану арылы жасалады.
имыл атауы етістіктер имылды атын ана білдіріп, имылды рекеті, жасалуы туралы ешбір млімет білдірмейтіндіктен, оны рай, ша, модальды маынаа атысы жо, имыл атауы етістікті бірде-бір категориясымен трленбейді. имыл атауы атау сздер ретінде зат есім парадигмасымен трленеді. Осы ерекшелігі арылы имыл атауы етістікті барлы трінен, барлы категорияларынан згеше трі болып табылады. Осы ерекшеліктеріне байланысты имыл атауыны кей трлері зат есімдерге ткен: жамау, бояу, ксеу, тісеу, жабу, абу т.б.
Есімше.Есімше де етістікті есімдерге сас трі. Осындай ерекшеліктеріне байланысты оны сын есімге осандар да (А.Пешковский), жеке з алдына сз табы етуге тырысандар да (А.Н.Тихонов) болан. аза тіл білімінде немі етістікті арамаында аралып келеді. Есімше имыл-рекет трінде олданылып, затты сапасы, асиеті, белгісі ретінде ынылады. Мысалы, оыан адам, білген кісі, тозбайтын тон, айтар сз т.б. деген трізді затты трлі имылды белгісін білдіру – есімшені негізгі ызметі.
Сонымен бірге, есімше етістікті салт, сабатылы асиетін де сатайды (кітапты оыан бала, йге кірген кісі т.б.).
Етістік сйлемде субъектіні имыл-рекетін білдіріп, баяндауыш болса, есімше сйлемде жанама имылды ана білдіретіндіктен, негізгі баяндауыш емес, анытауыш ызметін атарады. Тілде баяндауыш рамындаы –ан, -ма т.б. жрнатар есімшеден ша маынасын білдіретін жрнаа ауысан (сен келгенсі, ол барма т.б.), сондытан оларды есімше деуге болмайды.
Есімшені затты алдынан тіркесіп, жанама имылын білдіретін асиеті оны сын есімге тн сипатты иеленуін туызан. Сондытан олар субстантивтене де алады (кргендеріді тгел айт, аланды кім жек креді т.б.).
Демек, есімше деп имыл маынасын сатай отырып, сын есімні анытауыш ызметінде олданылып, сйлемде заттанып, зат есімше трленетін етістікті трі аталады.
Есімше жасайтын жрнатар:
1) –ан, -ген, -ан, -кен – затты брын жасалан имылын білдіреді (айтан гіме, атан мз, жауан ар т.б.);
2) –атын, -етін, -йтын, -йтін – ертерек кезде немесе алдаы уаытта немі болып тран (тратын) рекетті білдіреді (білетін жмыс, атаратын ызмет, ойланатын кез);
3) –ар, -ер, -р, -с – етістіктен жасалу, жасалмауы белгісіз, кмнді іс-рекетті білдіретін есімше жасайды (жрер жол, барар жер, орындалмас іс т.б.);
4) –ма, -мек, -па, -пек – тбір етістіктен масат мнді етістік жасайды (айтылма пікір, кездеспек жер, крсетпек кмек т.б.).
Ксемше. Ксемше деп сйлемдегі негізгі имылды жай-кйін, жанама имылды білдіретін етістікті трі аталады. Жанама имылды білдіру – ксемшені негізгі ызметі. Ол айтіп?, алай?, неге? трізді сратара жауап береді. Бл трыда ол стеуге жаын болып крінеді. Алайда стеуден айырмашылыы бар. Олар:
1) Ксемше тек имылды білдіреді , ол – етістікті белгісі.
2) Ксемше жрнатары тек етістікпен ана олданылады.
3) стеу – белгіні белгісін білдіреді, ксемше имылды белгісін білдіреді.
4) Ксемше тек етістіктен жасалады, стеу р трлі сз табынан жасалады.
5) Ксемше тек етістікпен сз тіркесін жасайды, стеу баса сз таптарымен тіркесе береді.
6) Ксемше есім сзді мегереді, стеуде ол асиет жо.
Осы айырмашылытар ксемшені етістік деп тануа негіз болан. Сондытан ксемше етістікті бір трі деп есептеледі.
Тарихи даму барысында ксемшелер трлі згерістерге тсіп, баса да ызметтер атаратын болан, олар:
1) Ксемшені жанама имылды білідіру – оны негізгі ызметі болса, ол бара-бара крделі етістіктерді пайда болуына, ксемше жрнатарыны екі етістікті арасын байланыстырушылы ызметке ауысуына алып келген. Мысалы, алып кетті, кіріп шыты, айтып келді, асып кетті, беріп келді т.б. Осы мысалдардаы байланыстырушы жрнатарды ксемше жрнаы деуге болады.
2) Екі етістікті заа созылан осылайша тіркесуі тіркескен екі етістікті баыныы сыарын грамматикалы маына беретін кмекші сзге айналдыран. Енді ксемше жрнаы аналитикалы формант рамына еніп, р трлі грамматикалы мн беретін дрежеге жеткен. Мысалы, айтып берді, сала салды, айта ойды, келе берді т.б.
3) Тілді даму барысында ксемше жрнатары шаты крсеткіш дрежесіне жеткен. Негізгі баяндауышты рамындаы ксемше жрнатарын ша жрнатары деп атау керек. йткені оларды ызметі ксемшеден млдем баса. Оларды ерекшеліктері:
- ша жрнатары негізігі имылды білдіретін етістікке жаланады, ксемше жрнатары жанама имылды білідретін етістіктерге жаланады;
- ксемше трленбейді, одан кейін осымша осылмайды, ша крсеткіші трленеді, одан кейін жіктік жалауы жаланады;
- ксемше сабатас рмаласты баыныысы баяндауышы ызметін атарады, ша тлалы етістік бл ызметте олданылмайды;
- ксемше лексикалы маыналы сз болса, ша тласы грамматикалы маына береді;
- ксемше жрнатары аналитикалы формант жасауа атысады, ша тласында ол асиет жо.
