айталау сратары
Зертханалы жмыс №4
Таырыбы:Аскомицеттер класы-Ascomycetes
Сабаты масаты:Ашыты, пеницилл, аспергилл, астауыш саыраулатарыны рылыстарымен, кбеюлерімен танысу.
Кажетті материалдар: ашыты, пеницилл, аспергилл саныраулатары сірілген орта, кастауыш саыраулаы заымданан сімдіктерді кеппешптері.
Жалпы тсінік
Аскомицеттер класыны басты ерекшелігі - кп жасушалы жіпшелерінін жне жыныс процесіні нтижесінде тзілетін алталарын (аскаларыны) болуында. Оларды ішінде калыпты жадайда8 эндогенді спора тзіледі, оларды аскоспоралар деп атайды. Жыныссыз кбеюі конидиялар пайда болу аркылы теді. Мнда конидия споралары экзогенді жадайда конидия сааыны стінде тзіледі.
Жынысты кбеюде саыраула жіпшесіні екі жасушасы осылады, сйтіп ядролары бірігіп зигота тзіледі. Зитота тынышты дуіріне кшпей-ак осылан ядро ш рет блініп гаплоидты 8 ядротзіледі. Ядроны айналасындаы цитоплазманы бір блімі атайып спора абыына, ал зигота кабыы алтаа айналады. Сйтіп, гаплоидты ядродан калталы 8 аскоспора тзіледі. Бл жадайда зиготадан бір ана алта дамиды. Кпшіілік крделі рылысты аскомицеттерді гаметалара блінбеген екі жыныс мшелеріні жасуша ішідегі заттары 6ір-біріне йылады. Аналы жыныс мшесі - архикарп екі жасушадан трады, онын тменгі кеейген шар трізді блімін аскоген, жоары цилиндр сиятысын - трихогина дейді.
Аталы жыныс мшесі - антеридий цилиндр трізді жасушадан трады. Ол аналы жыныс мшесіне жаын седі. Барлыыны жасушалары кп ядролы, бірак гаметалара блінбеген. Антеридий трихогинаны шы арылы зіні жасуша ішіде затын аскогенге яды. Аталы жне аналы жыныс мшелеріні ядролары жп-жбымен бір-біріне жаындасады, біра осылмай дикариондар тзіледі. Осыдан кейін аскогенен жан-жаа тарамдалан аскогедік жіпшелер седі. Дикариоды ядролар аскогедік жіпшелерге теді де, бір-бірімен осылып дикариоды ядро тзеді. Ол редукциялы жолмен блініп 8 асоспораа айналады, ал аскогендік жіпшелерден алталар, тзіледі нтижесінде рытанан бір аскогеннен кптеген алталар рылады. Кпшілік аскомицеттерде за уакыт болатын гаплоидты кеземен диплоидты зиготаны (рытанан жыныс жасушасыны) арасында уаытша дикарионды кезе болады.
Жыныс мшелері дамыан жіпшуматы бір блімі оны айналасына токылып жеміс денесіні лпасын тзеді, одан пішіні р трлі жеміс денесі сіп жетіледі. Аскомицеттерді жеміс денесі рылысына арай шке бледі:
1. Клейстотеций - тйыталан жемісті дене, оны ішінде алта кбінесе ретсіз орналасады. алта жемісті денені жыртылуы арылы сырта босап шыады. (2 - сурет А).
2. Перитеций - мыра трізді, жоары жаында тар тесігі бар жартылай тйыталан жемісті дене. алта шотанып жеміс денесіні тбіне орналасады. Спора піскен кезде алта ктеріліп, жмыраны мойнына келіп ашылып, аскоспораларын шашады. Бос алта жеміс денесінін тбіне тседі де, оны орнын екінші алта басады. (2 сурет Б).
3. Апотеций - ашы жемісті дене, кбінесе табаша трізді. алта оны стіде, гимений деп аталатын абатта жеміссіз жітне-парафиздермен кезектесіп орналасады. (2 сурет В).
Аскомицеттерді кбі сімдік алдытарыда, таамдарда сапрофитті тіршілік етеді. Аскомицеттерді кпшілігі вегетативтік сатысынада сімдікте паразитті тіршілік етіп конидиялар арылы кбейсе, иесі тіршілігін жойаннан кейін оны шіріндісінде сапрофитті тіршілік етуге кшеді, ал одан кктемде алталы спора тасушы мшесі тзіледі.
