айталау сратары
Зертханалы жмыс №10-11
Таырыбы: Розидтер класс тармаы /Rosidae/.
Раушанглділер тымдасы - Rosасеае.
Бршагулділер тымдасы /Fabaceae/Сабаты масаты:
Раушанглділер тымдас сімдіктердін
рылыстарындаы жне гл блімдерідегі ерекшеліктерді ажырату.
ажетті материалдар: Раушанглділер тымдас сімдіктердін
кеппешптері, тірі сімдіктер, жеміс трлері, анытаыш кітап.
Раушанглдер тымдасы (розановые) – Rosасеае
Жалпы тсінік
Трлеріні саны 3 мыдай (115 туыс), олар солтстік ендікті субтропикалы жне оыржай климатты елдерінде кеінен таралан, кейбір трлері отстік ендіктегі елдерде де седі.
Раушанглдер жалпы аланда табии тымдас боланымен, оларды вегетативтік жне генеративтік (репродуктивтік) органдарыны рылысы алуантрлі болып келеді. мірлік формалары — мгі жасыл ааштардан шптесін сімдіктерге дейін (негізінен кпжылды) болады. Жапыратары арапайым жне крделі, жапыра серігі бар немесе жапыра серігі жо, ауырсынды жне сауса - салалы жйкеленген болып келеді. Бір трлерінде глдеріні жне жемістеріні белгілеріні біршама арапайым болып келуі, бларды кп жемістілерге жаындатады, мысалы пестиктеріні саныны кп болуы. Екінші біреулеріне глді жекелеген бліктеріні (мшелеріні) редукцияа шырауы жне прогрессивтік белгілеріні болуы, мысалы жатыныны тмен болуы тн. Глдеріні мамадануы кп жадайда жемістерімен дндеріні таралуына негізделіп баытталан бейімделушілікті пайда болуына арай жрген. Тымдасты негізгі асиеті оны гинецейімен гл табаныны рылысыда. Глдеріні гл табаны конус трізді жне гинецейі кп апокарпты немесе гл табаны ойыс жне гинецейі ценокарпты болып келеді. Осыдай бір-бірінен алыс жататын екі форманы арасында кптеген аралы формаларыда болады. Табаша, тостаанша немесе бокал трізді болып лайан гл табанын гипантия деп атайды. Оны тзілуіне, гл табанынан баса, глді басада бліктері тостаанша жапырашаларыны, клте жапырашаларды, аталытарыны тп жаы кейде тіптен тостааншаны астыда атысады. Кп жадайда жемістер піскен кездерде гл табаны ашы тске боялып етженді жне шырынды жадайа келеді, ол дегеніміз жемістерімен дндеріні жануарлар арылы таралуына ммкіндік туызады.
Раушанглдер саралда глдерден мынадай белгілері арылы ажыратылады: гипантиі жасы жетілген; жапыратарында жапыра серіктеріні болуы; кейде глдеріні астында тостаанша асты жапырашаларыны (подчащия) болуы, сіресе шптесін формаларында, глдері барлы уаытта актиноморфты, циклді, глсерігі осарланан 5 мшелі (сиректеу 4 мшелі) жне аталытары кп мшелі, олар 5 атар шебер тзіп орналасады. Раушанглдерді шптесін формаларыны ішінде саралтаглдер тымдасы секілді мал азыы ретінде пайдаланылатын сімдіктер жоты асы, алайда улы трлері те сирек кездеседі.
Раушанглдер тымдасын глдеріні жне жемістеріні рылысыны ерекшеліктеріне арай трт тымдастармаына бледі: тобылылар, итмрындар, алмалар, араріктер.
Тобылылар ткымдас тармаы (спирейные) — Spiraeoideae.
Бталар, кпжылды шптесін сімдіктер жапыратары кезектесіп, сиректеу арама-арсы орналасады. Гл табаны біршама жалпа, сиректеу ойыс (батыы). Тостаанша жапырашаларыны саны 5, олар тп жаьшан біріккен больш келеді. Клтесі 5, бос орналасан клте жапырашалардан трады. Андроцейі кптеген бос орналасан аталытарды жиынтыынан трады. Гинецейі апокарпты кпмшелі, аналытарыны саны кп жадайда 5 болады. Жатыны жоары орналасады, кемінде екі тымбрі болады. Гліні формуласы:
*Са5Со5АС5.