Ксемше жасайтын жрнатар мыналар:
1) –ып, -іп, -п – р трлі маыналы ксемшелер жасайды: ашуланып жылау, жантайып жату, орып тотау, сйреп тарту т.б.;
2) –а, -е, -й – негізгі имылды алай жасаланын білдіретін ксемшелер жасайды: кле сйледі, тнжырай арады, бара крерміз т.б.;
3) –алы, -гелі, -алы, -келі – негізгі имылды жасалу масатын білдіретін ксемше жасайды: танысалы келді, сйлегелі отыр т.б.;
4) –анша, -генше – жанама имылыды негізгі имылдан брын, атар болатынын білдіреді: келгенше кт, аятаанша тыныпа т.б.;
5) –майынша, -мейінше – негізгі имылдан брын болан жанама имылды білдіреді де, баыныы сйлемні баяндауышы болады: Хабар келмейінше, озалма.
Негізгі дебиеттер:
1. Оралбай Н. азіргі аза тіліні морфо-логиясы. –А., 2007. 200-247 бб.
2. аза грамматикасы. –Астана, 2002. 494-511 бб.
3. Оразбаева Ф.Ш., т.б. азіргі аза тілі. Оу ралы. – А., 2005. 303-316 бб.
4. Сдуааслы Ж. Жіктік жалау парадигмасы. – -орда, 2016.
5. Жмалова . аза тіліндегі ксемшені маынасы мен ызметіні дамуы. А., 2002.
6. апалбеков Б. Ксемшелерді жмсалу рісі. А., 2006.
осымша дебиеттер:
1. Хасенова А. Етістікті лексика-грамматикалы сипаты. А., 1971.
2. аза тіліні грамматикасы. Морфология. І т. – А., 1967.
3. Исаев С. азіргі аза тіліндегі сздерді грамматикалы сипаты. А., 1998. 168-183-б.
4. асабекова . Негізгі тбір салт етістіктер. А., 1998.
5. Оралбаева Н. азіргі аза тіліндегі етістікті аналитикалы форманттары. А., 1975.
6. Ысаов А. азіргі аза тілі. Морфлогия. – А., 1991. 222-286 бб.
8-дріс: Етістікті категориялары
1. Етістікті грамматикалы категорияларыны крсеткіштері (осымшалары)
2. Етістікті аналитикалы форманттары
3. имылды ту сипаты категориясы
4. имылды жасалу тсілдері мен оларды берілу жолдары
5. имылды даму сатысы
6. Болымдылы, болымсызды категориясы
7. Етістікті модалдылык маынасы, оны рай категориясымен байланысы
8. Етістікті рай, жа, ша категориялары
9. Етістікті сандылы категориясы
10. Етістік тласыны сйлемде трленуі
1.Етістікті грамматикалы категорияларыны маыналарын білдіретін мынадай крсеткіштер бар: 1) осымшалар, 2) аналитикалы форманттар.
Етістікті грамматикалы категорияларыны маынасы 1) грамматикалы жрнатар жне 2) жалаулар арылы беріледі.
Грамматикалы жрнатара: 1) болымдылы-болымсызды категориясыны жрнаы; 2) имылды ту сипаты категориясыны жрнаы; 3) есімшені жрнаы, 4) ксемшені жрнаы; 5) бйры райды нлдік жрнаы; 6) алау райды жрнаы; 7) шарттырайды жрнаы; 8) ша жрнатары.
Етістікті грамматикалы маынасын білдіретін жалауа жіктік жалауы жатады. Жіктік жалауыны етістікпен олданылатын 3 трі де сйлемде имылды ай субъектіге атысты екенін білдіріп, сйлемде бастауышпен жа арылы иысып трады. Тілде етістіктерді е кп атаратын ызметі – баяндауыш. Сондытан да етістік жіктік жалауы арылы жиі олданылатын сз табына жатады. Есім сздер баяндауыш боланда, олар ад жіктік жалауында олданылады. Сондытан жіктік жалауын баяндауышты жалауы десе де болады.
Етістік категорияларыны ішінде меншіктілік модалдылыта жа маынасын білдіруде туелдік жалауы да олданылады. Мысалы, оыым келеді, оыы келеді, оыысы келеді. Біра бл – німсіз олданыс.
2.Грамматикалы категорияларды маынасын білдіретін крсеткіштерді бір трі – аналитикалы форманттар. Етістікте аналитикалы форманттар те кп.
Аналитикалы форманттар деп осымша мен кмекші сзден ралып, бір грамматикалы маына беретін тілдік бірлік аталады. Мысалы, еіреп жіберді (-п жіберді), шайнап тр (-п тр), бола аласы (-а аласы) т.б.
Аналитикалы формантты рамы анша крделі болса да, олданыста бір ана маына береді. Олар етістікті грамматикалы ызметке кшуімен байланысты алып тасан. Етістік грамматикалы маынаа кшерде алдындаы етістікпен ксемшені ай жрнаымен байланысан болса, сол жрнасыз азір кмекші етістік грамматикалы маынаны білдіре алмайды.
Аналитикалы форманттар етістікті барлы дерлік категорияларыны рамында ызмет етеді. Мысалы, келсе екен – алау райды аналитикалы тласындаы етістік, Баран еді – атысты ткен шаты етістік тласындаы етістік. Айтушы болма – бйры райды аналитикалы тласындаы етістік т.б.
Аналитикалы форманттарды рамы бірттас маынаны білдіретін, згермейтін болып алыптасан. рамы жаынан олар екі морфемалы, ш морфемалы, трт морфемалы форманттар болып келеді. Е негізгіс – екі морфемалы форманттар.
ш морфемалы форманттар крделенген аналитикалы форманттара жатады: -са игі еді, -ушы болма, -а сала, -андай бол т.б.
Трт морфемалы форманттар екі аналитикалы формантты бірігуінен жасалады: -п бара жатыр, -п оя берді, -п болып алды т.б.
