айталау сратары

Зертханалы жмыс №8

Таырыбы: : Плаун трізділер блімі - Lycopodiophyta.

ырыбуындылар блімі /Eguisetophyta/

 

Сабаты масаты:Тйреуіш трізді жне селагинелл плаундарыны рылыстарындаы, даму кезендеріндегі ерекшеліктерді ажырату.

Кажетті материалдар:тйреуіді трізді плаунны кеппешбі, плаунны, селагенеллді споралы масатарыны траты препараттары.

Жалпы тусінік

Плаундар кбіне ормадарда, дымыл жерлерде седі. Плаундарды ертедегі трлері ааш тріздес болан, азіргі кезде бта жне шптесін болып седі.

Спорофиттік мшелері - тамыры, сабаы жне спиральша жиі орналасан жасыл жапыратары болады. Плаун сабаында буын жне буын аралытары болмайды. Сабаы жне тамыры дихотомиялы бтатанан болады. Плаундар бліміні екі атары бар: плаудар жне селагинелдер. Біз плаундар атарыны кілі - тйреуіш трізді плаунды арастырамыз (1 сурет).

Спорофиті кпжылды мгі жасыл сімдік. Негізгі сабаы жерге тселіп седі, одан дихотомиялы бтатанан ркендер сіп шыады, оны зыдыы 25 см-ге дейін барады, бларды ен шында споралы масатары жне тбе бршігі болады. Жерге тселіп жатан сабаынан жерге арай дихотомиялы бтатанан тамырлар седі. Сабаы мен бтаын ланцет трізді жапыратар жауып трады. Жоары арай сіп тран сабатарыны шында споралы масатар дамып жетіледі, онда спорангийі бар спорофилдер дамиды. Спорангий ішіндегі жасушаларды редукциялы блінуіні нтижесіде гаплоидты хромосомды споралар дамып жетіледі. Споралары сырты пішіні жне клемі жаынан бірдей болады, бларды изоспоралар деп атайды, сондытан тйреуіш трізді плаунды те споралы плаудара жатызады. Спорангийдегі споралар жаздын аяыда сары нта тріде сырта шашьшады. Спораны рамында май кп, сондытан жеіл болады. Мдай жеіл спораларды дамуы шін сл ана самал жеткідікті. Споралар жауын суымен алып та алыса таралалы.

 


Спора плаунны жыныссыз кбеюге арналан мшесі. Пайда болан спора су шін зіне олайлы топыраа тсуі керек осындай ортаа тскен спорадан ересек плауна тіпті де самайтын шаын ана скінше сіп шыады. скіншені клемі бршатан лкен емес, пішіні аздап алана сайды. скеншені здігінен тіршілік ете алатын аза деп арастырады. скіншенін суімен плаунны жыныссыз кбеюі бітеді. Осы скіншеден біраз жылдан кейін гаметофит дамиды. Гаметофиттері ос жынысты жне бларды ризоидтары болады. Гаметофитті ос жынысты деп аталатын себебі оны стігі жаында парехималы лпаа кіріп жататын антеридий жне архегоний дамып жетіледі. Антеридий сопа пішінді болса, ал архегоний мыра трізді болып келеді.

Архегонийден аналы жыныс жасушасы, ал антеридийден екі талшыы бар кптеген сперматозоидтар дамып жетіледі, бл екеуіні рытануынан-диплоидты хромосомды зигота дамиды, бдан ры дамиды. Алашкы кезде ры гаметофитті лпаларыны арасында боладытан оректік затты осы гаметофиттен алады. рыты кп кешікпей тамырлары се бастайды да коректік затты топыратан алады, бдан кейін спорофитті за жне су кезеі басталады.

Жерге спора шашылып, скіншеден жас плаун дамыана дейін 10-12 жыл теді. Жылдар ткен сайын баяу сіп жетіле береді. Тек 20-30 жылдан кейін ана р нрсені шекейлеуге пайдалануа жарайтын ересек спорофит дамиды.

Селагинелдер - Selaginellales атарыны кілі - селагинелл- Selaginella, бл р трлі споралы плаундара жатады. /1 сурет/. Селагинелді жоары арай аздап ктерілген тселмелі ыска сабаы, жапыратары-жмырта трізді сопаша келген, са тісті, шотанып орналасан болады. Масатары жеке немесе жпталан кйінде трт ырлы аяыда орналасады. Масаты сінде тменнен жоары арай бір-біріне тыыз орналасан спорофилдері болады. рбір спорофилді жоары жаында бір спорангийі болады. Бір масата микро- жне мегаспорангий дамиды, бларды масата орналасу тртібі ртрлі болып келеді. Кейбір масаты жоары жаыда тек микроспорангийлер болса, ал тменгі жаында мегаспорангийлер болады немесе масаты бір жаында микро-, ал келесі жаында мегаспорангийлер болуы ммкін. Мегаспорангийлері лкен, райсынан трт мегаспора дамиды. Микроспорангийден кптеген микроспоралалар дамып жетіледі. Пісіп жетілген микроспорангийлерден микроспоралалар сырта шашылып, жел арылы таралады. Микроспоралардан скін дамиды, бларда антеридийлер калыптасады бны енді аталы гаметофит деп атайды.

