Жалпы сйлеу тіліні дамымауы

Жалпы сйлеу тіліні дамымауы – есту абілеті мен зияты деттегідей дамыан балаларды дыбысты, маыналы жаына атысты сйлеу тілі жйесіні барлы компоненттеріні алыптасуыны бзылуынан болатын ртрлі крделі тіл кемістіктері.

Жалпы сйлеу тіліні дамымауын (ЖСТД) Ресейлік дефектология ылыми зерттеу институтыны Р. Е. Левина бастаан алым ызметкерлер (Н. А. Никашина, Г. А. Каше, Л. Ф. Спирова, Г. И. Жаренкова жне т.б.) 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі жне мектеп жасындаы балаларды тіл кемістіктерін жан-жаты зерттеулерді орытындысыны нтижесінде ылыми трыдан негіздеді. Жалпы сйлеу тіліні дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия сияты крделі сйлеу патологияларыны трлерінде байалуы ммкін.

Дыбыстарды айтуыны бзылуы, фонематикалы есту абілетіні дамымауы, сздік оры мен грамматикалы сйлем рылымыны артта алуы жалпы сйлеу тілі дамымаан балаларды барлыына тн кемшілік.

Сйлеу тіліні дамымауы ртрлі дегейде кездеседі. Алашында Р. Е. Левина жалпы сйлеу тілі дамымауын ш дегейге бледі. Кейіннен Т. Б. Филичева 4-дегейді сипаттап осады.

Жалпы сйлеу тілі дамымауыны бірінші дегейінде тілді млде алыптаспауы байалады. Ондайларды мылау балалар дейді. Бл дегейдегі балаларды кісімен тілдескенде аны байалатын тіл кемістіктері мынандай болып келеді: былдырлап сйлейді, жеке дыбыстара еліктейді, жекелеген зат есімдік сздермен, кнделікті трмыста айтылып жрген етістік сздерді пайдаланады, сйлемді былдырлап млде тсініксіз етіп зіп-зіп айтады, сйлемде дыбыстар аны айтылмайды, рі трасыз, былмалы келеді. Олар айтайын деген ойын олдарын ербедету арылы ым-ишара олданып, ымдап тсіндіруге тырысады. Сйлеу тіліні бндай кемістіктері зияты бзылан балаларда да болуы ммкін. Біра та сйлеу тілі дамымаан есі дрыс балаларды аылына арап-а сйлеу тілі дамыан (олигофрен) зияты бзылан балалардан оай ажыратуа болады. Біріншіден, сйлегенде пайдаланатын сздік орына араанда енжар сздік орыны артышылыы. Жалпы сйлеу тілі дамымаан есі дрыс балаларды зияты бзылан балалардан згешелігі, ойларын тындаушысына жеткізу шін дене мшелеріні имылын жне мнерлі ымды пайдаланады. Олара зіні сйлеу тіліні кемшілігіне сын кзімен арап, оны алайда тзетуге тырысуы тн.

Сонымен, сйлеу тіліні састы жатарына арамастан ой-рісі сйлеу тіліні дамуы жаынан бір-біріне самайды.

Сздік оры шамадан тыс шектелген бндай балалар заттарды жне имыл-рекеттерді сырты трлеріне немесе олардан шыатын дыбыстарды састыына арап, здеріні былдырлаан тілімен барлыына бір сзбен ат ойып алып тсіндіреді. Мысалы: «ддт» - машина, машинамен кетті, кетіпті жне т.б. Сонымен бірге имыл-іс рекеттерді білдіретін сздерді затты атымен орнын алмастыра беретін жадайларда байалады. Мысалы: «адас» - арындаш, жазу, сурет салу; «тй» - шай, тама ішу.