Жемісі аналытарды бірігіп кетуінен пайда болатын таптамаларды жиынтыынан (сборная листовка), сиректеу ауашатан трады.
Тобылы туысы (спирея — Spirаеа). Европада, Азияда, Солтстік Америкада 80-дей трі кездеседі. Брыны одатас республикаларды флорасында 22 трі, ал азастанда 10 трі седі. Бталарды ішінде табии жадайда да жне мдени жадайда да сндік сімдіктер ретінде сетідер шайурай жапыраты тобылы (S.hypericifolia) жне дес жиекті жапыраты тобылы (S.crenata), сиректеу тал жапыраты тобылы (S.salicifolia) жатады (1-сурет). Батар мен парктерде кп жадайда ызылглдерден тратын демі гл шоыры бар жапон тобылысын (S.jponica) сіреді.
Итмрындар тымдас тармаы (шиповниковые) - Rosoidеае
Трлеріні жалпы саны 800-дей, олар негізінен солтстік ендікті оыржай климатты белдеулеріде ке таралан. Негізгі мірлік формалары: мгі жасыл жне жазда ана жасыл болатын ааштар, лианалар, кп жылды шптесін сімдіктер. Гл табаны ойыстан тостаанша тріздіге дейін болады, ра немесе етжеді, тостаанша жапырашаларыны тпжаымен бірігіп кетеді. Кейбір туыстарыны тостааншасыны астында тостаанша асты жапырашалары болады. Гинецейі апокарптыдан цено-карптыа дейін болады. Кптеген кілдеріні глдеріні формуласы мынадай болады: *Са(5)Со5АС Жемістері негізінен рама: дндерді жиьнтыынан, жаашаларды жиынтыынан, рама таптамаларды жиынтыынан жне сйекті жидектерді жиынтыынан трады.
Раушангл, немесе итмрын туысы (Rosа). Полиморфты (згергіш) туыстарды бірі. Жабайы сетін трлеріні 5-мшелі тксіз осарланан, сиректеу жартылай ткті гл серігі болады. Солтстік ендікте ке таралан.
1-сурет.
Талжапыраты тобылы (S.salicifolia):
А-глден жеміс беретін ркен;
Б-гл (тікесінен жасалан кесіндісі);
В-глді диаграммасы: 1-гипантий; 2-тосаанша жапыраша;
3-клте жапыраша; 4-андроцей; 5-гинецей.
Жартылай орманды-далалы шлейтте жне шлейт жерлерде, детте жары ормандарда, орманны шетідегі ашы жерлерде, зендерді жайылмаларында, жыралы сайларда седі. Таулы аудандарда (Орта Азия) кптеген жерлерді алып жатады. Трлеріні саны аралы формаларыны орасан кп болуына байланысты, лі кнге дейін толы аныталмаан. Бір деректер бойынша туыста 120—150 тр, ал екінші деректер бойынша 300—350 тр бар. Брыны одатас республикаларды флорасыда 150-дей трі бар, оны 60-ы эдемдер, яни тек брыны одатас респуб-ликаларды территориясында ана кездеседі. Ал азастанда 24 трі бар. Оларды ішінде мгі жасыл жне жапыраы жылма-жыл тсіп отыратын формалары да бар. Кейбір трлеріні гипантиінде кп млшерде витамин С витамин В2,Р,К жне провитамин А мен комплексте болады. Бл жаынан е ндысы аглді (беггера итмрыны — R.begerianna, іле итмрыны — R.iliensis) жне ызылглді трлері (оыр итмрын — R.cinnamomea, атпарлы итмрын — R.rigosa). ызыл глді трлеріні гипантиясында (ит итмрыны — R.canina, 2-сурет, киіз итмрын — R.tomentosa) витамин С біршама аз, ал сары глді трлеріні гипантиі де (тікенекті итмрын — R.spinossisima, сасы итмрын — R.foetida) олар те аз, бірата таниндер мен танидтер кп.
Итмрыды бтадан тікенекті оршау жасау шін жиі олданады. Раушангл (итмрын) сдік глдер сіру шаруашылыында брыннан белгілі жне танымал объект болып саналады. азіргі кезде дние жзі бойынша бларды 12 мынан астам сорттары белгілі, ал азастада да сорты аудандастырыльш сндік сімдіктер ретіде сіріледі. Оны ішіде тікелей азастан алымдары шыаран сорттар да бар.