Мегаспорангийден шашылан мегаспоралар топыраа тсіп не бастайды да аналы скінге айналады. Аналы скін мегаспораны ішіде дамиды да, сода алып ояды. Аналы скін аталы скінге араанда лкендеу болып келеді, ішінде ассимиляциялы жасушалардан тратын лпалары болады, бл келешек рыа орек болып табылады, осы лпаны ішінде ыса мойынды архегоний жатады.

рытану тек сулы ортада жреді. Антеридийден дамып жетілген екі талшыты сперматозоид сумен жзіп келіп, архегонийдегі аналы жасушаны рытандырады, нтижесінде зигота тзіліп оны дамуынан жас селагинелл, одан ересек спорофит сіл шыады.

Тапсырма

1. Кеппешптегі плауннан морфологаясын - тамырын, сабаын жне жапыратарын баылап, сырты рылысыны суретін салу.

2. Кеппешптегі плауннан бір жапыраын алып, препарат дайындап, жапыра пішінін жне тарамдалмаан жйкелерін баылап, суретін салу.

3. Плаунны споралы масаыны траты препаратынан, спорангийі бар спорофилін кріп, суретін салу.

4. Селагинедді траты препаратынан микро-, жне мегаспорангийлерді тауып, суретін салу.

5. Кітаптан тйреуіш трізді плаунны жне селагинелді даму кезендеріні суреттерін салу.

6. Тйреуіш трізді плаунны жне селагинелді даму кезендеріні сызба нсасын жазып крсету.

7. айталау сратарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.

айталау сратары

1. Плаундарды морфологиялы рылысы андай?

2. Плаундар бліміні андай атарлары бар?

3. Тйреуіш трізді плаунды не себептен те споральшар деп атайды?

4. Тйреуіш трізді плаунны споралы масаыны, спорангийіні, спорасыны рылыстары андай?

5. Тйреуіш трізді плаунны даму кезеі алай теді?

6. Тйреуіш трізді плаунны диплоидты жне гаплоидты фазаларыны ара атынасы андай?

7. Селагинедді тіршілік жадайы кандай?

8. Селагинелдін споралы масаындаы, спорангийлерінін жне спораларыны рылыстары андай?

9. Селагинелді даму кезеі алай теді?

10. Селагинелді не себептен ртрлі споралы плаундара жатызады? 11. Плаундар жне селагинелдер атарларын андай белгілері арылы ажыратуа болады?

12. ртрлі споралыларды шыуыны эволюцияда адай маызыбар?

 

Таырыбы: ырыбуындындылар блімі - Equisetophyta.

Сабаты масаты:ырыбуындыларды морфологиясымен,

даму кезеімен танысу.

ажетті материалдар: ырыбуындыларды кктемгі, жазы кеппешбі,

ырыбуынны споралы масаыны траты

препараты.

Жалпы тсінік

ырыбуын - Equisetophyta зі аттас келген тымдаса жататын жоары сатыдаы споралы (архегонийлі) шптесін больш кездесетін сімдіктер. Олар дымыл ормадарда, батпатарда, дала мен шабындытарда, блатар мен зен жааларында кездеседі.

ырыбуындар мктер мен ыналар сияты брын сімдік спеген жерлерге де се береді. ырыбуын – кпжылды сімдік. Бунаталан тамыр сабатары топырака 1 м тередікке кетеді. Тамырсабаында крахмал орын жинайтын тйнек трізді ысаран жанама ркені болады, тамырсабатан осалы тамырлар жне жер бетіне зі сияты бтатанып сетін сабатары сіп шыады.

Сабаыны буын аралыы амыстікі сияты уыс болады. ырыбуынны сабаы буын жне буын аралытарынан трады. Жасыл тсті болатын сабаы мен ркендеріні іні жасуша абышаларына кремнезем сііп, атайып кетеді де, олара ашырлаышты асиет береді. Бл асиет инкрустация деп аталады. Сабаында редукцияа шыраан, топтанып орналасан са жапыратары болады. Спорангийлері спорангиофорларда болады, бл слорофиддерге гомологты болып табылады. Спорангийлерінде споралар дамып жетіледі.