Етістікті грамматикалы категориялары сйлеу рекетіне атысты боландытан, категория бірліктері сйлемде олданылады. Сйлемде етістік крсеткіштеріні осымша трімен олданылан етістіктер синтетикалы тлалы сздер болып саналады да, аналитикалы форманттар арылы келген етістік аналитикалы тлалы сз болып саналады. Бір етістік аналитикалы форманттармен де, синтетикалы формалармен де атар трлене береді жне оларды бірнешеуі абаттаса олданыла да береді. Мысалы: лап ала жазда дым – ла-п ал-а жазда-ды-м.
3. мірде имыл трлі тсілмен жасалады, ол тілде трлі тілдік тсілдер арылы беріледі. Мысалы: Жалт арап еді, есінен тана жаздады (Б.А.). Дегенмен, Нрке шыдап баты (.Е.). Осы сйлемдердегі есінен тана жаздады дегенде имылды жасалуа жаындап барып жасалмай аландыын білдірсе, шыдап баты дегенде имылды жасауа бар ынтасын саланын, те тырысанын білдіреді.
имылды жасалуындаы осындай алуан трлі ерекшеліктерді длме-дл крсететін аза тіліні грамматикалы рылысындаы арнайы категория имылды ту сипаты категориясыдеп аталады. Оны алыптасан крсеткіштері бар.
имылды ту сипаты категориясы – кп маыналы категория. Бір имылды жасалуына бірнеше тсіл атыса береді. Себебі имыл атаулы бірден тез аятала бермейді, сондытан имыл аяталанша бірнеше тсілден туі ммкін. Осыан байланысты етістікті рамында имылды ту сипаты категориясыны бірнеше крсеткіші олданыла береді. Бл крсеткіштер етістік тбіріне бірден осылады да, баса крсеткіштер осылардан кейін осылады.
Бл категорияны крсеткіштері екі топа блінеді: 1) осымшалар немесе грамматикалы жрнатар, 2) аналитикалы форманттар.
Жрнатар:
1) –ла, -ле (-да, -де, -та, -те)етістікке жаланып, айталау мнін осады: сипала, сйреле, сабала, жанышта, тістеле т.б.
2) –ыла, -кіле (-ыла, -гіле) бл да имылды айталануын білдіреді: атыла, жлыла, тепкіле, езгіле, созыла т.б.
3) –мала, -меле (-бала, -беле, -пала, -пеле) имылды айталана созылуын білдіреді: азбала, апала, итермеле, спала, кеспле т.б.
4) –ышта, -гіште (-ышта, -кіште)имылды бсе айталануын білдіреді: барышта, келгіште, тйгіште, сйгіште, езгіште т.б.
5) –ыыра, -ікіре (-кіре, -ыра) имылды жаласа тсуін білдіреді: алыыра, йренікіре, созыыра, ктікіре, ішікіре т.б.
6) –ымсыра, -імсіре (-мсыра, -мсіре) – німсіз жрна, имылды жетімсіз, лсіз екенін білдіреді: жыламсыра, клімсіре, лімсіре.
7) –сы, -сі (-сын, -сін)имылдыжасаан боп крінуді білдіреді: білгенсіп отыр, жазансып крінеді, білгішсініп отыр, батырсынып крінеді т.б.
Аналитикалы форманттар.имылды ту сипаты категориясы негізінен аналитикалы форманттар арылы жасалады. Бл категорияны маынасы лкен екі топа блінеді: 1) имылды жасалу тсілі, 2) имылды жасалу сатысы маыналары.
4.имылды жасалу тсілдері мен берілу жолдары. имылды ту сипаты категориясыны негізгі маыналарыны бірі – имылды алай жасаланын сипаттау. Н.Оралбай оны 8 трін атайды.
1) имылды тез жасалуын білдіретін – имылды тездік тсілі. Бл – крсеткіштері кп, німді, жиі олданылатын тсіл. имылды тездік тсілін білдіретін аналитикалы форманттар мыналар: -а ал (келе ал), -а ой (жасыра ойды), -а кет(ала кет), -п кет (ысылып кетті), -п жібер (тастап жіберді), -п таста (аып таста), -п тс (іліп тсті), -а сала (келе сала), -п сал (айтып сал), -а тс(айта тс), -п оя берді(жылап оя берді), -п кеп ал (итеріп кеп алды), -п кеп жібер (періп кеп жіберді), -п кеп кет (йылып кеп кетті), -п ала ой (тыып ала ой), -п жре бер (лпырып жре берді), -п ала жнел (уып ала жнелді), -п кел ал (шаншып кеп алды), -п кеп тс (оршып кеп тсті).
Бл форманттарды жалпы маынасы бір тездік боланымен, бір-бірінен сл-пл редік айырмашылыы болады.
2) имылды жасалуыны заа созылуын білдіретін тсіл – созылыы имыл тсілі. Бл тсілді мына форманттар білдіреді: -е бер (келе береді), -е тс (кте тс), -а тр (шыдай тр), -а тр (бара тр), -а отыр (айта отыр), -а жатар (ала жатар), -а жр (айта жатар), -ып ал (отырып алды), -ып жатыр (оып жатыр).
3) Жасалмаан имылды жасаландай, керісінше, жасалан имылды жасалмаандай етіп крсетуге тырысу имылды жасандылы тсіліне жатады. Бл тсіл -ан бол форманты арылы ана жасалады: клген бол, уанан бол, білген бол, жылаан бол т.б. Мысалы, Крсе де, крмеген болып жре берді (Т.А.).
4) Жетімсіз имыл тсілін -а жазда, -й жаздап барып алды, -ып ала жаздадыаналитикалы форманттары жасайды: ауып ала жаздады, лай жаздады, лай жаздап барып алды, сатылып кете жаздады т.б.
