Такырыбы: Асты тымдаста - Gramineae.

Ия глділер тымдасы - Суреrасеае.

Сабаты максаты: Асты тымдас сімдіктерді трлерімен

жне вегетативтік, генеративтік мшелеріндегі

ерекшеліктерімен танысу. ия тымдас сімдіктерді вегетативтік жне генеративтік мшелеріндегі ерекшеліктерімен танысу.

Кажетті материал: тірі сімдіктер, асты жне ия гділер тымдас сімдіктерді кеппешп даналары, дндері, бидайды рельефті кестесі, анытаыш кітап

Жалпы тсінік

Ауыл шаруашылыында мні зор, даражарнатылар класына жататы ке таралан тымдасты бірі - асты тымдастар. Асты тымдастар жер шарыны барлы айматарында, шальшдытарда, далалы жерлерде седі. Кейбір трлері космополит болып табылады. Барлы асты тымдастар-шптесін кпжылды жне біржылды сімдіктер.

Осы тымдастын баса сімдіктерге араанда здеріне тн біратар белгілері бар. Біріншіден, асты тымдастарды тамыр жйесі шашаты болып келеді. Екіншіден, сабаы-іші уыс буынаралытардан жне жуантытау келген буыннан трады. Буындары лпаа толы болады. Мдай сабаты сабансаба деп атайды. Мысалы, ара бидай, атонак т.б. Ал кейбір асты тымдастарда буынаралытары лпаа толы болады, мысалы, жгері, ант раы.

Асты тымдастарды сабаы буындаы жасушаларды блінуі нтижесіде зарып седі. Мдай суді ыстырма бой деп атайды. шіншіден, жапыратары жапыра ынабы жне жапыра алааны болып екі блімнен ралады. ынап -жапыратын ттікше трізді кеейген тп жаы. Ол сабатын буынаралытарды тп жаындаы блінетін нзік жасушаларды орайды. Жапыра татасыны ынапта шыатын жеріде лпек сінді-тілше болады. Ол саба пен ынапты аралыына суды енуіне ммкіндік бермейді.

Асты тымдастардын глшоырлары екі трлі: маса (бидай - Triticum, арабидай - Secale жне арпа - Hordeum)жне шашак басты (слы - Avenа, тары- Panicum, кріш - Oryza, май - Sorghum) болады. Асты тымдастардын масаы масаты сабатан трады. Онда масашалар орналасады. рбір масаша екі масаша абыршаынан тзіледі. Бларды млшері мен пішіні р трлі болады. Осындай масашалардан крделі гл шоырлары: жай маса, крделі маса, сыпырты бас болып трленеді. Масашадаы глдерді саны трліше бір глден бірнеше глге дейін болады. Кптеген асты тымдастарды рбір глінде екі гл абыршаы, 2 гл лпегі, 3 аталыы жне тк басан ондырмалы екі ауызды бір аналыы болады. Гл абыршаын лодикулдар деп атайды. Жемістері бір тымды - днек; жеміс абы (ауызы) тыма жабысып, ттасып біткен. Эндосперм рыты оршамай, тым жарнаа жанасып трады. Дндерді жиынтыын асты деп атайды.

Мысал ретінде жмса бидайды алыш арастыратын болсак (1 сурет), 6л асты тымдастарды ішінде е кп тараан тр. Масаы ртрлі пішінді (пилиндрлі, тйреуіш трізді т.б.), кесіндісіде днгелек, тікбрышты. Маса сабаы атты. Масаында 3-5 глдері болады. Днегі ыса, жуан. Бидайларды ішідегі полиморфты трі, тпкі солтстік аудадарда да сіріледі.

1-сурет. Жмса бидай: А - глшоыр-крделі маса, 2 - масаша, (3 - аналы жне лодикул, 4 - жеміс-днек, 5 - жапыра (а - тілше, б - лаша).