Такурай (ежевика, малина — Rubus) туысы. 500-дей трі бар лкен полиморфты (згергіш) туыс; брьшы одатас республикаларды флорасыда 45 трі, ал азастада 4 трі кездеседі. Солтстік едікті негізінен оыржай жне салын климатты зоналарында сетін бталар. Алашы ааш трізді формалары субтропикада седі. Отстік едікте туысты кілдері Жаа Зеландияа дейін жетеді. Жемісі сйекті жидектерді жиынтыынан трады. Кдімгі таурай (малина обыкновенная — R.idaeus) брыны одатас республикаларды европалы блігінде, Кавказда, Сібірде жне Солтстік Американы жалпа жапыраты жне ылан жапыраты ормандарыны тменгі ярусын (абатын) тзеді. Сонымен бірге таурайды бл трі аашы кесілген жне рт шалан жерлерде, тау шаталдарындаы зендерді бойыда сетін бталарды арасында кездеседі. Мдени жадайда кптеген сорттары сіріледі. ожаат таурайы (ежевика — R.caesius) табиатта ке таралан, кейде мдени жадайда да сіріледі. ой блдірген (костяника — R.saxatilis) брьшы одатас республикаларды европалык блігіні жне сібірді ыланжапыраты ормандарында кен тараан сімдік. Аласа таурай (морошка приземистая — R.chamaemorus) жне арктика таурайы (R.arcticus) мірлік формасы жаынан редукцияа кп шыраан трлер. Субарктикалы райондарда седі.
2-сурет. Итмрын раушан:
А-гл шанаы;
Б-гл (жалпы крінісі жне клдене кесіндісі);
В-клте жапырашалар;
Г-аналы;
Д-глді диаграммасы;
Е-глдеп жеміс беретін ркен;
Ж-жемісі-біріккен жаацшасы (тікесінен жасалан кесінді).
Клпынай туысы (земляника Fragaria). Оны 50-дей трі бар. зынсааты жапыратарынан розетка тзілетін кпжыдды шптесін сімдіктер. Тостааншасыны астыда, тостаанша асты жапырашалары болады. Аналыы ойыс, етженді больш келген глтабаньша орналасады. Жемісі сйекті жидектерді жиынтыынан трады. Орман лпынайы (земляника лесная — F.vesca) (3-сурет) жне жасыл блдірген (клубника немесе полуница —F.viridis) екі йлі сімдіктер, олар брыны одатас республикаларды европалы блігінде, Сібірде, Орта Азияда, бталарды арасыда жне шалындарда, сонымен бірге Кавказды жары ормандарында да седі. Ананас лпынайы (F.ananasa) тек мдени жадайда ана белгілі, оны лпьшайды виргинская (F.virginiana) жне чилийская (F.chiloensis) деп аталынатын трлерін будандастыру арылы алан деп шамалайды. Ол мдени жадайда сірілетін, жемісі лкен болып келетін сорта біріктірілген. Тымдастармаыны шптесін кілдеріні ішінде тек дрілік шелна (кровохлебка аптечная – Sanquisorba officinalis) деп аталынатын бір ана трді
мал азыы ретіде лкен маызы бар. Оны медицинада
жне ветеринарияда дрі ретінде емге олданады. Бл
ылалды шалывдарда сетін сімдік. Глі оыр-ызыл
тсті, шопарбас болып келетін глшоырына жиналан.
Кейде мдени жадайда сіреді.
3-сурет. Орман блдіргені (Fragaria vesca):
А-жалпы крнісі; Б-гл (тікесінен жасалан кесіндісі): В-аналы, (тікесінен жасалган кесіндісі ); Г-глді диаграммасы; Д-жемісі біріккен тымша (жалпы крнісі жне тікесінен жасалган кесіндісі)
Алмалар тымдас тармаы (яблоневые) — Pomoideae
мірлік формалары ааштар мен бталар. Глдері аналыты стінде орналасады, глтабаны ойыс. Глсерігі осарланан, 5-мшелі. Аталыыны саны кп жадайда 20-а жетеді. Гинецейі ценокарпты, жеміс жапырашалары детте 5, біра олар кп жадайда редукцияа шырап 2—3, кейде тіптен 1-ге дейін ысаран. Гл тйіні (жатыны) тменгі, ол бокал трізді гипантимен бірігіп кетеді. Гліні формуласы:
* Са(5)Со5АС(1-5).