Аскомицеттер класынын жалааш алтылылар Hemiascomycetidaeкласс тармаыны алашы алталылар немесе эндомицеттер - Endomycetalesатарыны кілі -ашыты саыраулаы –Saccharomyces cerevisiae.
Ашыты саыраулаы бір жасушалы козалмайть азалар. Жасуша пішіні р трлі: дгелек, сопаша жне таякша трізді болады. Оларда козалу органеллалары болмайды. Жасуша сыртында кабыы бар, цитоплазмада, ядро, вакуоль жн май, гликоген, волютин коректік заттары кездеседі. Ашыты саыраулатарын адам баласы олдан сіріп, з шаруашылыында пайдаланады. Ал, табиатта жабайы ашыты саыраулатар да болады. Олар ауыл шаруашылы німдерін заымдап едуір зиянын тигізеді. Ашыты саыраулаыны адам баласына пайда келтіретін трлерін біз мдени ашыты саыраулатар деп атаймыз. Ашыты саыраулатарды нерксіпте ке олданылады. Оларды бл касиеті нан дірісінде жне спирт діруде трлі шараптарды, сыраларды, ст таамдарын даярлауда колданылады.
Ашыты саыраулатары кебінесе бршіктеу арылы кбейеді. Блар спора тзу жне беліну арылы сирек кбейелі. Бршіктеніп кбейгеде, алдымен аналы жасушадан тмпешік пайда болады да, кейіннен ол лкейіп бршікке айналады. Бдан кейін жас жасуша аналы азадан млдем белініп кетеді.
(1 сурет В). 
1-сурет. Нан ашытысы: А - біржасушалы таллом; Б - аскоспорасы бар жасуша; В - бршіктену.
Спорамен кбею оларда жынысты жне жыныссыз кезінде жзеге асады. Ашыты саыраулаыны жасушасындаы спораларды саны екіден он екіге дейік барады. Жыныссыз жолмен спора пайда боланда вегетативтік жасушалар са блшектерге белінеді де трт спорасы бар алта пайда болады. Кейбір ашыты саыраулатарда бір алтада екі жп гетеротальды аскоспора пайда болады да, олар алта ішінде коныогацияланады,
кейде блар есер алдында жптасып дикарион тзеді де кейін осылады, бл ашыты саыраулаыны жынысты кбеюі болып табылады.
Эвроциилер (Eurotiales) атарыны екіддері - аспергилл (Asprgillus) жне пеницилл (Penicillum) саыраулатары -сыртыкрылыстары жаынан сас. (сурет – 2 А, Б). Бл екі туысты жіпшелерінен жоары арай ктерілетін конидия сааыны болуынан жне конидиялар мен нта трізді ккшіл, жасыл сары, ара жне баска да тсті зедері арылы бір-бірінен ажыратылады. Аспергилдін конидия сааы бір жасушалы цилиндр жоары жаы шопарланып бітеді, бны жоары жаында цилидр пішінді жасушалар - стеригмалар - бір жасушалы конидиялара зіліп моншак трізді тізбектеліп трады.
Сурет – 2. Эвроциилер:
А - пеницилл;
Б - аспергилл:
1 - конидиялары бар кпжасушалы таллом;
2 - конидиялары бар біржасушалы таллом;
3 - фиалид;
4 - клейстотеций кесіндісі.
Пеницилл саыраулаыны конидия сааы кпжасушалы, жоары жаы сауса салалы 2-3 бтаталан, ода орналаскан стеригмалар, жасушалы конидиялара зіліп, моншак трізді тізбектеліп трады. Бларда алта жне спора тзілу процестері болады. алталы споралар тйыталан клейстотецийді ішінде орналасады. (сурет Б). Зе саыраулатары таамдарды жне баса да кейбір заттарды блдіріп зиян келтіреді.