Аталы саны трлеріне байланысты бір, екі, алтау болып згеріп отырады. стігі жатын, бір ана тым брі болады. Гл формуласы: Р(2)+2 А3G (2)

Кияглділер - кпжылды шптесін, сирек зын немесе ыса тамырсабаты біржылды сімдіктер. Сабаы ш ырлы, сирек-цклиндрлі, іші паренхималы лпаа толы болады, буын жне буынаралытары нашар жетілген. Жапыратары сабаыны ш жаында да седі, пішіні жідішке ланцет трізді болып, шеттері тмен арай иілген болып келеді. Тілшесі болмайды, кейбір трлеріде абырша трінде кездеседі. Бтатануы бйірлітптенеді. Бйірлі горизонталь ркендерінек тамыр сабатары калыптасады.

Глшоыры - жай маса немесе крделі, кптеген глдерден трады, сирек, масаында бір глі болады. Жай жне крделі масатары сыпырты, шатырша, жмыргл гл шорыына топтанады.

Глдері сак, тссіз. Гл серігі болмайды, оларды орнына лпектері немесе тктері болады. Андроцейі бір шеберлі, ш аталытан трады. Гинецейі екі немесе ш жеміс жапырашасынан трады. стігі жатын, бір ялы, бір тым брі болады. Аналы мойнында екі немесе ш жіп трізді зын аналы мойны болады.

Глдері ос жынысты немесе дара жынысты болып келеді. Дара жынысты трлерінде (кияленде) кбіне бір йлі болады да, сирек екі йлі болады. Бір йлі трлерінде гл шоырлары ос жынысты себебі гл шоырыны бір блігінде аналы глдер, екінші блігіде аталы глдер седі. иялені аналы глдерінде гл кабыршатарынан баса гл апшытары болады, олар екі глжапыратарыны бірігіп суінен тзіледі. Бларды жемістері осы апшыты ішіде болады. ияглділер тымдас сімдіктерді жемісі - шбрышты, шар трізді немесе абысан жаак. Тымы эдоспермді, рыты оршап жатады.

Мысал ретіде ынапты лпабасты – Eriophorum vaginatum(пушица влагалищная) алып арастырамыз. (1 сурет). Кп жылды шптесін сімдік. Сабаынь биіктігі 30-100 см, кп, тік, аз шырлы, тбіде ынапты оыр тсті жіішке жапыратары сіп трады. Саба жапыратары екі-ш, олар редукцияланан лпа трінде болады.

Глшоыры - маса, жеміс пайда болада шар пішінді болады. Глдері а лла трінде седі. Аталыы шеу, зын тозаабы болады. Аналыы біреу, бір ялы, стігі жатын, аналыыны мойыны зын, аналы аузы жіп трзіді келеді. Гл формуласы: *РрарА3G(3)

Жемісі - шбрышты жаа.

 

 

1-сурет. Кынапты лпабас:

А - жалпы крінісі;

Б - гл шоыры;

В -глі;

Г - жапыра олтыындаы абырша;

Д - айдаршалы жемісі.

 

Тапсырма

1. Асты тымдас сімдіктерді тірі немесе кеппешп даналарынан ынапты жаныратарын, тілшелерін тауып крсету.

2. сімдік сабатарынан буын буынаралытарды тауып, ішкі рылыстарындаы ерекшеліктерді анытау.

3. Тамырларынын андай тамырлар жйесі екендігін анытау.

4. Глшоырыны трлерін анытап, глінен лодикулдарын тауып, аталытарын санап, аналы аузыны ерекшеліктерін зерттеу.

5. Жмса бидайды крделі масаыны, аналы жне лодикуласыны, днегіні, жапыраыны жне тілшесіні суреттерін салу.

6. Бидай дніні рельефті кестесінен рыты, эдоспермні орналасуын байап суретін салу.

7. сімдіктерді трлерін анытап, гл формулаларын растыру.

8. айталау сратарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.

9. Тірі сімдіктерден немесе кеппешптерден ия тымдастарды тамырын, сабаын, жапыратарын арап, ерекшеліктерін анытау.

10. сімдіктерден бір немесе екі йлі сімдіктерін анытау.

11. Гл шоырларыны трлерін анытап, глдеріндегі аталы, аналы глдерді табу.

12. Жемістеріндегі ерекшеліктерді баылау.

13. Кітаптан немесе кестеден кынапты лпабасты жалпы крінісіні, гліні, жемісіні суреттерін салу.

14. ияглділер тымдас сімдіктерді анытап, гл формулаларын растыру.

15. айталау сратарына жауап бере отырьп, салан суреттеріне талдау жасау.