Сйлеу тілі дамымаан баланы кейде бір сзді сйлемде де пайдаланатын ерекшелігі болады. Бір сзді сйлемдегі сзді тбірі бзылып тласыз айтылатын жадай, сйлеу тілі дрыс дамыан балада да байалуы ммкін. Біра ол тек 5-6 айа ана созылады, оны стіне ондай сздер онша кп болмайды. Сйлеу тілі атты тежеліп те баяу дамыанда бл мерзім за уаыта созылады. Сйлеу тілі дрыс дамыан бала сздерді байланыстырып сйлем рап айтуды ерте пайдалана бастайды. Сздерді ішінде тласыз сздер де араласып айтылып кетуі ммкін, біра оларды біртіндеп тзетіп дрыс айтуа дадыланып кетеді.

Сйлеу тілі жалпы дамымаан баланы да сйлеміні клемі 2-4 сзге дейін кеейетіндігі байалады, біра мнда рылысы бзылан сз тіркестері брыны алпында згеріссіз саталып алады. Тап осы жадай сйлеу тілі дрыс дамыан балада еш уаытта байалмайды.

Сйлеу ммкіндігі тмен баланы мірден алан тжірибесі з жне айналасындаы мір тіршілігі туралы малматы жеткіліксіз болып келеді (сіресе табиата байланысты былысты). Дыбыстарды олданылуы трасыз, былмалы келеді. Сйлегенде кбінесе 1-2 буыннан тратын сздерді ана олданады. Буындары кбірек иын сздерді айтан кезде оны 2-3 буынына дейін ысартылып, тсіп алады. Мысалы: жмырта - та, домбыра - дома. Фонематикалы тйсігі бзыландытан аттары бір-біріне сас, маынасы р трлі сздерді срыптай алмай иналады. Мысалы: балта-бала, жаа-жаа. Бл дегейдегі балалар дыбысты талдау жолын тсінбейді. Сйтіп жалпы сйлеу тілі дамуыны бірінші дегейін былай сипаттауа болады:

1. Сздік оры жоты асы. Ол былдырлап тсініксіз айтылан сздерден, баса дауыса еліктеген дыбыстарда (р-р-р, ш-ш-ш,) кнделікті олданылатын кейбір оай сздерден трады (ту-су).

2. Баланы енжар сз оры пайдаланатын сз орынан едуір молыра болады, бірата сз тсінігі тым таяз. Сздерді бірнеше рет айталанан таныс жадайда ана тсінеді. Мысалы: «олыды алтанан ал» деген бйрыты бала дрыс орындауы ммкін. «алтады крсет» дегенде ол крсете алмайды. йткені ол «алта» деген сзді маынасын тсінбейді. Байланыстырып сйлеу абілеті млдем дамымаан.

3. Сзді, дыбысты, буынны рамын сатап айталау абілеті дамымаан. Бл дегейді ысаша олданбалы сйлеу тіліні болмауы деп сипаттауа болады. Жалпы сйлеу тілі дамуыны екінші дегейіне ауысуды белгісі сол, онда ымдау мен былдыр сздерден баса брмаланан болса да айтарлытай тиянаты жалпы олданылатын сздер пайда болады. Мысалы: ыт. Бадя тана теп дй. (ыс. Балалар шана теуіп жр).

Кейбір грамматикалы тлаларды ажыратуы бір мезгілде байалады. Біра бл тек кейбір грамматикалы категориялара атысты болады. Бл процесс лі де болса едуір трасыз екендігін сипаттайды жне бндай баланы сйлеу тіліні дамуыны атты тежелгендігі аны байалады. Сзді кп білмейтіндіктен баланы тілі кедей, ол зі білетін заттарды аттарын атаумен жне имыл-іс рекеттерін айтып берумен ана шектеледі.

