айталау сратары
Зертханалы жмыс №3
Таырыбы: Оомицеттер класы – (Oomycetes)
Зигомицеттер класы – (Zygomycetes)
Сабаты масаты: Оомицеттер класыны кілі - картоп фитофторасынь, зигомицеттер класыны кілі – мукор саыраулаынь ерекшеліктерін ажырату.
ажетті материалдар:заымданан картоп тйнегі, картопть закымданан жапыратарыны кеппешптері, нада сірілген мукор саыраулаы.
Жалпы тсінік
Саныраулатар тірі табиатты ерекше тобы, оларды 100 мынанастам трі белгілі, олар Жер жзіні барлы бедцеулерінекеінен таралан: топырата, суда, ааш дідерінде, тірі жне лі азаларды денесінде т.б. тіршілік етеді. Саыраулаты сімдікке, жануарлара тн белгілері бар. Саныраулатар сімдік сиякты бір орыннан озалмайды; канша тіршілік етсе, сонша се береді, тарамдалады; жасушасында алы абыкшасы болады; коректік заттарды жануарлар сияты пайдаланбай, сімдіктер сиякты бкіл денесімен сорады. Оларды жануарлара тн белгілері; жасушасыны абышасы атты хитиннен трады; жануарлар сиякты дайын органикалы заттармен оректенеді, фотосинтез жрмейді себебі саыраулатарда пластидтер болмайды. Блар дайын органикалы заттармен оректенуге бейімделген гетеротрофты сімдіктер. Кпшілік саыраулатардын вегетативті денесі жіпшелерден (гифалардан) трады. Блар бір-бірімен матасып жіпшума (мицелий) деп аталатын саыраула денесін райды. Тменгі сатыдаы саыраулатарды жіпшуматары клдене перделерге блінбеген, яни жасушалы рылысы жок, кп ядролы, ал жоары сатыдаы саныраулатардь жіпшуматары клдене перделерге блінген, кп жасушалы, бір, екі кейде одан да ядролы болады. Саыраулатарды жеке жасушасыны рылысы - абышадан, цитоплазмадан ядродан, ал ересек жасушаны ортаы блігін ірі вакуоль алып жатады. Вакуоль жасуша шырынына толы болады. Саыраулатарды жасушаларында кор заты ретіде ешуаытта крахмал жиналмайды, май тамшылары мен гликоген жиналады. Кейбір саыраулатарда р трлі улы заттарды жиналуы да жиі кездеседі.
Саыраулатарды тсі - жасуша кабыыда, цитоплазмада, вакуольде болатын пигменттерге байланысты. Пигменттер р трлі химиялы процестер нтижесіде тзіледі.
Саыраулатарды жіпшуматары сырты - экзогеді жне ішкі - эдогенді болып екіге блінеді. Экзогенді жіпшуматар субстратты стіде, эндогенді жіпшуматар ішінде, сімдік алдытарыны арасыда, тірі сімдіктер денесіні ішіде жатады.
Саыраулатар бршіктері, вегетативтік, жыныссыз жне жынысты жолдармен кбейеді. Бршіктену - жасушаны бршіктеніп кбеюі, мысалы, ашыты саыраулаы.
Вегетативтік кбею - саыраулатар жіпшуматарыны жеке бліктерге жне жасушалара блінуі арылы кбейеді.
Жыныссыз жолмен кбейгеде саьраулатарда р трлі спора тасушы мшелеріні рылуы арылы кебейеді. Споралар жішпуматы шынан сетін спорангияларда тзіледі. Кейбір тменгі сатыдаы саыраулатарды споралары балдырларды зооспораларына сас, козалыш келеді, оны да зооспора деп атайды, олар зооспорангияларда кп млшерде тзіледі. Бндай пайда болан спораларды эндогедік жолмен пайда болан споралар деп атайды.
Экзогендік спораларды кепшілік уакытта конидия деп атайды. Блар монша трізді тізбектеліп келіп, ерекше тарамдалан не тарамдалмаан конидия сааы деп аталатын жіпшуматардын штарынан дамиды.
Саыраулатарды жынысты кбеюі кезіде арапайым трлерінде хологамия, изогамия жне гетерогамия жолдарымен кбейсе, рылысы крделілері оогамия жне тіркеспелі балдырларды коньюгациясы сияты, зигогамиялы жолмен де кбейеді. Барлы тменгі сатыдаы саыраулатарда зитота біраз уаыт тынышты кйінде болады. Ол сер алдында редукциялы белінеді. Бл саыраулатарды барлы тіршілік жадайы гаплоидты, ал диплоидты болып тек зигота есептеледі
Жоары сатыды саыраулатарды кшпілігі жеке гаметалара белінбеген, сырты рылысы жаынан р трлі жыныс мшелеріні бір-біріне йылуы арылы кбейеді, бдай кбею гаметангиогамия деп аталады. Біраз саыраулатарды жыныс мшелеріні рытануы спермациялар арылы болады. Олар бунаденелермен немесе ауаны аынымен келіп аналы жыныс жасушасын рытандырады. Жоары сатыдаы саыраулатарды біраз трлерінде наыз жыныс процесіні жойыланы байалады. рытану кпшілік жадайда бір вегетативтік жасушаны протопласты екінші бір жасушаа жылжып барып кйылуы, бндай кбеюді соматогамия деп атайды. Мнда ядролар бір-біріне бірден осылмайды, олар тек жп-жбымен жаындасып, дикарион тзіледі. Содан кейін р трлі жынысты ядролар бір-бірімен осылып, диплоидты ядро кариогамияа ауысады. Ядродар жынысты жолмен косыланнан кейін, тынышты кезеінен тпей-а, редукциялы жолмен белініл, гаплоидты жынысты кбею спорасына айналады. Сонымен кпшілік жоары сатыдаы саыраулатарды даму кезеіде гаплоидты, дикариоды жне диплоидты ш фаза алмасып отырады. Диплоидты фаза аза уаыт, ал гаплоидты жне дикарионды фазаларды затыы саыраула топтарына байланысты.