Жемісі жидек трізді — алмалар, алмрттар, айвалар жне т.б.
Алма туысы (яблоня — Маlus). Туысты рамында солтстік едікті негізінен оыржай климатты елдерде сетін 30-дай трі бар.
Брыны одатас республикаларды территориясында ааштар мен бталарды 10 трі, ал азастада 6 трі кездеседі. Табии сімдіктер ауымдастыында е кп кездесетін трлері мыналар: орман алмасы (яблоня лесная — М.sylvestris). Ол брыны одатас республикаларды европалы блігіндегі жалпа жапыраты ормандарда; Шыыс алмасы (яблоня восточная — М.orientalis) Кавказды жалпа жапыраты ормандарында; Сиверси алмасы (яблоня Сиверси — М.siversi) — Орта Азия мен азастанны таулы жне
зен жаалы ормандарында седі. Бл трлер кейде таза
алма аашынан тратын тоай тзеді. Орта Азияны
тауларында сетін, алмадан тратын бай орманны ндірістік
маызы зор. Жабайы трлеріні жемістері жеуге келеді жне
оларды ндірісте пайдалануа толы ммкіндік бар (кептіруге,
вино жасауа, джем жасауа). Недзвецкий алмасы (яблоня
Недзвецкого - М.nedzwetzkyana) аса снді, оны сабатары
жне жемістеріні жмса блігі (етженді блігі) антоцианды
тсімен ерекшеленеді. Алма аашыны барлы екпелі сорттарыны крделі комплексі "й алмасы" (яблоня домашняя — М.domestica) деген атпен топтастырылады (4-сурет).
Алмрт туысы (груша — Pyrus). Туысты крамында негізінен солтстік ендікті оыржай климатты белдеуінде сетін 20-дай тр бар. Брыны одатас республикаларды территориясында 17 трі белгілі, ал азастанда 2 трі седі. Алмадан ысаран сабатарынан пайда болатын тікенектеріні болуымен, формасы аба трізді сопаша болып келетін жемістерімен жне соысыны жмса блігінде (етженді блігінде) склереидтерді (тасты клеткаларды) болуымен ажыратылады. Кдімгі алмрт (груша обыкновенная — Р.communis) табии жадайда згергіш больш келеді. Кп жадайда ол біртектес таза орман тзіп седі (брыны одатас республикаларды европалы блігіні отстік батысында жне Кавказды, Орта Азияны, сіресе таулы аудандарындаы ормандар). Мдени жадайда сірілетін сорттарды барлыы осы трден шыан. Табии жадайдаы сімдіктер ауымдастыыны алыптасуына уссурий алмртыны (груша уссурийская — Р.ussuriensis) (иыр Шыыс, Уссурий аймаы) жне ырымда сетін жиде жапыраты алмртты (груша лохолистная — Р.elaeagnifolia) атысы лкен болады.
Шетен туысы (рябина — Sorbus). Солтстік ендікте сетін 80-дей трі белгілі. Брыны ССРО-ны флорасыда 34-трі, ал азастанда 3 трі кездеседі. Аса ке тараан трі кдімгі шетен (рябина обыкновенная — S.aucuparia), оны а тсті глдері лкен аланша трізді гл шоырына жиналан. Жемістерін жинап кулинарияда пайдаланады (варенье, а, компот). Шетенні осы трінен И.В.Мичурин ош иісті ттті жемістері бар сорттар шыарды.
Караріктер тымдас тармаы (сливовые) — Prunoideae
Ааштар, бталар. Гл табаны ойыс, біра ол гл тйінімен (жатынмен) бірікпеген. Гинецейі бір ана жеміс-жапырашасынан трады, тымбрі -2, оны тек біреуі ана жетіледі. Гліні формуласы: * Са(5) Со5 АG1
Жемісі шырынды, сиректеу ра, сйекті.