Бірінші дегейдегі балалара араанда, суретке арап жне сра бойынша гімелеуі арапайым, рі ыса боланмен грамматикалы рылымы мен сз тізбегі біршама дрыс. Сйлеу тіліні грамматикалы рылымыны жетілуі анааттанарлы емес екендігі сйлеу материалы крделенген кезде немесе баланы зі брын сирек естіп, аз оланан сздер мен сз тіркестерін айту ажет болып алан жадайда оай білінеді. Мндай балалар септік жалаулар мен кптік трін білдіретін жалауларды маынасын жете тсінбейді. Жрна, жалауларды пайдаланып сз згерту кездейсо жадай, сондытан да, оны пайдалананда р трлі ателерді кп жібереді. Мысалы: крпе - корпелар, пыша - пышадар, бала - баладар, асы - асыдар. Сзді тар маынада жиі олданады, ауызша талдап орыту дрежесі те иын. Тлаларды, олданылуы немесе таы баса белгілері сас бірнеше заттарды бір сзбен атауы ммкін. Мысалы: шыбынды, оызды, масаны, сонаны, араны, кбелекті – бір жадайда осыларды барлыын тек біреуіні ана атымен атайды, ал екінші бір жадайда таы баса біреуіні ана атымен атайды. Балалар затты атын білгенімен, оны райтын блшектерін атауа келгенде иналады (аашты бтаы, жапыраы, тбірі, тамыры), ыдыс-аятарды, жануарларды тлдеріні аттарын білмейді. Міне, осыны брі бндай балаларды сздік орыны тым кедей екендігін крсетеді.

Затты атын, тсін, тласын, белгісін білдіретін сзді орнымен дрыс олдануды руаытта толы біле бермейтіндігі байалады. олданудаы имыл-іс рекеті ртрлі, тла састыы жаын атау сздерді шатастырып орын ауыстыруы жиі крініп алады (жазу-оу, тігу-пішу).

Грамматикалы категорияны олдануда да рескел ателер жіберетіндігі арнайы тексеру кезінде белгілі болады. Олар:

1. Септік жалауларды алмастыру (дкеннен бардым – дкенге бардым).

2. Сзді жекеше, кпше тлаларын жне етістікті трлерін олданудаы ателер (ойнадым – ойнады, жудым-жуды).

3. Зат есімні, есімдікті жекеше, кпше трлеріні згеруі кезіндегі ателер (сиырдар – сиырлар, саандара – сендерге, маандара – маан).

Баланы тіліндегі жуан жне жіішке, ысыры жне ызы, ата жне я, мрын жолды дыбыстарыны, сонымен бірге рамы ртрлі буынды сздерді айтылуы мен ндестігі рескел бзыландытан сйлегенде сзіні сапасы жаынан да, саны жаынан да жасына араанда, едуір артта аланы байалады.

Буындар мен дыбыстарды орнын ауыстыру, сас буындарды алмастырылуы, атарласып келген дауыссыз дыбыстарды ысартылуы салдарынан сз рамындаы дыбыстарды орналасу задылытары рескел бзылады. Мысалы: Буратино - буритана, балапан - бапан, бапалан, балалар - балдар, балар, баралал.

Баланы жан-жаты тиянаты тексеруді нтижесі оны фонематикалы есту абілетіні нашарлыы, дыбыстарды талдау мен жинатауа баытталан тапсырма бойынша берілген дыбыстара суреттерді іріктеп алу, дыбыстарды орнына ойып сз рау иынды туызады жне мндай тапсырмалар баланы дадыларды игеруге дайын емес екенін оай анытауа ммкіндік береді. Арнайы коррекциялы оытуды ыпалымен сйлеу тілі дамымауыны ІІІ дегейіне туі баланы айналасындаылармен арым-атынасыны кееюіне ммкіндік туызады.

Жалпы сйлеу тілі дамуыны екінші дегейіндегі балалар тмендегідей сипатталады:

1. Балаларды белсенді сз оры зат есім, етістік, сын есім, стеу сздерімен толытырылады.

2. Стсіз болса да бл дегейдегі балалар септік жалаулар мен жрнатарды пайдалана бастааны байалады.