5) имылды сбъекті зі шін немесе басалар шін жасауын білдіру имылды баыт-масат тсілінежатады. Бл тсіл -п ал(оып ал, біліп ал, йреніп ал, тсініп ал т.б.), -п бер (айтып бер, оып бер, тсіндіріп бер, орындап бер т.б.) форманттары арылы жасалады. -п ал форманты кейде адамны психологиялы жадайын да білдіреді: сазарып алыпты, ішін тартып, срланып алыпты т.б. Бл форманттар кейде крделі етістіктермен омонимдес болып келеді. Оларды айыра білу керек. Мысалы: кріп бер, сатып ал, апарып бер т.б.
6) имылды ынта тсілі -п баформанты арылы жасалады: шыдап баты, тырысып баты, орап баты т.б.
7) имылды немрайды тсілі -а сал, -й сал форманттары арылы жасалады: айта сал, сйлей салды, бере салды, хабарлай салды т.б.
8) имылды бейімділік тсілі -йын де-форманты арылы жасалады: ашылайын депті, йытайын деді, жылиын деді, басылайын деп, райын деп т.б.
5.имылды даму сатысы (фазасы) деп оны басталуынан аяталуына дейінгі алып саналады. Бл ш кезенен трады: 1) имылды басталу кезеі, 2) имылды басталып, аяталмаан (жасалу стіндегі) кезеі, 3) имылды аяталан кезеі. Бл сатылар белгілі бір крсеткіштер арылы беріледі.
имылды дамуыны 1-сатысы имылды басталуын білдіреді: жауа бастады, айтыла бастады, шаршай бастады, сйлей жнелді, кгеріп сала берді, еіреп оя берді, сіп жре берді т.б.
имылды 1-сатысы мынадай аналитикалы форманттар арылы жасалады:
-а баста форманты имылды алыпты басталанын білдіреді: шыа бастады, йіріле бастады, ша бастады т.б.
-а жнел, -п оя бер форманттары имылды кенеттен тез басталанын білдіреді: жрегі айни жнелді, матай жнелді, шылдырап оя берді, сайрап оя берді, т.б.
-п сала бер, -п жре беркрделенген аналитикалы форманттары имылды баяу басталанын білдіреді: суып сала берді, аарып сала берді, жынданып жре берді, т.б.
имылды 2-сатысы имылды жасалу стінде екенін білдіре отырып, мынадай аналитикалы форманттар арылы жасалады: -п келе жат, -п бара жат, -п бара, -п келе, -п жат, -п тр, -п жр, -п отыр: сіп келе жатты, кйіп бара жатан, лкейіп барады, жанып жатты, жиылып жргенде, жазып отырды т.б.
Соы алып етістіктеріні атысуы арылы жасалан форманттар на осы шаты жрнатары да болып есептеледі де, сйлеушіні сйлеуі кезіндегі имылды даму стінде екенін білдіреді. Ал, бл форманттарды маынасы сйлеушіні хабарлау кезіне сйкес келмегенде, тек имылды даму стінде екенін ана білдіреді: келіп жргенде, оып отырансы, сіп трды, лпырып бара жатаны, сіп бара жатан еді т.б.
имылды 3-сатысы имылды аяталу кезеін мына аналитикалы форманттар арылы білдіреді: -п бол, -п шы, -п біт, -п ой, -п кет, -п ал, -п болып ал: жалыып болдым, жоалып шыты, орындалып бітті, алып кетті, шашалып алды, айтып болып алды т.б.
6.Етістікті болымдылы, болымсызды категориясы. Етістікті болымдылы, болымсызды маынасы – бкіл етістік атаулыа тн жалпы грамматикалы маына. Сондытан ол етістікті зінше жеке категориясы болып табылады. Етістікті бл категориясы категория болу талаптарыны бріне толы жауап береді. Тілде болымдылы нлдік (Ø) тла арылы беріледі де, болымсызды –ма, -ма, -ба, -бе, -па, -пе жрнаы арылы жне Ø емес, Ø жо форманттары арылы беріледі. Болымдылы, болымсызды етістікті барлы трлері мен категорияларына тн.
Етістікті модальдылы маынасы жне оны рай категориясымен байланысы. Модальдылы маына – тілді трлі дегейіне атысты. Алайда ол етістік рамынан, сіресе етістік баяндауышты рамынан мол орын алады. йткені модальдылы сйлеушіні сйлемдегі айтылан ойа кзарасын, ойын, пікірін білдіреді. Сйлеушіні бл кзарасы шынды мірге сай да, сай емес те болып берілуі ммкін. Модальдылы маына деп сйлемде айтылатын ойды шынды мірге атысы туралы сйлеушіні пікірі айтылады.
Модальдылы маына объективті жне субъективті маына болып екіге блінеді. Осы маыналар етістікті рай категориясы арылы беріледі. Осы арылы модальдылы маынаны рай категориясымен байланысы айындалады. Модальдылы маынаны реалды (шынды) жне неайбыл болып берілуі арнайы райлы крсеткіштер арылы берілетіндіктен, рай категориясы да реалды жне ирреалды (неайбыл) болып блінеді. Реалды – ашы рай, ирреалды (неайбыл) – бйры рай, шартты рай, алау рай. Бл екеуіні мынадай айырмашылытары бар: 1) ашы райды арнайы крсеткіші жо, неайбыл райларды крсеткіштері бар; 2) ашы райдаы реалды маынаны ша крсеткіштері білдіреді, неайбыл райда бйыру, алау, шарт маыналарын осы райларды крсеткіштері білдіреді. Сондытан ашы райды шатарындаы етістіктер объективті маынаа, ал неайбыл райлар субъективті маынаа жатады.
Модальдылы маынаны берілуі рай крсеткіштерімен шектелмейді, ол арнайы модальды маынаны білдіретін крсеткіштер арылы да беріледі.
8.Етістікті рай категориясы деп имылды шындыа атысын білдіретін категория аталады. Райды трт трі бар: ашы рай, бйры рай, алау рай, шартты рай. Бларды шынды мірді білдіру бірдей дрежеде емес. Райларды модальдылыа атысы жоарыда айтылды.
