ЖАЗБАША СЙЛЕУ ТІЛІНІ БЗЫЛУЫ 5 страница
Мына ріпке арашы
Былай «Е», былай «Ш».
«З» ріпін рашан
табасы сен
саздан, аздан, залдан.
Сонымен, ЖСТБ-ы р трлі белгілермен сипатталатын крделі ааулыа жатады. Сондытан дисграфияны тзету жмысы оны трін, белгілерін, механизмін ескере отырып жргізілуі тиіс. Логопедиялы жмысты нтижелі болуы кп жадайда перспективтік жоспарды дрыс растырып, оны іске асуына тыыз байланысты болады. Жмыс жоспары (бадарлама) тмендегі талаптара сйкес растырылуы керек:
- аза тілі пніні бадарламасына сйкес;
- ааулыты трін, рылымын ескеру;
- онтогенетикалы ыпал ету;
- сйлеу тіліні даму дегейін ескеру;
- азіргі кезедегі тзету жмысыны жаа технологиялары мен кзарастарды ескеру;
- логопедия ылымындаы негізгі аидаларды басшылыа алу.
Бадарламада тзету жмысыны масаты мен міндеттері, мазмны дисграфияны тріне байланысты алынады. Мысалы, тілдік талдау мен жинатауды салдарындаы дисграфияда тмендегідей міндеттерді атауа болады:
- сйлем рамын талдау дадыларын алыптастыру, дамыту жне жетілдіру;
- буынды талдау мен жинатау дадыларын алыптастыру, дамыту жне жетілдіру;
- фонематикалы талдау мен жинатау дадыларын алыптастыру, дамыту жне жетілдіру.
Акустикалы дисграфияны тзетуді негізгі міндеттері:
- естіп абылдауын дамыту;
- дыбыс туралы ымын алыптастыру, дамыту;
- фонематикалы талдау, жинатауын дамыту;
- шатастыратын дыбыстарды ажырату дадысын дамыту.
Аграмматикалы дисграфияны тзетуді негізгі міндеттері:
- затты, іс-рекетті, былыстарды атау мен сйкестендіруін алыптастыру, дамыту жне жетілдіру;
- - сзді морфологиялы рылымы туралы тсінігін алыптастыру, дамыту жне жетілдіру;
- - сйлеу тіліні грамматикалы жаын алыптастыру, дамыту жне жетілдіру;
- Байланыстырып сйлеуін алыптастыру, дамыту жне жетілдіру.
Оптикалы дисграфияны тзетуді негізгі міндеттері:
- кріп абылдауын, талдауын, жинатауын дамыту;
- жазуда шатастыратын дыбыстарды ажырату.
Жалпы мектепті 1-ші сынып оушыларын жазбаша сйлеу тіліні бзылыстарынан сатандыру бадарламасыны масаты:
- ауызша сйлеу тіліні бзылыстарын тзету;
- оытуда иыншылы кездесетін балаларды аза тілі мен оу сабатарына ажет біліктілігі мен дадыларын мегеруге жанжаты дайындау жатады.
Бадарламаны міндеттері:
- фонематикалы талдау, жинатауын дамыту;
- тілдік талдау, жинатауын буын, сз, сйлем, мтін дегейлерінде дамыту;
- фонемдерді ажыратуын анытау, бекіту;
- кеістікті-уаытты бадарлау тсінігін анытау жне дамыту;
- зейінін, есте сатауын, ойлауын дамыту;
- сз орын, байланыстырып сйлеуін алыптастыру, дамыту;
- сйлеу, жазу, оу актілеріне атысатын анализаторларды (есту, кру, сезу) дамыту.
ЖСТБ-н сатандыру жмысы міндеттерге сай ш дегейде жргізіледі (фонетикалы, лексикалы, синтаксистік) жне жоспарда р дегей бойынша жмыс мазмны толы крсетіледі.
Дисграфия мен дислексияны алдын алу
Дислексия мен дисграфияны тзету нерлым ерте басталса, солрлым нтижелі болады. Алдын алу шаралары жазу тіліні бзылуын ары арай лдырауынан сатандырады. Алдын алу шараларын екі трге блуге болады. Алашы (бірінші) сатандыру шараларды масаты бзылуды негізгі этиологиялы факторларын жою болса, екінші реттегі шараларды масаты бзылуа бейімдейтін факторларын ерте анытап алдын алу шараларын кешенді трде жргізу болып табылады. Ол шін мынандай баыттарда жмыс жргізуге тиімді.