3. Бл дегейде балалар сзді байланыстырып сйлей бастайды.

4. Сзді тсінуі жетіледі, белсенді жне енжар сз орлары толыады.

5. лі де кп дыбыстарды жне кейбір сздерді дрыс айта алмайды. Дыбысты талдау, жинатау дістерін игеруге дайын еместігі байалады.

Жалпы сйлеу тілі дамуыны шінші дегейі сйлем рамындаы лексикалы-грамматикалы жне фонетикалы-фонематикалы элементтерді жетілмеуімен сипатталады. Осындай дрежедегі, сіресе мектеп жасына дейінгі балалар айналасындаылармен тілдесіп, сйлесе алады, біра анша дегенмен де зіні айтайын деген ойын анытап тсіндіре алмайды. Тіпті, бала дрыс айта алады-ай деген кейбір дыбыстарды зі де з бетімен сйлегенде жеткілікті трде айын шыпайды.

Тап осы фонематикалы топтаы екі немесе бірнеше дыбыстарды бір дыбыспен немесе бірнеше дыбыстарды бір мезгілде алмастыран кезде дифференцияланбаан дыбыстарды айтылуы згеше болады (негізінде ысыры жне ызы дыбыстар, аффрикат, мрын жолды дыбыстары). Мысалы: сй-шай, сана- шана, ал-ар.

Сонымен бірге балалар барлы сз таптарын пайдалануды, грамматикалы рылымны арапайым трлерін олдануды йренеді, салалас, рмалас пен баыныы рмалас сйлемдерді растыруа тырысады. Мысалы: Айдош мектептен келді де, шабаын оуа отылды.

Баланы тілі жетіліп жаа дыбыстармен толытырылан р трлі буындары бар сздерді айтанда сздегі дыбыстарды дрыс, дрыс емесін жне оларды бзылу ерекшелігін айындауа болады, сз тіркестерін байланыстырып сйлеу ммкіншілігі артады. Бала мірден алан тжірибесіні нтижесінде кнделікті трмыстаы зіне жасы таныс болып алан заттарды атын, тсін, тласын, сапасын, блігін, жне хал-жайын айтып беруге енді брыыдай иналмайды.

Олар здеріні й-іші туралы, зі жне достары туралы, айналасында болып жатан тіршілік туралы емін-еркін гімелеп бере алады. ыса гіме де растырады.

Алайда, сйлеу тілін жан-жаты мият тексерген кезде тілге атысты жйені (лексиканы, грамматиканы, фонетиканы) бір блігіні толы дамымауын айындайтын кріністі круге ммкіндік туады.

Бала ауызекі сйлескенде зіні тілі келмейтін иын сздерді, наышты сз тіркесін айтпауа тырысады. Егер сондай балаларды алдарында шарт ойса, онда сзді жне грамматикалы категорияларды андайын болса да міндетті трде пайдаланады да, сйлеу тіліні дамуындаы кемшіліктер айтарлытай аны крінеді.

Бала сзді емін-еркін олданып сйлегенімен, сйлеу тілі дрыс дамыан рдастарына араанда, здігінше сйлем рау кезінде лкен иынды креді. деттегідей иыстыру мен мегеру ателерінен шыатын аграмматизмдерді дрыс растырылан сйлемнен де кездестіруге болады. Бл ателер траты сипат бермейді: грамматикалы тлаларды немесе категорияларды р трлі жадайлары дрыс та, брыс та олданылуы ммкін.

рмалас сйлемді жалаулыымен жне жалаулыты сзімен растыран кезде ателер жіберілетіні байалады. Бала сурет бойынша сйлем растыру кезінде атынасушы кісіні жне имыл-іс рекетіні зін жиі крсетіп дрыс атап отырса да, сйлем рамына атынасушы кісіні пайдаланан затыны атын кіргізбейді.