Біз оомицеттер – Oomycetes класына кілі - картоп фитофторасымен– Phytophtora infestansтанысамыз. Ол сімдікте "картоп зілі" деп аталатын ауру туызады. Бл аурумен заымданан картоп глденгеннен кеиін жапыратары солып карая бастайды. Саыраулаты жіпшумаы жапыраты" лпасына ялайды, ал жапыра татасыны тменгі жаындаы иштесіктері арылы конидий саактары шыып трады, онда конидиялар дамиды. Конидиялар шашылып, заымданбаан жапыратарды закымдайды. Ауа райы те ылалды болада конидийлер зооспорангия сиякты седі де, одан екі талшыы бар 6-12 зооспоралар сырта шыады. Олар су тамшылары арылы баса жапыратара тсіп, кабыкпен капталып жаа жіпшелер тезейді. Сйтіп жапыраты бетінде жаа датар пайда болады. Жабыр катты жауса зооспоралар мен конидиялар сумен жуылып топыратаы тйнектерге жады. Картопты оймада сатаанда ауру тйнектерден заымдалмаан тйнектерге жады, сйтіп оймадаы картоп тйнектерді брін шірітіп жіберуі ммкін. Картоп шірігенде жыныс процесіні нтижесінде ооспора тзіледі. Ооспора ыс бойы саталып, келесі жылы жаадан сол ауруды таратады. (1- сурет).
1-сурет. Фитофтораны мірлік циклы:
А-жыныссыз кбеюі;
Б-жынысты кбеюі:
М-мейоз: 1-фитофторамен заымданан картопты жапыраы мен тйнегі;
2-конидия жне оны суі;
3-зооспорангилар жне олардан спораларды шыуы;
4-зооспора;
5-зооспораны жапырата жне тйнекте суі;
6-оогоний мен антеридий;
7-оогамия;
8-ооспораны тзілуі;
9-ооспораны суі.
Блармен кресті басты шарты - картоп егісіне улы бордосс сйыын бркеді. Картопты коймаа сатау алдында ойманы дизенфекциялап, картопты мият срыптап, 4-5° тан артпайтын температурада сатау керек.
Зигомицеттер - Zygomycetes класынь кілі – мукор.
Mucor mycedo саыраулаы - 6л кп ядролы, перделерге блінбеген, жан-жаа тарматалып бтатанан жіпшелерден трады. Жіпшелерден жоары арай шар пішінді спорантийлер ктеріледі. Спорангий ішідегі протопластар бірнеше ядросы бар кптеген майда блшектерге блінеді де, кейіннен абыа оралып спораа айналады. Спорангий абыы жыртылып, одан споралар шыады да, ауаны аынымен таралады. Бл жыныссыз кбеюі. Жынысты жолмен кбеюі сирек кездеседі. Мда сырты рлысы жаынан бір-біріненен адай айырмашылыы жок, тек физиологиялы жаынан ана айырмашылыы бар крші жатан жіпшуматардан бташалар седі. Бл бташалар р трлі жіпшуматарда жататындытан мукорлар гетеротальды больп есептеледі. Бір-біріне арай баытталан осы бташаларды, штары тйіседі де, осы кезде негізгі жіпшеден олар перделермен блінеді. Тйіскен жіпшелерді кабышасы еріп, жасуша іштерідегі кп ядролы заттар араласып тзіледі. Зигота ядросы редукциялы жолмен блініп, зак уаыт тыныштытан кейін ыса жіпше сіп шыады. Жіпше рыты спорангийлермен аяталады, онда аталы жне аналы споралар тзіледі, блардан жіпшені аналы жне аталы трлері дамиды.
Тапсырма
1.Кеппеешптегі заымданан картоп жапыраынын фитофтораны лупа арылы арай отырып, кітаптаы немесе кестедегі суреттермен салыстырып, талдау.
2.Заымданан картоп тйнегінен препарат дайындап, кргендеріне анализ жасау.
3.Картоп фитофторасыны сырты рылысны, кбею кезедеріні суреттерін салу.
4.Кн брын сірілген мукор саыраулаы бар ортадан препарат дайындап, жіпшелерін баылау, перделерге блінген блінбегенін анытау.
5.Препараттан мукор саыраулаыны спорангийлеріні жетілу барысын жне спораларын баылап, суреттерін салу.
6.айталау сратарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.
айталау сратары
1. Саыраулатарды сімдіктерге жне жануарлара тн адай белгілері бар?
2. Саыраулатарды талломдары алай деп аталады. Олар неден трады?
3. андай белгілеріне байланысты саыраулатар тменгі жне жоары сатыдаы саыраулатар деп блінеді?
4. Саыраулаты жеке жасушасы андай рылымдардан трады?
5. Саыраулатар алай кбейеді?
6. Гаметангиогамия, спермация, соматогамия жынысты кбеюлері алай теді?
7. Гаплоидты, диплоидты жне дикарионды фазалар андай рпатарында болады?
8. Фитофтора андай сімдікті заымдайды жне андай ауру тудырады?
9. Фитофтора алай кбейеді?
10. Фитофтора саырау лаымен кресуді андай жолдары бар?
11. Мукор саыраулаы ай жерлерде кездеседі?
12. Мукор саыраулаыны жыныссыз, жынысты кбеюлері алай теді?
Дебиеттер
1. М. Мкенова. Ботаника курсыны практикумы. Алматы 2000.
2. . метов. Ботаника. Алматы 2005.