| Алашы сатандыру шаралары. | Екіші сатандыру шарарлары. |
| 1. Келешек аналар мен жкті аналарды денсаулыын орау; олара тиісті баылау йымдастыру, босану кезіндегі жарааттандыру-дан, р трлі аурудан т.б. сатандыру. 2. сіресе бір жаса дейінгі балаларды соматикалы, инфекциялы аурудан сатындыру. 3. Церебральды ауытуларды алдын ала анытау, емдеу. 4. Сйлеу тіліні ауытуларын мезгілінде анытап. Тзету жмысын йымдастыру. 5. Билингвизм жадайында балаларды сауат ашуа дайындау кезіндегі тиімді тсілдерді пайдалану. 6. Жайсыз немесе балаларды бала башаа бармаан отбасыларымен жмыс жргізу: ата-аналара арнайы «мектеп» йымдастыру. Онда балаларды оуа дайындау тсілдерін йрету. | 1. Оу мен жазуды функционалды базистерін (ауызша сйлеу тілін, ойлаудын, зейінін, фонематикалы естіп абылдауын, дыбысты талдау, жинатауадаы круін, кеістікті бадарлауын, графомоторлы дадыларын сукцессивтік абілетін) алыптастыру. 2. Дислексияа бейім балаларды ерте жастан оуа йрету, жазуды мектепке баранда мегереді. 3. атерлі топа жататын балаларды сйлеу тілі кешеуілдеген немесе дамымаан, психикасы кешеуіл дамыан, билингвист балалар, бейнелеу абілеті тмен, перенатальды жне постнатальды заымдаланды алдын ала анытау. 4. Ондай балалармен мектепке дейін тмендегідей алдын алу тзету жмыстары жргізіледі: -фонетикалы-фонематикалы кемшіліктерін тзету; -арнайы тсілдерді пайдаланып жазуды функциональді базисын алыптастыру; - жазуа йрету тсілдері жне мерзімі, жылдамдыы атерлі топтаы балаларды ерекшеліктеріне байланысты аныталады. |
азіргі кезде арнайы дебиеттерде жазбаша сйлеу тіліні бзылуын алдын алу мселесіне ерекше кіл бледі жне сатандыру жмыстарын мектепке дейінгі кезенен, ерте жастан бастап белсенді жргізу керектігін баса айтады. Бірнеше белгілері бойынша мектепке дейінгі жастаы балаларда дисграфияны байалуын болжауа болады. Ондай «атерлі топа» жататын балаларда А. А. Корневті айтуы бойынша тмендегідей белгілер байалады:
- пере-, постнатальді заымдалу;
- ауызша сйлеу тіліні кешеуілдеп, ауытып дамуы;
- психикасыны кешеуілдеп дамуы;
- бейнелеу абілетіні жетілмеуі;
- билингвизм.
Кейінгі кездегі арнайы дебиеттерде жазбаша сйлеу тіліні бзылуын сауат ашуды алышарттарыны (предпосылки) жетілмеуінен деп есептейді. Олар:
- акустикалы сас дыбыстарды естіп ажыратуы трасыз болуы немесе алыптаспауы;
- ауызша сйлеуінде дыбыстарды алмастыру;
- ересек мектеп жасына дейін сзді фонематикалы талдауды арапайым трлеріні алыптаспауы,
- кру-кеістік ымдарыны, кріп талдау, жинатау жне уаытты бадарлау дадыларыны алыптаспауы;
- сззгерту, сзжасам дадыларыны мектеп жасына дейін алыптаспауы.
Дисграфияны барлы трлерінде тзету логопедиялы жмысыны негізіне жоарыда аталан алышарттарын дамыту алынады.
Акустикалы, артикуляторлы-акустикалы, оптикалы, талдау, жинатауды бзылу негізінде дисграфияда алдын алу шаралары мектепке дейінгі кезеде, ал аграмматикалы дисграфияны алдын алу жмысы мектепті 1-2 жылдары, яни жазуды морфологиялы принципке ткенге дейігі кезеде жргізіледі.
Ерте жастан дисграфиядан сатандыру шаралары.
Бл жастаы саандыру шараларыны негізгі міндетіне баланы барлы психикалы функцияларын (сйлеу тілімен оса) дамытуа олайлы леуметтік жадайды амтамасыз ету болып табылады. Алдын-алу шараларыны негізгі міндеттерін іске асыру шін баланы оршаан ортасыны іс-рекеті «дамыту» баытында жргізілуі ажет.
Жазбаша сйлеу тілі ауызша сйлеу тіліні негізінде алыптасатын боландытан баланы ауызша сйлеу тіліні дамуына ерекше кіл блінеді.
