айталау сратары

Зертханалы жмыс №12

Таырыбы: Диллениидтер класс тармаы – Dilleniidae

Лайырлар тымдасы (мальвовые) — Malvaceae

Сттіген тымдасы – Euphorbiaceae

Сабаты масаты: лайырлар тымдас, сттіген тымдасы сімдіктерді жалпы сипаттамасымен сырты рылысымен, гл блшіктерімен танысу.

ажетті материалдар: лайырлар, сттіген тымдас сімдіктерді кеппешптері, тірі сімдіктер, анытаыш кітап.

Жалпы тсінік

15-мыдай трлері бар (82—90-дай туыс). Ааштар, бталар, шоптесін сімдіктер. Табии жадайда дниежзіні барлы рлытарында (континенттерінде), негізінен тропикалы аудандарда, сіресе Отстік Америкада кездеседі. Глдері лкен жалыздан жапыраты олтыыда немесе ерекше бтатарында орналасады. Гл серігі осарланан болып келеді, одан баса тостаанша асты жапырашалары болады. Тостаанша асты жапырашалары гл асты жаттырашаларынан пайда болады. Андроцейі екі шебер тзіп орналасан 10 аталытан трады, оны сыртысыны аталытары стаминодиа дейін редукцияа шыраан, ал ішкі шеберді аталытары блінеді де олардьщ жіпшелері трубкаа бірігеді; тозаап (тозады) ішінде екі тоза ясы бар бір ана жартыдан (текадан) трады. Гинецейі ценокарпты 5-жеміс жапырашадан трады, сиректеу олар 2-3 тен немесе кптен болады, жатыны (гл тйіні) жоары 2-,3-,5-, кеп ялы болып келеді. рбір яны ішіде біреуден немесе кептен тымбршігі болады. Жемістеріні кеп жадайда сырты абы ра: орапша, анатша (анатты жеміс) сиректеу шырынды болып келеді. Жапыратары кезектесіп орналасады. Жапыратары ттас немесе саусасалалы болып келеді, осалы жапырашалары тсіп алып отырады. Кеп жадайда шырышты заттар жинаталатын лизогендік уысы (орын) немесе жекелеген шырышты клеткалары болады.

Макша туысы (хлопчатник — Gassypium). Оны 66-га жуы трі бар. Шыан жері (отаны) жер шарыны екі болігіні де тропикалы жне субтропикалы айматары болып табылады.

1-сурет. Мата (Gossypium):

А-репродуктивтік ркен;

Б-глді диаграммасы;

В-жемісі ауашак (жалпы

корінісі, клдене кесіндісі, ашылган жадайы);

Г-тым.

Жіп иіруге ажетті талшы (шикізат) беретін нды сімдік. Оны Батыс Индияда бізді эрамыздан 3 мы жылдай брын еге бастаан. Жіп иіруге матасы — талшыы пайдаланылады, олар дндерін тыыз жауып трады (бір дде 7 мыа дейін талшы болады). Талшытары таза целлюлозадан трады. Олар бір клеткалы, а немесе сары тсті болып келеді, зындыы 60 мм-ге дейін жетеді. Мата сімдігі 70—75%-ке дейін жіп иіруге (мата тоуа) ажетті шикізат (талшы) береді. Одан баса, ддерінен 20%-ке дейін тамаа пайдаланылатын жне техникаа ажетті сапасы жоары май алынады. Кнжарасы (жмихи) мала жем ретінде пайдаланылады. Мдени жадайа 5 трі ендірілген. БОР-ды территориясында ндірілетін матанын 60% збекстан беріп отыран. Орта Азияны баса республикалары (Трікменстан, Тжікстан, ырызстан, азастанны отстігі) шамамен жылды німні 1/4-ін алып отыран. Закавказьяда мата негізінен Азербайжанда сіріледі. Аталан республикаларда матаны мынадай трлері егіледі: упланд немесе орташаталшыты мата (упланд, или средневолокнистый хлопчатник — G.hirsutum) (1-сурет), шыан жері Мексика; гузу немесе ысаталшыты мата (коротковолокнистый хлопчатник — G. еrbaceum), шыан жері — Иран жне Орта Азия; жне египет, немесе зынталшыты мата (длинноволокнистый хлопчатник — (G.peruvianum), шыан жері — Перу.

Баса туыстарынан сабатарынан талшы алынатындарыны шаруашылытаы маызы аса зор: брітара кендірі (кенаф — Hibiscus cannabinus), бамия (Н.esculentus), авиценна канатнигі (Abutiton avicennae).

Блардан баса азастан флорасында кездесетін лайырлар тымдасынан жалбызтікен туысын (алтей — Аlthaeае) атап айтуа болады. Дрілік жалбызтікен (алтей лекарственный — А.officinales) деген трді тамыры ртрлі катар ауруын емдеуге пайдаланады. Ол катар ауруы туызатын тітіркенуді біршама азайтады.

Тапсырма

1. Тірі сімдіктерден немесе кеппешптерден крделі глділер тымдастарды тамырын, сабаын жне жапыратарын анытау.

2. Жемістерідегі ерекшеліктерді баылау.

3. Кітаптан немесе кестеден лайыр, сттіген тымдастарды гл трлеріні суреттерін салу.

4. лайыр, сттіген тымдас сімдіктерді трлерін анытап, гл формулаларын растыру.

5. айталау сратарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.

айталау сратары

1. лайыр, сттіген тымдасына андай сімдіктер жатады?

2. лайыр, сттіген тымдас сімдіктерді вегетативтік мшелерінде андай ерекшеліктер бар?

3. Глдері андай симметриялы болады?

4. андай гл трлері бар, ркайсысына жеке-жеке сипаттама беріндер.

5. рбір гл трлеріні гл формулары андай?

6. Жемістеріде адай ерекшеліктер бар?

7. Жергілікті жерде лайыр, сттіген тымдасынан андай
сімдіктер седі?

 

Дебиеттер

1. М. Мкенова. Ботаника курсыны практикумы. Алматы 2000.

2. . метов. Ботаника. Алматы 2005.