ырыбуынны даму кезеімен танысу шін дала ырыбуынын аламыз. /87 сурет/. сіп тран дала ырыбуыны спорофит болып табылады, бл кпжылды шптесін сімдік, тамырсабаы топыраа 100-200 см кіріп жатады. Тамырсабаыда лкедігі грек жааындай тйнектері болады, онда крахмал оры жиналады.

ырыбуынны жер беті ркені екі трлі. Біреуі жазды ркен делінеді, ол жасыл тсті сетін ркен, сабаы топтанып бтаталады. Жазды ркенде ассимиляциялы процесс нтижесінде оректік затты оры жиналады, ал кзге арай жазды ркен райды. Екіншісі - кктемгі ркен - ерте кктемде дамиды, ызылт-оыр тсті, сабаы тарамданбайды, жапыратары абырша трізді болып келеді. Кктемгі ркеніні шында масаша дамиды. Масашаларында пішіні алты брышты аланша трізді спорангиі бар спорангиофорлары болады. Спорангилеріні саны 8-15 болады, бда ядролары гаплоид санды хромосомы бар жасыл тсті домалак споралар дамып жетіледі. Спорангиофорлар трі згерген спорофилдер болып табылады. рбір спораны жасуша абышасы ш абат болады: экзина жне интинадан баса сырты абаты - перинасы (мамы) болады, осы абаттан гигроскопты асиеті бар ширатылан таспа трізді екі сідісі болады, олар жоары жаынан екіге айрылып тртеу болып крінеді. Бндай спораларды элатеральды споралар деп атайды. Бл споралар сырт пішіні жаынан бір-бірінен айырмашылыы болмайды, біра физиологиялы жаынан ртрлі болады. Спораны сідісі ауа ылалды болса спорадан ажырайды да, ал ра кезде спораа жабысып калады. олайлы ортаа тссе споралар сіп, олардан скінше дамиды. Физиологиялык жаынан аталы болып келетін спорадан кішкентай жасыл тсті аталы скінше дамиды, оны шы телімделіп келеді де оларды арасыда антеридий дамып жетіледі. скінше ризоидтары арылы топыраа бекінеді. Антерийден кпталшыты сперматозоидтар дамиды, ал келесі физиологиялык жаынан аналык болып келетін спорадан аналык скінше дамып жетіледі. скіншеде архегонийлер тзіліп, ода аналы жасуша жетіледі, рытану сулы ортада жреді. Кпталшыты сперматозоид сулы ортада жылжып, архегонийдегі аналы жасушаны рытадырады, нтижесіде зигота, зиготадан ры, рытан жас ырыбуын, кейін кпжылды спорофит дамып жетіледі. Кпшілік ырыбуындарды споралы жне ассимиляциялаушы бір ана ркені болады.

 

87-сурет. ырыбуынны тіршілік кезеі: М - мейоз.


Тапсырма

1. ырыбуынны кктемгі жне жазы ркедеріні сырты рылыстарындаы ерекшеліктерді зерттеп, суреттерін салу.

2. Кктемгі ркеніні споралы масаыны спораларыны препаратын дайындау керек, ол шін споралы масаын зат шынысына аып, спораларын ра кйінде арау керек.

3. Препараттаы спораларды ылалдап, микроскоппен арап, ра кйіндегі споралармен салыстырып, андай згерістерді боланын анытау.

4. ырыбуынны споралы масаыны траты препаратынан, масаты, спорангийі бар спорангиофорды суретін салып тиісті белгілермен белгілеу.

5. ырыбуынны даму кезеіні суретін салу.

6. ырыбуынны даму кезеіні схемасын жазып крсету.

7. айталау сратарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.

айталау сратары

 

1.ырыбуындарды андай ерекше белгілері бар?

2. Инкрустация дегеніміз не?

3. ырыбуынны тіршілік кезеі алай теді?

4. Споралы масаыны рылысы андай?

5. Элатеральды спора дегеніміз не, оны андай асиеті бар?

6. ырыбуынны гаметофиттері андай рылысты болып келеді?

7. ырыбуынны диплоидты жне гаплоидты фазаларыны ара атынасы кадай?

8. ырыбуынны кктемгі, жазы ркендеріні арасында кандай айырмашылытар бар?

9. ркендеріні екі трлі болып келуі барлы ырыбуындыларда кездесе ме?

 

Дебиеттер

1. М. Мкенова. Ботаника курсыны практикумы. Алматы 2000.

2. . метов. Ботаника. Алматы 2005.