Сауат ашуа оыту дыбысты талдау, жинатау дісі негізінде жргізіледі. Сондытан, мектепке алаш келген баланы барлы тіл дыбыстарын, оны ішінде акустикалы сас дыбыстарды ажырату дадылары алыптасуы керек. Н. Х. Швачкинны айтуынша, алыпты дамыан балалар екі жастан бастап тіл дыбыстарын ажырата алады. Дыбыстарды естіп ажыратуыны бзылуынан сатандыру шін ерте жастан бастап есту анализаторын біртіндеп дамыту керек. Ол шін дауыс интонациясын, р трлі дыбыстарды (жел, телефон, сылдыр, т.б.) ажырату, дыбысты баытын анытау, жаын адамдарды дауысын тануа, т.б. йрету ажет.
Сйлеуге дейін кезенен бастап баланы артикуляциялы моторикасын, олды са моторикасын дамыту те маызды. Бл баытта р трлі ойындарды, ойын тсілдерін, крнекіліктерді, ойншытарды пайдалануа болады.
Ерте жастан бастап баланы жаын адамдармен арым-атынас жасау ынтасын, сйлеу атынасын дамытуа жадай жасау тиімді.
Ол жадайлар:
1. Жаын адамдармен эмоциональді арым-атынасын дамыту. Ерте жаста, сіресе, анасымен эмоциональді арым-атынасыны жетілмеуі баланы психикалы, сйлеу тілні дамуын кешеуілдетеді.
2. Баланы «уілдеуін», «былдырлауын» белсендіру, дамыту. Нерлым
бала кп «былдырласа» солрлым артикуляциялы аппаратты дыбыс артикуляциясын мегеруге дайындыы жасарады.
3. Жарты жастан бастап сз тсінігін дамыту. Алдымен ыммен, сосын
сзбен нсауларды орындау (бер, ал, отыр, т.б.).
4. Жалпы сйлеу тіліні дамыуын жне дыбыс айтуын дрыс мегеру
шін оршаан адамдарды дрыс сйлеу лгісі ажет.
5. Баланы сйлеу тілі дами бастаан кезеде (бір жаста) жаняда бір
тілде сйлеу ажет. йткені екі тілде сйлеу баланы сйлеу тіліні дамуын кешеуілдетуі немесе бзуы ммкін.
6. Керек жадайда баланы дрыс айтпаан сздерін дрыс айтып,
айталау керек.
7. Сйлеген кезде баланы сйлеген адамны бетіне аратуа йрету керек,
ол дыбыс артикуляциясын дрыс мегеруге ыпал етеді.
8. Бала тіліне бейімдеп сйлеуді млдем олданбау, йткені ол дыбыс
айтуын кешеуілдетеді немесе бзады.
Сйлеу тілін дамытуа жоары аталан олайлы жадайларды жасау, сіресе «атерлі топтаы» балалара те маызды болып есептеледі.
Мектепке дейінгі орта жне ересек жастаы балаларды дисграфиядан сатандыру.
Бл жаста сатандыру жмысы дисграфияа бейімдейтін алышарттарды жоюа баытталады. Негізгі жмыс баыттары:
- тіл дыбыстарды ажыратуа трбиелеу, дамыту;
- ауызша сйлеудегі дыбыстарды алмастыруын жою, тзету;
- фонематикалы талдауды арапайым трін алыптастыру;
- оптикалы-кеістік тсінігін жне кріп талдау, жинатауын дамыту;
- сззгерту, сзжасамны грамматикалы жйесін алыптастыру;
- сз орын молайту.
Сонымен, дисграфия мселесін шешу тек мектепте ана емес, мектепке дейінгі уаыттан бастап, кеінен жргізілуі ажет.
зін-зі тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар:
1. Жазу рдісі мен оуды психофизиологиялы рылысы.
2. Дислексияны этиологиясы.
3. Дислексияны жіктелімі.
4. Дисграфияны негізгі белгілерін атаыздар.
5. Дисграфияны жіктелімі.
6. Дисграфияны симптоматикасы.
7. Жазбаша сйлеу тіліні бзылуын тзету жмысыны негізгі баыттары.
сынылан дебиет:
1. Логопедия. Л. С. Волкованы ред. М., Просвещение 1989,
345-383 б.
2. мірбекова . ., . Серкебаев Логопедия, Алматы 1996, 192-218 б.
3. мірбекова . . Жазбаша сйлеу тіліні бзылуы жне тзету жолдары. Алматы, 2009
4. Садовникова И. Н. Нарушение письменной речи, их преодоление у младших школьников. М., Владос 1997.
III ТАРАУ.