астауыштар - Clavicepitalesатарыны кілі астауыш- саыраулаы Claviceps purpurea (спорынъя). Бл саыраула ара бидайды жне кптеген жабайы асты тымдастарыны паразиті. Бидай масатарында днні орнына бірнеше жіпшуматарды тыыз рімделуінен ралан склероцийлер деп аталатын арамы пайда болады. Сыртынан араанда склероций арауытан кызылт тсті, ал іш-жаы а массадан трады, бл а масса сусыз з ара рімделген жіпшелерден трады. Склероцийлер жерге тскеннен кейін ыстал шыып, келесі жылы егістікте не асты коймаларында неді. Олардан 10-30 а дейін арауытан ызылт тсті, шар пішшді стромалар седі, олар зын сааты шында болады. Стромаларды шеттерінде жоары арай тар тесігі арылы ауылатын перитецийлер болады. Оны ішінде зын цилиндр пішіді алталарда 8-ден жіп трізді аскоспоралар тзіледі. (3 сурет). Склероцийлерді нуі жне алталарды пайда болуы ара бидай глденген кезде болады. Споралар піскен кезде алталар перитеций тесігіне арай ктеріліп, спораларын шашады, олар желмен шып асты тымдасынын гліне жады. Глге тскен аскоспоралар ніп, одан зын ттікшелер пайда болып, аналы тйінге енеді де жіпшума тзіп, тйіді толтырып абыраларын бойлай седі. Тйінні бетіне кптеген жіпшелер шыады, блар здерінен кп млшерде конидиялар бліп тзіледі. Конидия тзілгенде саыраулаты жіпшелері масаты бетіне ттгі шырыдар бліп шыарады. Бл шырыдарды ішіде кптеге конидиялар болады, осы шырыдармен коректенген бунаденелер конидияларды масатан масаа жтырады. Осы конидиялар аналы тйінге арай се бастайды, аналы тйінде жішпума тзіп, кзге арай тыыздалып жаа склероцийа айналады. Склероцийде ор заттары жиналу мен атар улы зат -эрготин болады. Склероций топырата ыстап шыады.
астауыш саыраулаы тек егісті німін кемітіп ана оймайды, сонымен бірге те улы болуына байланысты, малдарды жемшптеріне тссе, оларды улатады. астуышы бар дндерді адам пайдаланса адам да уланады.
3 – сурет. астауыш: А - кастауышпен заымданан арабидай масаы; Б -стромасы скен склероций: В - строманы зын кесіндісі; Г - алтасы (асасы) бар перитеций; Д - сегіз жіп трізді аскоспоралары бар алта (аса); Е - бал тамшылары бар глдеп тран маса; Ж - конидиялары бар конидиилер.
Тапсырма
1. Ашыты саныраулаы сірілген ортадан препарат дайындап, рылысын, кбеюін баылап, суретін салу.
2. Пеницилл жне аспергилл сірілген ортадан препарат
дайыдап, сырты рылыстарыдаы ерекшеліктерді анытап,
сырты рылыстарыны суреттерін салу.
3. Кітаптан жемісті денелерді суреттерін салу.
4. астауыш саыраулаымен заымдалан сімдіктерді кеппешптерінен, склеронийді алып, препарат дайындап, стромасын зерттеу.
5. Кітаггган астауыш саыраулаыны заымдаан масаынын, склероцийді, стромасыны, жемісті денесіні, аскоспоралары бар алтасыны (асасыны), конидияларыны суреттерін салу.
6. айталау сратарына жауап бере отырып, салан суреттеріне талдау жасау.
айталау сратары
1. Аскомицеттер класыны адай ерекшеліктері бар?
2. Аскомицеттерді жыныс мшелерін алай деп атайды?
3. Аскомицеттерді жыныссыз жне жынысты кбеюі алай теді?
4. Аскоспоралары бар алталар алай дамиды?
5. Аскомицеттерді андай жемісті денелері бар, оларды бір-бірінен алай айыруа болады?
6. Ашыты саыраулаыны жасушасыда андай рылымдар бар жне алай кбейеді?
7. Ашыты саыраулаы кай жерлерде пайдаланылады?
8. Аспергилл саыраулаын пеницилл саыраулаынан андай белгілері арылы ажыратуа болады?
9. Аспергилл, пеницилл саыраулатарыда андай жемісті денелер болады?
10. астауыш саыраулаыны тіршілік кезеі алай теді?
11. Склероций дегеніміз не жне ол андай заттардан трады?
12. Аскомицеттерді тіршілік кезендеріде адай фазалар
ауысьш трады?
13. Аскомицеттер саыраулаыны табиатта жне шаруашылыта андай маызы бар?
Дебиеттер
1. М. Мкенова. Ботаника курсыны практикумы. Алматы 2000.
2. . метов. Ботаника. Алматы 2005.