Сздік орыны едуір скеніне арамастан, лексикалы маынасын толы білмейді (шынта, иы, білек, зен, кл, бла, шалбарды бты, балаы; кйлекті етегі, жаасы, жеі), бірсыпыра сздерді дл тсінбейді жне дл олданбайды (кесу, ию, пішу). Лексикалы ателерді ішіндегі кзге тсетіндері тмендегідей:

а) затты атын сол затты блшегіні атымен алмастыруы (ла – «бас», дгелек - «машина»);

) мамандыты атын сол маманны істейтін рекетімен (ксібімен) ауыстырады (нші – тте ле айтады);

б) тектес заттарды меншікті аттарын атамай оларды сырты трлеріні састыына жне трмыстаы олдануларына арап жалпы атауларымен атайды (ара - «с», араай – «ааш»; етік, бтіке – «ая киім»);

в) клемін білдіретін белгілерді орнын алмастыру (биік, ке, зын – лкен; ыса, аласа, тар, жіішке- кішкентай).

Бала з бетінше еркін сйлесіп отыран кезде затты белгілерін, кйін, имыл іс-рекетін білдіретін сын есім мен стеу сз таптарын аз олданады. Бала жаа сздерді сйлеп дадыланбаандытан іс жзінде кп олданбай сздік оры тоырап, кедейленіп алуды серінен оан сзді морфологиялы элементтерін айыруа ммкіншілік бермейді.

Кп балалар жаа сздерді олданан кезде ателерді жиі-жиі жібереді. Шынында да, дрыс сздерді жасалуымен атар кемшіліктері де болады. Мысалы: крпе - крпешілік, крпе - кішкентай крпе.

Осыан сас ателер бірлі-жарымдап тілдері жаа шыып келе жатан, дендері сау балаларда кездесуі ммкін, біра олар тез арада жоалып кетеді. ателерді кпшілігі таматарды, заттарды, есімдіктерді маыналарын білдіріп, ара атынасын белгілейтін атысты сын есімні жасалуы кезінде болады. Мысалы: стекловый стакан.

Ресейлі алымдарды зерттеу жмыстарыны нтижесіне араанда сйлеу тіліндегі грамматикалы ателерді ішіндегі е ерекшеліктері тмендегідей:

а) сын есіммен зат есім сздерді жекеше, кпше трлерінде жне септіктерде дрыс иылыспайды;

) сан есім зат есіммен дрыс илыспайды;

б) жалаулытарды олдананда кететін ателер: тсіріп алдырады, алмастырады, толы айтпайды;

в) сзді кпше тріні септік жалауларын олдананда кететін ателер. ІІІ дегейдесйлеу тіліні дамуы бойынша баланы фонематикалы тіліні жасалуы жасыны млшерімен салыстыранда артта алуы айтарлытай шамада: оларды сйлеу тіліндегі дыбыстарды барлы трлеріні дрыс айтылмауы лі де байалады (сигматизм, ротацизм, ламдацизм, ндестік ааулыы, ядануы).

Сздегі дыбыстарды тсіп алатын траты ателері, е иын сздердегі буындарды бзылуы байалады. Мысалы: велосипед – сипед, сасипед, милиционер – мисонед, мисинел.

Фонематикалы естуі жне тйсіну абілетіні нашар дамуыны салдарынан баланы сзді дыбысты рамын талдау жне топтау дадылары з бетінше алыптаспауы байалады, сондытан балаа логопедті кмегі крсетілмесе, мектепте сауатын ашу кезінде балаа иын болады.

Кейінгі кезде азастанда Абай атындаы азПУ арнайы педагогика кафедрасы оытушылары (. . мірбекова, Г. Б. Ибатова, Г. Н. Тлебиева) мектепке дейінгі жастаы аза тілді балаларды сйлеу тіліні ерекшеліктерін анытауа баытталан зерттеулер жргізді. Зерттеу нтижесінде аза тілді ЖСТД балаларды сйлеу тіліне тн кптеген кемшіліктер, ателер кездесетіні аныталды. Ол кемшіліктер сйлеу тіліні рылымды компоненттеріні барлыына атысты, атап айтса: фонетикалы, лексикалы, грамматикалы (сзжасам, сззгерту, сйлем рау) жаы.