Ашы рай (объективті модальдылы). Ашы рай (индикатив) деп имылды шынды мірде белгілі бір мезгілде болатынын, болып ткенін, я болып жатанын, я болмайтынын натылы білдіретін етістікті категориясы аталады. Ашы райды зіне тн крсеткіштері болмайды да, оны маынасы ша крсеткіштері арылы беріледі. Мысалы: Ол кгірт кпті ойлаумен мір кешкен (М.). Барлыы да кктеп, жайнап тр (.М.).
Неайбыл райлар деп имылды шынды мірге атысын білдірмей, имыл туралы субъектіні (сйлеушіні) пікірін ана білдіретін райлар аталады. Субъектіні пікірін ана білдіретін маыналар етістікті бйры, алау, шартты райлары арылы беріледі де, субъективтік модальдылы деп аталады.
Бйры рай (императив) деп имылды жасау я жасамауды басадан талап ететін, имыла озау салатын рай аталады. Мнда сйлеуші – бйры беруші, бйры иесі. Демек, бйры – субъектіні пікірі ана, ол имыл - лі шынды мірде жо имыл. Бйры беруші сйлеші жа болады да, бры екінші, шінші жатара арай баытталады. Осыдан келіп бйры райды жапен, оны білдіретін жіктік жалауымен байланысы шыады. (жіктелу лгісі оулыта).
Бйры райы аналитикалы форманттар арылы да беріледі: -ушы бол, -а кр, -а крсе.Бйрыты алуан трлі маыналары бар (маына трлері оулыта).
алау райдеп сйлеушіні имылды жзеге асырысы келетін ниетін, ыыласын, ойын білдіретін етістікті трі аталады. алау рай субъектіні имылды жасалуын тілейтінін, нататынын білдіреді де,тілекті модальдылыты білдіреді. Мысалы: Беліді рдайым бекем буайсы (М.). Тезірек кетсе екен (С.Ж.).
алау рай жасайтын крсеткіштер: 1) –ай, -гей, -ай, -кей: барайсы, айтайсыз, білгейсіз т.б.; 2) –ай еді(-ай еді, -гей еді, -кей еді): айтай еді, крсеткей еді, алай еді т.б.; 3) –са игі: сраса игі еді, білсе игі еді, бітірсе игі еді; 4) –са еді: бйырса еді, білсем еді т.б.; 5) –са екен: тсеіз екен, тсам екен, алса екен т.б.
алау райлы етістіктерді алашы екі крсеткіші жіктік жалауыны толы трімен трленсе, соылары ыса трімен трленеді.
Шартты рай деп екінші имылды жасалу-жасалмауына шарт болатын имылды білідретін етістік аталады. Осымен байланысты шартты ралы етстік бар сйлемде екі етістік болады да, бірі екінші имылды шарты болады. Осыдан шартты баыныылы сйлемдер алыптасан. Мысалы: орыпаса бері кел (Х.Е.). Ота ртенсем де, кінбеймін (М..). Енді аз бгелсе, жрт таы кернеп кетеді (М..).
Шартты райлы етістіктер жіктік жалауыны ыса трімен трленеді.
Сйлемде модальды маынаны баса да берілу жолдары бар. тілде сйлеуші пікірін білдіретін арнайы крсеткіштер бар. Олар етістік баяндаышты рамында келіп, сйлем мазмнына модальды мн стейді.
Тілде рай крсеткіштерінсіз мынадай модальды маына білдіріледі: 1) ммкіндік маына, 2)міндеттілік маына, 3) ниет маынасы, 4) болжалды маына.
Ммкіндік модальдылысйлеушіні имылды жасау ммкіндігі бар деп анытаан пікірін білдіреді. Олар мына форманттар арылы жасалады: -а ал(ма), -а біл, -уа бол, -уа кел: айыра алады, ебек ете біледі, айыруа болады, жруге келмейді т.б.
Міндеттілік модальдылы етістік имылды жасауа субъектіні міндетті екенін білдіреді. Бл маына мына форманттар арылы білідріледі: -у керек, -уге тиіс, -у ажет: айтуа тиіс, баруым ажет, ктеру ажет т.б.
Ниет-пиыл модальдыыимылды жасауа субъектіні ынтасы ауанын, ниеті тскенін білдіреді. Бл модальдылы тбір етістіктерге –ым кел аналитикалы флорманты арылы жасалады. –ы крсеткіші ш жата жіктік жалауымен трленіп олданылады: айтым келеді, айты келеді, айтысы келеді.
Болжал модальдыысубъектіні имылды жасау-жасамауы кдікті екенін білдіреді. Мынадай форманттар арылы жасалады: -уы ммкін, -се керек, -ан болар, -ген крінеді, -ана сайды, -уы ытимал, -ан шыар, -ді білем, -ген трізді, -етін трізді, -ген сияты, -ген секлді, -ді кдік: болса керек, алан сияты, болуы ммкін т.б.
Етістікті ша категориясы. Ашы рай.Етістік сз табы амал-рекетті білдіреді, ал андай амал-рекет болса да, белгілі бір мерзімде жасалады. Етістікті осы ерекшелігі сйлемде ша крсеткіштері арылы беріледі. Етістік ша категориясы арылы баса сз таптарынан ажыратылады.
Етістікті ша категориясы деп имылды хабарлану кезеіне атысты мезгілін анытайтын р трлі тлаларды жйесі аталады. Грамматикалы мезгіл яни ша сйлеушіні хабарлау мезгіліне арай белгіленеді. Сйлеушіні хабарлау мезгілі осы ша болады да, одан брын болан имыл-рекет ткен ша деп, ал кейін болатын іс-рекет келер ша деп аталады. Сйтіп етістікті ша категориясы осы ш парадигмадан трады.