Шие туысы (вишня — Cerasus). Бл туысты 150-дей трі белгілі, брыны БОР-ны флорасыда 10 трі, ал азастада 7 трі кездеседі. Жемісті батарда ба шиесін (вишня садовая — С.vulgaris) (5-сурет) жне с шиесін (черешня — С.avium) кеінен отырызады. Ба шиесі сімдіктерді табии ауымдастытарында млдем кездеспейді. с шиесі Украинаны Карпат тауларыда, Кавказда, Молдовада табии жадайда алы тоай тзеді. Шие аашыны биіктігі 30 м-ге дейін жетеді.
арарік туысы (слива, терн — Prunus). Бл туыста 35 тр бар. Кдімгі арарік (слива домашняя — Р.domestica). арарік мдени жадайда кптеген аудандастырылан жне жергілікті сорттарды ары тегі ретінде (исходная форма) ке таралан сімдік. Табии жадайда белгісіз. Алша (алыча — Р.divaricata) биіктігі 9—10 м болатын ааш немесе бта. Кавказда жне Орта Азияда седі. Осы жерлерде кп жадайда тікенекті арарікті (терн — Р.spinosa) отырызады. Ол те тікенекті бта, кп жадайда кн жасы тсетін кнгей беткейлерде, орманны арасындаы ашы жерлерде, бталы опаларда жне жыралар мен сайларда седі (БОР-ды европалы бліктерінін орталы жне отстік зоналарында, Кавказда, Батыс Сібірде).
рік туысы (абрикос — Armeniaca). Табии жадайда Шыыс Сібірде, иыр Шыыста, Орта Азияда, ытайда таралан 8 трді бірікті-реді. Кдімгі рік (абрикос обыкновенный — А.vulgaris) ндірістік масатта арнайы сіріледі.
5-сурет. Кдімгі шие (Cerasus vulgaris):
А-глдеп жеміс беретін ркен;
Б-гл (тікесінен жасалан кесіндісі);
В-глді диаграммасы; Г-жеміс
(сырты крінісі жне тікесінен жасалан кесіндісі).
Бршатар тымдасы (бобовые, или мотыльковые) — Fabaceae, Papilionaceae
Бршатар тымдасыны 120 мыдай трі бар (490 туысы бар, оларды кпшілігі згергіш полиморфты). Бларды кілдеріні кпшілігіні брыны БОР-ды климаты ра болып келетін субтропикалы, сонымен бірге солтстік оыржай жне салын климатты аудандарындаы сімдіктер жабыныны алыптасуында маызы аса зор.
Негізгі мірлік формалары: ааштар, бталар, кп жылды жне бір жылды шптесін сімдіктер. Шптесін трлеріні кпшілігі оыржай, тіптен климаты салын аудандарда топтасан, ал ааштары мен бталарыны кпшілігі тропикалы жне субтропикалы айматарда седі. Егін шаруашылыы практикасында бршатар тымдасыны биологиялы ерекшеліктеріні маызы аса зор. Мысалы, олар тйнек бактерияларымен симбиоз тзіп, ауадаы бос жрген азотты бойына сііруге ммкіндік алады. Бршатар тымдасыны жапыратары кп жадайда крделі болып келеді, оларды осалы жапыратары (жапыра серігі) бар, жапыратары кезектесіп орналасады. Гл шоыры шаша, маса, шопарбас болып келеді. Глі бршаты глі типтес (7-суретті ара).
7-сурет. Егістік асбрша (Pisum sativum):
Л-репродуктивтік оркен; Б-гл (жйппа корінісі, тікесінен жасалган кесіндісі, гл серігі жо); В-клте жапыраша; Г-гинецей; Д-глді диаграммасы; Е-жемісі бршабас (боб); Ж-тым (жарып араандаы крінісі): 1-желкен; 2-ескекше; 3-айыша; 4-тамырша; 5-бршікше; 6-тым жарнагы.