Сйлеу тілі дамымаан аза тілді балаларды дыбыс айтуын тексеру барысында кбінесе ызы, ысыры, сонор дыбыстарыны жиі бзылатыны байалады. аза тіліне тн дыбыстарды ішінде: , , , фонемаларын алмастыру, шатастыру жиі кездеседі (. . мірбекова, 2009). Сонымен атар балаларды фонематикалы абылдау дегейі те тмен екені, ал дыбысты талдау дадыларыны алыптаспааны аныталды. Сзді буынды рамыны бзылуы жиі кездесетіні байалды, сіресе кпбуынды сздерді, жиі олданбайтын таныс емес сздерді айту барысында (Мысалы, арындаш - андаш, балапан –бапалан, буратино – б уритана, домбыра – домра, экскаватор – еватол).

Тілді грамматикалы жаыны алыптасуы мен олдануында р трлі иындытар байалады: зат есімні кпті жалауын пайдалананда аза тіліні сингармонизм заын сатамауы (мысалы, йректар, кеселар, кітаптар кітапдар т.б.); кптік жалауларды млдем олданбауы (мысалы, доптар – кп доп, балалар – кп бала, т.б.); зат есімні кптік жалауларымен кездескен сздерді ілік септігінде олдана алмауы (мысалы, балаларды – балаларны, кшелерді – кшелерні т.б.); септік жалауларды олдану барысында ртрлі ателер байалды, сіресе ілік, табыс, кмектес септіктерін олдануда (мысалы, сурет бойынша «кімні кйлегі?» деген сраа «ыз кйлек» деп жауап береді); сз згерту дадылары млдем алыптаспаан деуге болады (сурет бойынша мамандытарды атаанда балаларды кпшілігі сатушыны – «дкендегі тте», «сатады»; ншіні – «н айтады» деп атайды). (Г. Б. Ибатова, 2010)

Сонымен, сйлеу тілі дамуыны шінші дегейі мынандай кемшіліктермен сипатталады:

1. Бала ауызекі байланыстырып сйлегенде кейбір сздерді білмейтіндігі жне дрыс олдана алмайтындыы байалады. Сздік орында кбінесе зат есім, етістік кп кездеседі де сын есім, стеу таптары аз кездеседі.

2. Тілді грамматикалы жаыны дамымааны байалады. Балалар септік жалауларды, жрнатарды олдануда ате жібереді. Сз згерту абілеті млдем дамымаан.

3. Сйлегенде кбінесе тек жй сйлемдерді олданады, рмалас сйлемдер сирек кездеседі.

4. Бл дегейдегі кптеген балаларда сзді буындарын дрыс айтпау кемшіліктері саталады да, талдау жинатау тсілдерін мегеруде иынды туызады.

Жалпы сйлеу тілі дамуыны тртінші дегейіндегі балаларды сипаттамасы.

детте, ЖСТД балаларды мектепалды даярлы тобына келіп тсуі алдында, ткен жылдарда сйлеу тілі кемістіктері тзелген болса да, сйлеу тілі компоненттеріні (фонетика, лексика, грамматика) дл сол берілген уаытта белгіленген шамаа келмеуіне байланысты балалармен сйлеу тілін дамыту жмысы келесі топта жаластырылады.

Сйлеу тіліні мндай кешеуілдеуі кейінгі уаыта дейін жалпы сйлеу тілі дамымауыны кмескі трі деп аталып келді. Сйлеу тіліні бл трін ресейлік автор Т. Б. Филичева жне азастанды автор М. С. Грушевская зерттеген.

азіргі уаытта мндай сйлеу тілі дамымауын «ЖСТД 4-дегейі» деп белгілейтін болды. (Т. Б. Филичева).