ткен ша сйлеу кезінен брын болан имыл-рекетті 4 трлі маыналы ыайда білдіреді: 1) жедел ткен ша етістік тбіріне -ды, ді, -ты, -ті жрнаы тікелей жалану арылы жасалады, жекеше, кпше 3 жата болымды-болымсыз трде жіктеледі: отырдым / отырды, отырды / отырдыдар, отырды / отырды; 2) брыны ткен ша етістік тбіріне –ып, -іп, -п жрнаы жалану арылы (кміліп алыпты, киініп алыпты), -ан, -ген, -ан, -кен жрнаы арылы (кеткен, толан, атан), -ан екен фрманты арылы (келген екен, толан екен) жасалады, ш жата, жекеше, кпше, болымды-болымсыз трде жіктеледі; 3) ауыспалы ткен ша –атын, -етін, -йтін жрнаыны тбір етістікке жалануы арылы жасалып, сйлеуші хабарлаана дейін болан имылды білдіреді. Бл жрна келер шаты да жасайды, сондытан ауыспалы аталады. Бл маыналар сйлемні ттас маынасынан айындалады. ткен шаты бл трі де жекеше, кпше, болымды-болымсыз трде жіктік жалауын абылдайды: кретінмін / кретінбіз, кретінсі / кретінсідер, кретін / кретін; 4) атысты ткен ша имылды кейін еске тсіру мнін білдіреді. ткен шата болан имылды ескерту шін –п еді, -ан еді, -атын еді аналитикалы форманттары олданылады (жылай бастап еді, болатын еді), осы шата болан имылды кейін еске тсіруді –п отыр еді, -п тр еді, -п жр еді, -п жатыр еді, -уде еді форманттары білдіреді (ойлап отыр едім, біліп жр еді), келер шатаы имылды жасалуына бір кедергі барын –ма(шы) еді, -ар еді, -тын еді форманттары білдіреді (срамашы еді, жан сатап алар еді, екпек еді). Шаты бл трі де ш жата жіктеле алады.
Осы шасйлеуші хабарлап тран мезгілге жасалуы сай келетін етістік аталады. Бл шаты екі трі бар: 1) на осы ша – имылды сйлеуші хабарлап жатанда болып жатанын –п отыр, -п тр, -п жр, -п жатыр форманттары арылы 3 жата жекеше, кпше трде жіктеліп білдіреді (оып отырмын, жазып жатырсыдар, ойнап жр). Осы форманттар крделену арылы осы шата имылды даму стінде екенін білдіреді: -п бара жатыр, -п келе жатыр (сіп бара жатыр, дамып келе жатыр). На осы шаты болымсызды трі алып етістіктеріне –ан жрнаы осылу жне жо кмекшісіні тіркесуі арылы жасалады (жазып отыран жо, айтып жатан жо); 2) ауыспалы осы ша тбір етістікке –а, -е, -й жрнаы жаланып, одан со жіктік жалауы жалану арылы, болымды-болымсыз трде жасалады: жазамын, барасыдар, арайды т.б.
Кей дебиеттерде –уда, -уде осымшасы да осы ша жасайды деп крсетілген: ндіріс суде, мір ркендеуде т.б.
Келер ша сйлеушіні хабарлауынан кейін болатын имл-рекетті 1) ауыспалы келер ша, 2) болжалды келер ша, 3) масатты келер ша маыналарында білдіреді. Ауыспалы келер ша –а, -е, -й жне –атын, -етін, -йтін жрнатарыны етістік тбіріне жалануы арылы болымды-болымсыз маынада жіктеліп жасалады: ойыдар, бізді лтірмейді, бізді алып шыады. Естіген гімесіні брін бала ынтыа тыдайтын. Болжалды келер ша етістік тбіріне –ар, -ер, -р, -с жрнатарыны жалануы арылы болымды-болымсыз маынада жіктеліп жасалады: Асыпаыз, жетерміз. Ол бгін келе оймас. Болымсыз трі емес кмекшісі арылы да жасалады: келер емес, бітер емес т.б. Масатты келер ша 1) етістік тбіріне –ма, -мек, -па, -пек, -ба, -бек жрнатарыны жалануы арылы (алма, барма, жрмек т.б.) жне –алы жрнаынан кейін алып етістіктері тіркескен аналитикалы форманттар арылы болымды-болымсыз маынада жіктеліп жасалады (жазалы отыр, баралы жр, кеткелі тр т.б.).
Етістікті жа категориясы имылды субъектісін крсететін категория: 1-жа – сйлеуші, 2-жа – тыдаушы, 3-жа – бгде адам. Тілде осы ш жаты райсысыны маынасын білдіретін жіктік жалаулары бар, соны ішінде кей тркі тілдерінде кездеспейтін 2-жаты сыпайы трін білдіретін жалау да бар. Сйлемде жіктік жалаулы етістіктер атау тлалы жіктеу есімдіктермен иысып трады.
аза тіліндегі жіктік жалауы ш трлі: 1) ыса трі (бл жедел ткен ша пен шартты райда, атысты ткен шата еді кмекші етістігінен кейін жаланады: келдім, келсе, келген едім т.б.), 2) толы трі (жедел ткен шатан баса шатарды брінде алау райда, есім сздерді жіктелуінде де олданылады, 3-жаы ауыспал осы ша пен ауыспалы келер шаа брыны ткен шаты –п жрнаынан кейін жаланады), 3) бйры райды жіктік жалауы тбір етістікке тікелей жаланады. 2-жаты жекеше трінде нлдік тлада олданылады (срайын, сра, срасын).