Тостааншасы біріккен жапырашалардан трады, 5-тісті, дрыс немесе зигоморфты (екі ерінді). Клтесі зигоморфты, 5-клте жапырашадан трады: оларды шеуі бос орналасан (желкенше, немесе жалауша, жне екі ескекше, немесе анатша) жне жоары жаынан біріккен екеуі айыша тзеді. Кейбір туыстарында клте жапырашаларыны бір-бірімен бірігіп кетуі тн. Мысалы, жоыша туысыда, ескекшелері мен айышасыны, кейде тіптен желкенні бірігіп кетуі байалады. Андроцейі 10 аталыты жиынтыьшан трады. Бір трлеріде аталытарыны 10-ы да бос болады, екінші біреулерінде аталытары жішпелері арылы бірігіп (бір аайьщды андроцей) ттік тзеді, оны ішінде аналы (пестик) орналасады, алайда кптеген туыстарыны аталытарыны 9-ы жіпшелері арылы ттікке бірігеді де, бір аталыы бос орналасады (екі аайынды андроцей). Тек екі аайынды аталыы бар глдер ана шырынды заттар (нектарниктер) бліп шыарады. Аталытарды бірігуінен пайда болан ттіктер бір жадайда тігінен, ал екінші жадайда иаш кесілген болады (6-сурет).
|
Гинецейі бірмшелі апокарпты, глтйіні жоары. Кптеген трлеріні гліні формуласы мынадай:
Са(5) Со3+(2) А(9)+1G1
| 6-сурет. Аталыты ттігі: Л-тікесінен кесілген (чина туысы); Б-ия кесілген (сиыржоышка туысы). |
Жемісі боб, ол не ішінде дні кп екі жатауы арылы аырайтын (ашылатын) немесе ішінде бір-бірден ана дндері болатын бліктерге блінген, не бір жемісті аырамайтын болып келеді. Дндеріні ра салмаына шаанда ондаы белокты проценттік млшері те жоары: асбршата (горох — Pisum) 34% дейін, ноатта (нут —Cicer) 31%, люпинде (Lupinus) 61%-ке дейін болады. Тамаа пайдаланылатын белокты сапасы бойынша бірінші орында фасоль (Phascolus) мен жасымы (чечевица — Lens) трады. Белоктарды рамында адамдар мен малдара аса ажетті аминокислоталар болады.
Бршатар тымдасыны кптеген трлеріні халы шаруашылыында маызы аса зор. Олар азыты, жемшптік, бал жинайтын, сндік, дрідрмектік т.б. сімдіктерді топтарын райды. Бршатар тымдасыны азыты, жем-шптік сапасы кейде оларды рамында глюкозидтерді немесе алколоидтарды кп млшерде болуына байланысты біршама тмендейді (люпин).
Сиыржоыша туысы (вика, немесе горошек — Vісіа). 150-дей трі бар; БОР-ды флорасыда 84 трі бар, ал азастанда 25 трі кездеседі. Оларды кпшілігі жем-шп ретінде аса нды жне сапасы жоары пішен немесе дн алу масатында мдени жадайа ендірілген. Кейбіреулері арам шп ретінде егістікті блдіреді.
Егістік сиыржоыша (вика посевная — V.sativa) пішен дайындау жне дн алу масатында сірілетін біржылды шптесін сімдік. Ткті сиыржоыша (вика мохнатая — V.villosa) біржылды, сиректеу екіжылды сімдік, оны мал азыы ретінде кздік арабидаймен бірге себеді. Табии жадайда ол БОР-ды европалы блігінде, Кавказды Солтстігінде жне Орта Азияда кездеседі. БОР-ды барлы жерлерінде, арамшп ретінде ткті сиыржоыша (вика волосистая — V.hirsuta), ал осы республикаларды европалы блігі мен Кавказда айылжапыраты сиыржоыша (вика узколистная — V.) седі.
Асбрша туысы (горох — Pisum). Трлеріні саны лі кнге дейін толы длелденбеген. БОР-ды флорасында 6-трі келтірілген. Біржылды жне кпжылды шптесін сімдіктер, сабатары жмса, мртшалары арылы баса сімдіктерге жабысып ктеріліп трады.
Егістік асбршак, (горох посевная — Р.sativum) (7-сурет) біржылды шптесін сімдік, егістік жне кейбір жадайларда башалы даыл ретінде ке таралан. Бл тр дала асбршаына жаын (грох полевой — Р.arvense), шамасы соы тр осы кездегі себіліп жрген сорттарды шыаранда алашы пайдаланан форма болса керек.