Бл дегейдегі балалар е алдымен, з ойларын тйіндеп айта алмаумен сипатталады. Берілген таырып, сурет, сюжетті суреттер сериясы бойынша, тіректі сурет схемасы бойынша гіме растыру кезінде, жйелі логикалы ой баыты бзылып, ортасында тотап алып, негізгі тйінін айтпай кетеді жне жеке эпизодтарды айталай береді.

гімелеуінде балалар аз апарат беретін жй жне жайылма сйлемдерді олданады. 4-дегейдегі балалар з ойларын жоспарлай алмайды, тіл ралдарын іріктеуде иналады.

Осы дегейді барлы балаларын Т. Б. Филичева (1999) екі топа бледі

Бірінші топ (шамамен балаларды 70-80 %) – фразалы сйлеу тілін пайдалануды мегергендер. Олар ойылан сратара дрыс жауап береді, сурет бойынша ысаша гіме рай алады, жеіл мтінді айтып береді. Сйлеу тілі нтижесін тере талдау барысында – оны жоары дрежеде емес екені байалады.

Сйлеу тіліні дыбыс айту жаы алыптасан, біра жеке дыбысты айтуды бзылыстары орын алады, аз таныс, кп буынды жне дауыссыз дыбыстар атар келген сздерді айталап айтуда иындытар кездеседі (бисопед – велосипед, миницарер – милиционер, лышы – рылысшы), жалпы брмалау, дыбыс айтуды анысыздыы.

Ересектер тобында оу барысында балалар бір буынды сздерге (тас) талдау жасап, тік буынды талдап жинатауа, сздегі дыбысты орнын табуа йренеді. Сонымен атар балалар лі сйлеу тілі алыпты дамыан балаларды даму дегейіне жетпейді.

Толы фразалы сйлеу фонында сйлеу тілі жйесіні р компонентіні дамуында жеке ауытулар байалады. Сурет бойынша гіме рып, сйлем растыру, з бетімен гімелеу едуір иындытар тудырады. Балаларды сйлеу кезіндегі сйлемдері бастауыштан, баяндауыштан жне толытауыштан тратын, жй жне жайылма сйлемдері болып келеді. Сз таптарыны ішінен сын есім, сан есім, стеулер, есімшелер, ксемшелер сирек кездеседі.

Баыныы рмалас сйлемдерді рамы жеілдетілген. (сет асы ойнайды, Асан машина ойнайды).Бастауыш немесезат есім сзін млде айтпай кетеді де, аздап арсылыты жне талаулы жалаулытар азнаула кездеседі, баыныы рмалас сйлем жалаулытары жете мегерілмеген.

Сйлеу ралдарын олдануларыны шектеулігі сйлеу тілінде, сіресе сз згерту жне сзжасама берілген тапсырмаларды орындаанда аны крінеді.Бл балалар синонимдерді іріктегенде иналады да, антонимдерді болымсыз етіспен, «емес»- сзіні кмегімен райды (таза – таза емес (кір, лас), жылы – жылы емес (суы), крі - крі емес (жас), кейбір антонимдерді бір сзбен алмастырып пайдаланады, (лкен деген сз биік, жоары, зын, жалпа сздеріні орнына жреді) бл да сйлеу тіліні кмескі тріндегі балалара тн асиет (Г. Б. Ибатова, 2010).

Тртінші дегейдегі балалар сздерге кптік жалауын дрыс жалай алмайды, (аашдар – ааштар, кйлектар – кйлектер, киімдар – киімдер, шалбардар – шалбарлар). Сйлеу тілінде кеістікке атысты сздер аз олданады: жан-жаында, артында, арасында, алдында, ішінде, жанында; дрыс олданатыны брын йретіліп бекітілген стінде, астында деген сздер.