Етістік имыл иесі субъектімен тікелей байланысты. субъекті болатын негізгі сз зат есім болатын болса, оны сандылы категориясыны маынасы етістікке де сер етеді. Ол сер етістікті жіктік жалауынан крінеді. Сондытан, етістікті жекеше субъектімен жіктік жалауыны жекеше трі байланыстырады, олар – 1-жата: -мын, -мін, -пын, -пін, -м, -айын, -ейін, -йын, -йін; 2-жата: -сы, -сі, -сыз, -сіз, -; 3-жата: -ды, -ді, -ты, -ті жалаулары. Етістік баяндауышты субъектісі кп болса, баяндауыша жіктік жалауыны кпше трі жаланады. Бл тек 1 жне 2-жатара ана атысты. 3-жата жіктік жалауы нлдік тлада болады. Кпше 1-жа: -мыз, -міз, -быз, -біз, -пыз, -піз, -йы, -йік, айы, -ейік, -, -к; 2-жа: -сыдар, -сідер, -сыздар, -сіздер, -дар, -дер, -ыздар, -іздер, -ыдар, -ідер, -ыыздар, -ііздер.
10.Етістік сйлемде олданыланда трлі-трлі тлада келеді, йткені оны трлері де, категориялары да кп. етістік ай тлада трса, сол тлаларды атымен аталады (мысалы, шарттырай тлалы етістік, осы ша тлалы етістік т.б.).
Етістік баса сз таптарыны тласында да олданылады. Бл оны баса маынада (субстантивтік, атрибутивтік) олданылуымен байланысты.
Етістік сйлемде бір категорияны да, бірнеше категорияны да крсеткіштерімен оданыла береді жне олар белгілі бір задылытармен тіркеседі: 1) имылды ту сипаты категориясыны, 2) болымдылы-болымсызды категориясыны, 3) рай, ша крсеткіштеріні бірі (бл екеуі бір сзде атар оданылмайды), 4) ммкіндік жне ниет-пиыл модальдытары ша крсеткішінен брын трады, 5) соынан жіктік жалауы жаланады.
дебиеттер:
1. Оралбай Н. азіргі аза тіліні морфо-логиясы. –А., 2007. 250-320 бб.
2. аза грамматикасы. –Астана, 2002. 511-545 бб.
3. Оразбаева Ф.Ш., т.б. азіргі аза тілі. Оу ралы. – А., 2005. 317-357 бб.
4. Сдуааслы Ж. Жіктік жалау парадигмасы. – -орда, 2016.
5. Жмалова . аза тіліндегі ксемшені маынасы мен ызметіні дамуы. А., 2002.
6. апалбеков Б. Ксемшелерді жмсалу рісі. А., 2006.
осымша дебиеттер:
1. Оралбаева Н. азіргі аза тіліндегі етістікті аналитикалы форманттары. А., 1975. 36-41,72-127-б.
2. ордабаев Т. азіргі аза тіліндегі етістікті ша категориясы. А., 1953.
3. Оралбаева Н. аза тіліндегі етістікті категориялары. А., 1980
4. Мхамади К. азіргі аза тіліндегі етістікті тездік тсілі. А., 2004. 53-76-б.
5. Бибеков . азіргі аза тіліндегі имылды аяталу кезеі жне оны берілу жолдары. КДА., А., 2000.
6. бдіалиева Т. азігі аза тіліндегі болымдылы-болымсызды категория. ДДА., А., 1998.
9-дріс. стеу
1. стеуді жалпы сипаты.
2. стеуді морфемдік рамы.
3. стеуді маыналы топтары.
4. стеуді сйлемдегі ызметі.
1. Сздерді таптастыруды 1-станымы бойынша, стеу – имылды жан-жаты сипаттайтын сз табы. Оан имылды болан я болатын мезгілі, орны, мекені, млшері, алай жасаланы, масаты, себебі сияты алуан трлі маыналар жатады. Мысалы: Бгін ымыз жасы ашыан екен (М.). т.б.
2-станым бойынша, стеуді грамматикалы категориясы жо.стеу – трленбейтін сз табы. Демек стеу сйлемде тбір тлада олданылады деген сз. Яни сйлем стеуді тласына сер ете алмайды деген сз. Мны зі стеуді морфологиялы сипаты болып табылады.
стеуді олданыста трленуі де кездесіп алады. Бл екі жадайа байланысты: біріншісі – алымдарды кбі стеулерді сын есімнен пайда болды деп есептейді. Осындай бойында сын есімдік асиеті болан стеулер шырай тласымен трленуі ммкін. Екіншіден – стеулер заттанып, зат есімше трленуі ммкін. Алайда блар стеуді зіндік сипаты емес.
3-станым бойынша, стеулер етістікті алдынан тіркесіп, сйлемде пысытауыш ызметін атарады.
Сйтіп, маынасы жаынан имылды жай-кйін сипаттайтын, морфологиялы жаынан трленбейтін, синтаксистік жаынан сйлемде пысытауыш ызметін аттаратын сздер стеу деп аталады.
2. Морфемдік рамына арай стеулер негізгі жне туынды деп блінеді. Негізгі стеулер бір ана морфемадан тратындытан, оны рамы блшектеуге келмейді: азір, баана, лі, сол, брын, ре, кеш, енді, нтек, таман, дереу, дл, дайы т.б.
Туынды стеулер дара жне крделі боп екі топа блінеді. Дара туынды стеулер уждеме сз бен сзжасамды жрнатан трады: кн-діз, шет-кей, ерте-, тн-делете, жлдыз-ша , кр-неу, ас-аана т.б.
Крделі стеулер екі не одан да кп тбірлерден жасалады: 1) кіріккен: биыл, бгін, жаздыгні т.б.; 2) біріккен стеулер: ала, біржолата, лантаза т.б.; 3) тіркесті тбірлер: кні ерте, кндерді бір кнінде, та ата, екі кешті ортасында т.б.
3.стеулер маыналы жаынан 7 топа блінеді.
1) Мезгіл стеулері. имыл атаулыны шынды мірде жасалуы белгілі бір мезгілге атысты болады. Мезгіл стеулері имылды жасалу мезгілін длме-дл де, шамамен де, белгілі бір уаыт арасында да, р трлі мезгілде де білдіре алады. стеу сздер: кеше , бгін, ерте, ертемен, кеш, кешке, азір, кндіз, енді, ыстай, ертегісін, жаздай, жуырда, ежелден, отын-отын, кні ерте, тні бойы, жаз шыа т.б. Мысалы: Ол Раушанмен ота-текте сырласпайды, мдаспайды (Б.М.).