Беде туысы (клевер — Trifolium). Трлеріні саны 300-дей, БОР-ды флорасында 65 трі, ал азастанда 11 кездеседі. Жер бетіні барлы рлытарында (континентерінде) кездесетін, оны ішінде Солтстік ендікті оыржай жне субтропикалы климатты елдерінде біршама ке таралан кпжылды жне біржылды шптесін сімдіктер. Сабатары негізінен тік, сиректеу жерге тселіп седі. Жапыраы шла, сиректеу 5—9 жапырашадан трады. Глдеріні тсі сары, аны ызыл жне ашы ызыл болып келеді. Клтежапырашалары тп жаынан біріккен болып келеді. Жемісі 1—3 днді аырайтын боб (сиректеу 4—6 днді), детте екі еріді немесе оырау трізді тостааншаа еніп трады.
ызылбас беде (клевер луговой — Т.pratense) биіктігі 30—50см болатын кпжылды шптесін сімдік, мамыр айыны екінші жартысынан кзге дейін глдейді. Глдеріні тсі ызыл, шопарбас шоыра жиналан, бобтарында біреуден ана дні болады, мдени жадайда кп сіріледі. ызылт бедені (клевер розовый или шведский — Т. hybridum) клте жапырашасыны тсі солын ызылт болып келеді, оны негізінен орманды аудандарда кптеп себеді, жабайы алпына ауысуы жиі байалады. А бедені (клевер ползучий или белый — Т. repens) клте жапыракшасыны тсі а болады, ол мал азыы ретінде аса нды сімдік, рі малды таптапжаншуына шыдамды. БОР-ды барлы жерлерінде кеінен таралан.
Жоыша туысы (люцерна — Mtdicago). 100-дей трі бар. Табии жадайда жер шарыны екі ендігінінде тропикалы айматарында, жерортатеізі жаалауында, Европада, Кавказда, Орта Азияда кездеседі. БОР-ды флорасыда 36 трі кездеседі, олар негізінен Орта Азияда седі, ал азастанда 18 трі бар. Кпжылды жне біржылды шптесін сімдіктер, жапыратары шла болып келеді, сиректеу бталар. Бобтары бір днді (немесе аз днді), формасы бйрек немесе ора трізді. рашылыа, сорта жне сор топыратара жасы бейімделген тамырыны зыдыы 1,5 м-ге дейін жететін, кіндік тамырлы сімдік. Агромелиоративтік маызы зор. Мал азыы ретіде аса нды, нары жоары жне жасы желінетін пішен беретін сімдік.
Сарбас жоышка (люцерна серповидная, или люцерна желтая — М.falcata) биіктігі 100— 120см болатын, клте жапырашасыны тсі сары, рашылыа, ыстыа жне суыа тзімді сімдік. Табиатта (Европада, Сібірде, алдыы жне Орта Азияда) жне мдени жадайда ке таралан сімдік. Кдімгі жоышаны (люцерна посевная, или синяя — М.sativa) (8-сурет) глі ою-клгін тсті, бобы спираль трізді бралан болып келеді. Табии жадайда Кіші Азияда, Тибетте, Индияда кеінен таралан. БОР-ды территориясында, сіресе ра шлейт аудандарда тек мдени жадайда ана седі, кейде жабайы жадайа ауысандыы байалады.
Фасолъ туысы (Phaseolus). Трлеріні жалпы саны 200-дей. Табии жадайда негізінен Азия мен Американы тропикалы айматарыда седі. Біржылды шптесін сімдік, сабатары тігінен жайылып, кп жадайда тіптен шырмалып седі. Жапыратары шла крделі болып келеді.
|
Клте жапырашалары сары, а, ызыштау-сары, оыр-ызыл жне сиякк тсті больш келеді. БОР-ды территориясыда 20-дай трі белгілі. Оларды барлыы тек мдени жадайда ккніс даылы ретінде жне сндік сімдіктер ретінде ботаникалы батарда, парктерде, скверлерде сіріледі.
Кдімгі фасоль (фасоль обыкновенная — Р.vulgaris) ккніс даылы, Солтстік жата Санкт-Петербургке дейін жетеді. Отжалынды-ызыл фасоль (фасоль огненно-красная — Р.соссіneus) рмелеп сетін біржылды сімдік, глі ашы-ызыл тсті болып келеді. Сндік сімдік ретінд кеінен отырызылады, сиректеу тама ретінде де пайдаланылады (дндері а болып келетін сорттары) .
