Айталау сратары

Зертханалы жмыс №15

Даражарнактылар класы- Мопосоtyledoneae

Лалаглдер класс тармаы /Liliidae/

Лалаглдер /Liliaceae/

Асты тымдасы /Poaceae/

ия глділер тымдасы //Cyperaceae/

Таырыбы: Лалагл тымдасы - Liliacеае.

Сабаты масаты: Лалагл тымдас сімдіктерді вегетативтік

жне генеративтік мшелерідегі ерекшеліктерді

ажырату.

Кажетті материалдар: тірі сімдіктер, сімдіктерді кеппешп даналары, пиязшытар, анытаыш кітап.

Жалпы тсінік

Лалагл тымдастары - біржылды, екіжылды, кпжылды шптесік даражарнаты сімдіктер. Бл тымдас сімдіктерді ішінде эдемді трлері жне туыстары кп, лкен тымдас, барлы континенттерде кездеседі, демі глдейтін сімдіктер. Казастада 21 туысы белгілі. Дм татымды зат есебінде пияз, сарымса, ояншп тамаа пайдаланылады. Медицинада дрідермек алуда алоэ, іжуглді мені те зор. семдік шін лалагл, ызалдак, смбіл т. б. олдан есіреді. Кейбір трлері блмеде сіріледі (мысалы, аспидистра, аспарагс, кірпі шп, амариллис, т.б.).

Лалагл тымдастарыны жапыратары тамыра жаын жерден шыады, катарлас (параллель) жне доа жйкелі болады. Жапыра татасы тегіс жиекті немесе тіс-тісті болып келеді, брінде де тамырсабатары жне пиязшыы болады. оырау трізді глдері ірі, ашы тсті, ос жынысты, актиноморфты, сирек зигоморфты. Глдері шашагл, сыпыртыгл жне шатырша гл шоырларын райды, кейде бір ана гл болады. Гл жапыраы екі атар шебер бойына орналасан, бірікпеген, сирек біріккен 6 клтесі бар, тостааншасы кейде болмайды. Акдроцейі 6 аталытан, екі шебер бойына орналасады, гинецейі ш аналытан, ш ялы, стігі жатын. Жемісі ауаша кейде жидек болып келеді, тымы эдослермді.

Лалагл сімдіктеріні пиязшыы трі згерген ркен болып саналады. Оны тбіртегі трі згерген саба болса, етженді абыкшалары шыу тегі жаынан жапыра. Тбіртекті тменгі жаынан жер астына тамыр шыады, ал жоары жаы дестеу болып келеді де, одан тарматанбайтын біржылды ркенін жер бетіне шыарады.

Пиязшыы жер бетіне сабаыны шыуынан брьш жетіте бастайды. Бл кезде пиязшыта ткен кздегі жаа бршік рі арай дамиды жне абышалары алыптасады. Осыдан кейін ана жапыратар мен саба шыады. Жаз бойы пиязшыкты абышалары оректік заттар жинатайды. Глдеп бітіп тым бергеннен кейін лалаглді жер стіндегі сабатарымен жапырытары леді де, пиязшыы ыста тынышты кйге кшеді.

Лалаглді тымы арылы жне вегетативтік діспен кбейтуге болады, сонымен атар пиязшытарыны абышалары арылы кбейе алады. Ол шін ересек пиязшыты сырты абышаларын бліп алып, оны штен екі блімін тазартылан дымыл ма отырызады.

Лалагл тымдасына мысал ретіде май інжуглін – Convalaria majalis - алып арастарымыз. (1 сурет). Биіктігі 20-30 см болатын тамырсабаты сімдік. Сабаыны тмегі жаыда ашыл-ызылт тсті абыршаты ынапты жапыратары болады. Мндай жапыратары біріні ойнауынан бірі сіп шыады. Жапыра татасыны пішіні зынша - эллипс трізді шы сйірдеу болып келеді.

1 – сурет. Май інжуглі: А - жалпы крінісі; Б - гинецей; В - тйінні клдене кесіндісі; Г - глді зыннан кесіндісі; Д - аталы; Е - гл диаграммасы; Ж - жемісі-жидек; 3 – рылысынын схемасы: 1 – негізгі сі(рашанда вегетативтік ркен); 2 - тменгі абырша трізді жапыра, 3 - тйьгталан кынапты жасыл жапыратары (4), бдан жалан саба тзіледі; 5 - глмен (глсааты) аяталатын шінші реттік сь; 6 – гл жапыра; 7 - екінші реттік сь (глді ркен); 8 - бйірлік ркенні жапыра бастамасы; 9 - тамырсаба; 10 - осалы тамырлар.

Глшоыры - шаша гл. Глсерігі жай, клтежапырашалы, тсі а, біріккен, алты тісшелі. Аталыы алтау /3+3/. Гинецейі синкарпты, стігі жатын, шялы, аналы мойны ыса, аналы аузы ш брышты болады.

Гл формуласы: *Р(3+3) А3+3 G(3)

Жемісі - жидек.

Тапсырма

1. Тірі сімдіктерден немесе кеппешптерден лалагл тымдас сімдіктердін вегетативті мшелерін талдау.

2. Гл рылысына зер салып, гл серігіні андай екендігін, санын анытау.

3. Глді аталытары мен аналытарын арап, санын анытау.

4. Пиязшыты ортасынан жарып, абыршатарын, тбіртегін арау.

5. Кітаптан немесе кестеден май інжугліні вегетативтік мшелеріні, гл блімдері мен гл диаграммасыны суреттерін салу.

6. Анытаыш кітаптан лалагл тымдас сімдіктерді трлерін анытап, гл формулаларын растыру.

7. айталау срактарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.

айталау сратары

1. Лалаглді сімдіктер андай белгілері бойынша даражарнатылар класына жатады?

2. Лалагл тымдасына андай сімдіктер жатады?

3. Лалаглді сімдіктерді вегетативті мшелері андай болып келеді?

4. Глдерінде андай ерекшеліктер бар жне адай глшоырлары болады?

5. андай жеміс трлері лалаглді сімдіктерге тн?

6. Пиязшыты рьлысы андай жне андай маызы бар?

7. Май інжугліні вегетативті мшелерінде жне глінде андай ерекшеліктер бар?

8. Жергілікті жерде лалагл сімдіктерді адай трлері седі?

9.Лалагл сімдіктерді андай трлері ызыл кітапа енді жне оларды маызы андай?

 

Дебиеттер

1. М. Мкенова. Ботаника курсыны практикумы. Алматы 2000.

2. . метов. Ботаника. Алматы 2005.