Сонымен, имылды, амалды, жалпы мезгілін, дл мезгілін, за мезгілін білдіретін стеуді трі мезгіл стеу деп аталады. Мезгіл стеуі ашан? ашаннан? деген сратара жауап береді.
2) Мекен стеулері. Шынды мірде имылды белгілі бір орында, мекенде жасалып жатанын сйлеуші арылы білдіретін стеулер бар. Олара: жоары, тмен, жолшыбай, рі, бері, алда, артта, ілгеріде, арта, кері, жол-жнекей, алды-артынан, тысары, онда, осында, тс-тстан, ошау, рмен, редік, шеттеу, жолай, солай т.б. сздер жатады. Мекен стеулері айда? айдан? деген сраулара жауап береді.
3) Млшер стеулер. имылды шамасын, млшерін білдіретін стеулер млшер стеулері деп аталады. Олара: ре, жата, сонша, мнша, соншалы, осыншалы, бтіндей, екіншілей, азантай, шміштеп, осыншама, бірен-саран, анарлым, бірталай, біратар, ыруар, едуір, кптеген, бірыдыру т.б. сздер жатады. Млшер стеулері анша? аншалы? аншама? деген сратара жауап береді.
4) Сын-бейне стеулері. имылды сапалы белгілерін, ту тсілін, жай-кйін білдіретін стеулер сын-бейне стеулері деп аталады. имылды ту тсілі алуан трлі болатындытан, оны білдіретін сздерді саны да мол. Мысалы: ре, азар, дереу, шапша, осылайша, ойша, бірден, бірге, жылдам, тез, дл, ншейін, бірте-бірте, біртіндеп, азаша, брыныша, зінше, тікелей, біржола, олма-ол, ауызба-ауыз, шаласынан, етпетінен, жресінен, бет алды, аннан аперсіз, ашытан-ашы т.б. Мндай стеулер алай? айтіп? алайша? кімше? неше? трізді сратара жауап береді.
5) Масат стеулері. Масат стеулері деп имылды жасалу масатын білдіретін стеулер аталады. Неге? не шін? деген сраулара жауап береді. Олара: дейі, дейілеп, жорта, асаана, жори сздері жатады. Мысалы: зіді іздеп Алматыа дейі келдім (С.Ш.).
5) Себеп-салдар стеулері. Себеп-салдар стеулері имылды себебін білідреді: боса, р боса, жоа, бекерге, амалсыздан, бостан-боса, тектен-текке, тегіннен-тегін, ала, лажсыздан, шарасыздан, сйлей-сйлей, айта-айта, текке. Блар неліктен? не себепті? деген сраулара жауап береді.
6) Топтау стеулері. имылды топталып жасалатынын білдіретін стеулер топтау стеулері деп аталады: екеулеп, ондап, жздеп, он-ондап, топ-тобымен т.б. блар аншадан? нешеден?, алай-алай? т.б. сратара жауап береді.
7) Кшейту стеулері имылды те кшейтіп я те солындатып крсетеді. Саны жаынан кп емес: мейлінше, бден, ыли, кіле, ше, кей, сл, ттенше, жнсіз, ретсіз, соншадлы, мншалы, айрыша, прменінше,оншалыты, соншалыты, мншалыты. Мысалы, Мншалыты кйінетін басыа не зор туды (С.М.).
4. стеулер сйлемде баса сздермен арым атынаса тсіп, синтаксистік ызмет атаарады. стеу имылды жай-кйін білдіретіндіктен, маыналы жаынан негізінен етістікпен байланысады. Ол етістікті алдынан келіп, пысытауыш ызметін атарады. Мысалы, Тыса жртпен бірге Асар мен Итбай да шыты (С.М.). стеу пысытауышты барлы трін атарады. Кейбіреулері жіктік жалауын абылдап баяндауыш ызметінде олданылады: Мен сенімен біргемін (.С.). стеулерді ішінде кп маыналы сздер де бар. Олар баса сздермен байланысып, баса да мшелерді ызметін атаарады: Сонша алтынды айдан алды? (С.М.). – сонша – анытауыш. Бгінді ерте жееді (.С.). – бгінді – толытауыш, ерте – бастауыш.
Негізгі дебиеттер:
1. Оралбай Н. азіргі аза тіліні морфо-логиясы. –А., 2007. 322-330 бб.
2. аза грамматикасы. –Астана, 2002. 545-550 бб.
3. Оразбаева Ф.Ш., т.б. азіргі аза тілі. Оу ралы. – А., 2005. 361-369 бб.
4. Ысаов А. азіргі аза тілі.Морфология. – А., 1991. 333-343 бб.
осымша дебиеттер:
1. аза тіліні грамматикасы. І том. –А., 1967.
10-дрісЕліктеу сздер
1. Еліктеуіш сздерді зіндік белгілері, трлері
2. Еліктеуіштерді фонетика-морфологиялы сипаты
3. Еліктеуіш сздерді синтаксистік ызметі
1.Еліктеуіш сздер – сз табы ретінде кейін танылан сз табы. Оны сз табы ретінде длелдеген А.Ысаов еді.
1950 жыла дейін еліктеуіштер одаайлар атарына жатызылыпкелді. 1948 жылы А.Ысаов „Еліктеу сздер туралы” деген мааласында еліктеу сздерді сз табы ретінде длелдеп, оны одаайлар атарынан шыаруды сынды. Сйтіп, 1950 жылдан бастап алым еліктеу сздерді жеке сз табы ретінде оулытара енгізді. 1954 жылы шыан алашы ылыми грамматикаа да жеке сз табы ретінде енді.
азіргі аза тілінде еліктеуіш сздер баса сз таптарынан маынасы жаынан да, дыбысты ?>