Екінші топты (20-30 %) тіл ралдары аса шектеулі балалар райды. Оларда бірінші топа араанда, кбінесе сйлеу тіліні дыбыс айту жаы бзылан, сз оры сапалы жне санды жаынан тмен. Мысалы, олар сз жасауды жасы мегермеген, тбірлес сздерді, синоним, антонимдерді іріктеуге берілген тапсырмаларды иындытармен орындайды.

Балаларды з бетімен сйлеу рекеті ересек адамны кмегін ажет етеді, сйлем рамы бзылан (басыы жне болмашы мшелерін тастап кету) байалады, жалаулыты сздер сйлемдерге кірмейді. Мысалы: «Мен бармадым немесе «Мен баран жопын», «Мен алан жопын» деп айтуды орнына балалардан: «Мен бардым жопын», «Мен алдым жопын» - деген жауаптар естуге болады.

Бл топ балалары жалпылама сздерін аз пайдаланады (киім, ая киім, клік, азы-тлік, маманды жне т.б.)

Сйлеу тіліні маыналы жаын жетік мегермеген. сімдіктерді, ртрлі маманды иелерін, дене мшелерін білдіретін сздерді атарын келтіруге болады (баташы, бабан, біразан, кактус, самай, иек, шынта, мойын, тізе). Балаларды сйлеуінде, траты болып зат есімні кішірейтіліп алынан жрнатары олданылмайды немесе балалар ате айтады (йшік – кішкентай й), туелдік жалаулары сын есіммен байланыстырылмайды (асырны зын йры (асырды зын йрыы)).

Сйлеу тілі дамуыны 4-дегейіндегі балалар идиоматикалы айтылуды ауыспалы мнін тсінуде иналады: «алтын кз», «алтын алаан», «ысты жрек» т.с.с.

Аталан ателер бірнеше рет тиянаты, сапалы трде тексеру жне лексикалы материалды кеінен олдананда ана айындалады. Тртінші дегейде лексикалы-грамматикалы дамуды ерекшелігі алыпты дамумен салыстыранда аны крінеді.

Балаларды сйлеу тіліні даму барысындаы о згерістерге арамастан, балаларды байланыстырып сйлеу тілін мегерудегі айтарлытай згерісті байай отырып, логопедиялы тсілдерді пайдалану дифференциалды трде болып, жмыс барысын осыан орай ру ажет болады.

ЖСТД кмескі тріндегі (4-дегейдегі) мектеп жасына дейінгі балаларды мектепке дайындыын тексеру нтижесінде кру – моторлы координациясыны, естіп жне кріп-есте сатауыны жеткіліксіздігіне, олды са моторикасыны, сукцессивті функцияларды бзыландыына кз жеткізуге болады. рине, осыны барлыы ерте баланы мектептегі лгеріміні тмен болуына келетіні сзсіз. Сондытан осыны барлыын логопед тзету жмысын йымдастыранда ескеруі ажет.

Кптеген авторлар (Р. Е. Левина, Б. М. Гриншпун, Т. Б. Филичева) сйлеу тілі дамымаан балаларды коммуникативті дадыларыны алыптасуындаы иындытар орын алатынын длелдеген. арым-атынас жеткіліксіздігі з алдына танымды жне сйлеу-ойлау рекетіндегі иындытара алып келеді. ЖСТД балалара арым-атынас жасау ажеттілігіні тмендігі, диалогты жне монологты сйлеу тілдеріні алыптаспауы, атынас жасауа ызыушылыыны жотыы, атынас жадайында бадарлау білігіні аздыы тн.

Баланы з бойындаы кемшілікке теріс кзарасы, оны арым-атынаса тез тсуіне кедергі болады.

Баланы жетілмеген сйлеу тілін дамытуа баытталан логопедиялы жмысты тымды ету масатымен, тзете - оыту жмысы мазмнында мектеп жасына дейінгілерді коммуникативтік білігін сіруді алдын ала арастыран жн.