Таырыбы: Крделі глділер тымдасы - Compositae.

Сабатын максаты: Крделі глділер тымдас сімдіктерді белгілерімен, баба сімдігіні сырты жне гл рылыстарындаы ерекшеліктерімен танысу.

Кажетті материал: Крделі глділер тымдас сімдіктерді кеппешп даналары, тірі сімдіктер, анытаыш кітап.

Жалпы тсінік

Крделі глділер здеріні сетін ортасына, табии ерекшеліктеріне арай ртрлі пішінді болады. Блар коыржай аймата шптесін сімдік, шала бта тріде сетін бір, екі немесе кп жылды сімдік деп есептелінеді. Бларды жапыратары жай ркен бойына детте кезектесіп, кейде арама-арсы орналаскан, пішідері де ртрлі, бтін немесе тілімді болып келеді, ббе жапырашасы болмайды, са глдері себет глшоырына топтанады. Себетглді барлы глін детте жасыл жапырашалар орамы оршап трады. Майда глі те кп, бір гл трізді жмырлана топтанан трі де кездеседі. Мысалы: оны бабатан байауа болады.

Гл шоыры - себетглді болуы наыз крделі глділер тымдас сімдіктерге тн белгі. детте глшоырында толып жатан са глдер болады, олар глшоырыны табанына орналаскан. Кпшілік глдері актиноморфты немесе зигоморфты, глі кпшілігінде ос жынысты, кейде сирек те болса да жынысты, тіпті жыныссыз трлері де болады. Оларды гліні осарланан глсерігі болады, бірак тостааншасы жойылып кеткен немесе жетілмей алан, айдаршалы немесе оны орнында ауырсын трізді ткшелі желайдары болады, кейде млде болмайды.

Крделі глділерді глі бірнеше трге блінеді:

1) Ттікшелі глдер (сурет 2) - ос жынысты, актинморфты,
клтесіні жоары жаы бес тілікті болады. Гл формуласы:

*Са_(5)-рар-0Со₍₅₎А₍₅₎G₂

2) Жалан тілшелі глдер - 3 клтесі болады, олар бір-бірімен бірігіп скен болады да, жоары жаы ш тілікті болып келеді. Глі зигоморфты, кбіне бір ана аналыы болады. Жалан тілшелі глдер себетглді шет жаына арай седі де, ортасында ттікшелі глдер болады. Тстері ашы тсті болып буна денелерді зіне тартады. Мысалы: кнбаыс Гл формуласы: Са_(5)-рар-0Со₍₃₎А₍₀₎G₍₂₎

3) Тілшелі глдер (сурет 4) - глді клте жапырашалары тменгі жаыда тутікшеге бірігіп скен болады да, жоары блігі зын тілшеге сайды. Тілшені шынан бес тілше жасы байалады. Бдан крделі глделерді ары тегінде бес клтежа-пырашаларыны бірікпей, кейін біріккенін байауа болады. Тілшелі глдер ос жынысты, зигоморфты. Гл формуласы: Са_(5)-рар-0Со₍₅₎А₍₅₎G_(2).

 

 

Крделі глділерді гл шоырлары жне гл трлері:

А – кдімгі егінек; Б – дрілік тймедаы; В – дрілік ба ба; Г – лкен тйе жапыра; Д – кдімгі мыжапыра; Е – кк глкекіре; 1- гл орам; 2- ттікшілі гл; 3- жалан тілшілі гл; 4- тілшелі гл; 5- воронка трізді гл; 6- жеміс тымша.

4) Воронка трізді глдер (сурет – 5) – пішіні воронка трізді, клтенін жоары жаы ртрлі тілікті бесеу болады. Глі зигоморфты, глінде аталыта, аналыта болмайды. Мдай глдер глшоырды шетінде сіп трады, ортасында ттікшелі глдер седі.

Гл формуласы: Са_(5)-рар-0Со_(5-7)А₍₀₎G_(0).

Крделі глділер тымдасында мысал ретіде баба–Taraxacum officinaleсімдігін арастырамыз. (сурет В). Биіктігі жарты метрге жуык, кіндік тамырлы біржылды шптесін, сімдік, сирек екіжылды трлері де кездеседі. ыскаран сабакты, жиегі тере тілімделген, жебе пішіндіжапыраы тамыра жаын орналасан. Тілшелі глдері себетгл шоырына жиналан, тілшесіні тсі сары. Жемісі - айдаршалы тымша Сабатан жуадау кіндік тамыры тмен арай тік седі. Ол топыраа тере бойлап, сімдікке кажетті суды топыраты тере абатынан алады. Гл формуласы жоарыда крсетілген тілшелі глдін формуласы.

 

Тапсырма

1. Тірі сімдіктерден немесе кеппешптерден крделі глділер тымдастарды тамырын, сабаын жне жапыратарын анытау.

2. Глшоыры анытап арау. Глшоырды тмен жаыда орналасан жапыратара назар аудару.

3. Глшоырларындаы глдерді трлерін анытап, аталы, аналытарын арау.

4. Жемістерідегі ерекшеліктерді баылау.

5. Кітаптан немесе кестеден крделі глділер тымдастарды гл трлеріні суреттерін салу.

6. Баба сімдігіні вегетативтік жнеглдеріндегі ерекшеліктерді зерттеу.

7. Крделі глділер тымдас сімдіктерді трлерін анытап, гл формулаларын растыру.

8. айталау сратарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.