Соя туысы (Glycine). Туысты рамында 40-тай тр бар. Табии ареалы аса ке, алайда негізінен Американы, Азияны жне Австралияны тропикалы айматарын амтиды. БОР-ды териториясында тек бір ана Уссурий соясы (соя уссурийская — G.ussuriensis) деген тр седі. Шаруашылытаы маызы жаынан е ажеттісі ткті соя (соя щетенистая — G.hispida) деп аталынатын тр. Ол биіктігі 30-50 (80) см болатын біржылды шптесін сімдік, жапыраы шла, глдері жапыраты олтыынан шашатанып шыып трады, бобтарыны ішінде біреуден немесе аздан ддері болады. Азияда кеінен себілетідігі сонша, оны егістік клемі 10 млн. га асады. 1 т. дннен 113 кг май жне 725 кг майдан тазартылан н алынады. Дніні рамында 36%-ке дейін белок болады. Сабаы мен жапыраын жас балауса трінде де, кептіріп те жне ср шп трінде де ауыл шаруашылы жануарларына орек ретінде пайдаланады. Соядан ртрлі таамдар дайындайды: ст, май, айран, айма, сзбе, нан, ал сусамыр ауруымен ауыратын кісілер шін арнайы печенье, кофе, шоколад жне т.б. (100-ден астам таамдарды трлерін) жасайды. Сонымен бірге соядан пластмасс, фанер жасауа ажетті клей жне таы баса да заттарды жасауа керекті шикізат алады.
Люпин туысы (Lupinus). Туыста 400-дей тр бар, оларды басым кпшілігі Отстік Америкада (Ады) кездеседі. Блар негізінен дндері са болып келетін шптесін сімдіктер, жартылайбталар, ішінде тіптен бталарыда болады. Солтстік Американы батыс аудандарында біржылды трлері басым болып келеді. Трлеріні кптігі жаынан екінші орынды алатын табии орталы болып жерорта теізі жаалауы саналады. Жерорта теізі жаалауындаы трлерді басым кпшілігі біржылды, биік, дндері ірі болып келетін сімдіктер. Блара шла жне саусасалалы крделі жапыратар тн. Глдері а, сары, кк тсті болып келеді жне лкен шаша трізді глшоырына жиналады.
Люпин рекордты дегейге дейін жететін кк балауса береді, бірата сімдікті барлы блігінде кп млшерде улы заттар болады (люпинин жне люпинидин алкалойдтары). Сидерациялы жне сндік сімдіктер ретінде сіріледі. Алкалоиды жо сорттарын шыаруа байланысты люпинні жемшептік маызы арта тседі.
Тапсырма
1. Тірі сімдіктерден немесе кеппешп даналарынан раушанглділер тымдас сімдіктерді вегетативтік мшелерін сипаттау.
2. сімдіктерден гл шоырыны трін анытау.
3. Глдерінен тостаанша, клтелеріні санын жне біріккен, бірікпегенін анытап, глдерідегі гипантий рылысын арау.
4. Глдерінен аталы, аналы трлерін жне сандарын
анытау.
5. Раушанглділер тымдас тарматарына жататын сімдіктерді гл рылыстарыдаы жне жемістерідегі ерекшеліктерді зерттеу.
6. Кмісті азтабанны вегетативті мшелеріні, глді суретін салу.
7. Раушан глділер тымдас сімдіктерді трлерін анытап, гл формулаларын растыру.
8. айталау сратарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.
айталау сратары
1. Раушанглділер тымдас сімдіктердін адай ерекшеліктері бар?
2. Гипантий дегеніміз не?
3. Раушанглділер тымдасыны андай тымдас тарматары бар? Олар андай бедгілерімен сипатталады?
4. Кмісті казтабанны вегетативті мшелеріне сипаттама берідер.
5. Кмісті азтабанны гліні рылысы андай?
6. Кмісті азтабанны жемісі андай жне гл формуласын жазып крсетідер?
7. Жергілікті жерде раушанглділер тымдас сімдіктердін адай трлері кездеседі?
8. Раушанглділер тымдас сімдіктерді халы шаруашылыында андай маызы бар?
Дебиеттер
1. М. Мкенова. Ботаника курсыны практикумы. Алматы 2000.
2. . метов. Ботаника. Алматы 2005.