Мектеп жасына дейінгі ЖСТД балаларды психологиялы-педагогикалы сипаттамасы.

Жалпы сйлеу тіліні дамымауы баланы интеллектуалды, сенсорлы, ерік аяларыны алыптасуына з серін тигізеді. Сйлеу тілі бзылыстарымен психикалы дамуды баса жатарыны арасындаы байланыс екіншілік аауларды пайда болуына себепші болады.

Сондай-а, ойлау операцияларыны (салыстыру, топтастыру, талдау, жинатау) мегеруге ажетті алы шарттарын мегергенімен балаларда сздік-логикалы ойлауы дамымаан болады да, ойлау операцияларын иналып мегереді. Т. Д. Барменкованы экспериментальды зерттеулері бойынша (1997 ж.), ЖСТД мектеп жасына дейінгі балалар логикалы операцияларды алыптасу дегейі бойынша алыпты дамып келе жатан з рдастарынан айтарлытай артта алады.

Логикалы операцияларды алыптасу дегейі бойынша автор балаларды 4 топа бледі.

Бірінші топ балаларыны вербальді жне вербальсіз логикалы операцияларыны алыптасу дегейі жоары, сйлеу тілі алыпты дамыан балаларды крсеткіштеріне сйкес келеді, танымды белсенділігі, тапсырмаа ызыушылыы жоары, баытты рекеті траты жне жоспарлы.

Екінші топ балаларыны логикалы операцияларыны алыптасу дегейі жас ерекшелігіне сай емес, тмен. Сйлеу белсенділігі тмен, балалар сздік нсауды абылдаанда иналады, ыса уаытта есте сатауды клемі шектелген, сздер атарын есте сатай алмайды.

шінші топ балаларыны баытты рекеті бзылан, ол вербальді жне вербальсіз тапсырмаларды орындаанда байалады. Олара зейінді шоырландыруыны жеткіліксіздігі, танымды белсенділік дегейіні тмендігі, оршаан орта туралы тсініктеріні аздыы, себеп-салдар байланыстарын тсінудегі иындытар тн. Алайда, логопед тарапынан тиісті кмек крсетілген болса, балаларды абстрактілі тсініктерді мегеруге ажетті леуеттік ммкіндіктері жасарады.

Тртінші топ балаларына логикалы операцияларды жетілмеуі тн. Балаларды логикалы рекеті те трасыз, жоспарлауы жо, танымды рекеті тмен, тапсырмаларды дрыс орындауын адаалай алмайды. Біратар авторлар ЖСТД балаларды зейін клеміні жне оны тратылыыны жеткіліксіздігін, оны таратуыны ммкіндігі шектеулігін атайды. ЖСТД балаларды маыналы, логикалы есте сатауы саталанымен, вербальді есте сатауы тмен, есте сатауды німділігі тмен. Олар крделі нсауларды, тапсырмаларды элементтерімен кезектілігін мытып алады.

Сйлеу тілі бірінші дегейіндегі балаларды есте сатау белсенділігіні тмендігі танымды рекетті даму ммкіндіктеріні шектеулігімен бірге жреді. ЖСТД балалар крделі жадайларда затты кріп тану кезінде затты бейнесін белгілі бір иындыпен абылдайды, оны тану шін балалар кп уаытты ажет етеді, жауап беру кезінде сенімсіздік байалды жне затты танып білу кезінде ателер жібереді. «лгімен сйкестендіру» тапсырмасын орындаан кезде олар бадарлауды арапайым формаларын олданады. Мысалы, ЖСТД балалар модельді перцепциялы рекет бойынша тапсырма орындаанда кріп салыстыру тсілін аз олданды. Балаларды кріп абылдауын зерттеу нтижесінде ЖСТД балаларда оны жеткіліксіз алыптасаны байалады. Мнестикалы зерттеу нтжесінде ЖСТД балаларды сздік нсауды есте сатауы сйлеу тілі алыпты балалармен салыстыранда нашар екені аныталды.

Зейінін зерттеу нтижесі ЖСТД балалар тез шаршаыш, экспериментатор тарапынан мадатау, кмекті ажет ететінін крсетті. Сонымен, ЖСТД балаларда сйлеу тілі алыпты дамыан рдастарымен салыстыранда, кріп абылдауы кеістікте бадарлауы, зейіні, есте сатауы тмен екені байалады. ЖСТД балалар енжар, атынас жасаанда сзді бірінші бастамайды.

Ю. Ф. Гаркуша жне В. В. Коржевина (2001 ж) зерттеулерінде крсеткендей:

- ЖСТД мектепке дейінгі жастаы балаларда арым – атынас жасауды, мотивациялы-ттынушылы аяны жетілмегендігі байалады;

- Аталан иындытар сйлеу тілі жне когнитивті бзылыстар кешенімен байланысты;

- 4-5 жастаы балаларды ересектермен атынас жасауыны негізгі трі ситуативтік-іскерлік болып табылады, яни жас ерекшелігіне сай емес.

ЖСТД балалара жалпы соматикалы лсіздігімен атар имыл аясыны дамуындаы кейбір кешеуілдеулер тн; имылдарыны тепе-тедігі лсіз, имылды орындау жылдамдыы мен длдігі тмен. Сзбен нсау бергендегі имылдарды орындауда балалар те иналады.

Г. Р. Шашкина, Л. П. Зернова, И. А. Зиминаны (2003) зерттеулері бойынша, ЖСТД балаларда моторикасыны барлы трлерінде – жалпы, мимикалы, са жне артикуляциялы имылдарды тепе-тедігіні жеткіліксіздігі байалады. ЖСТД III дегейіндегі балаларды моторлы аясын тексеру нтижесі бойынша ш топа блуге болады:

- Моторлы аясыны даму дегейі тмен - 23,5%;

- Орта дегейдегі – 28,55%;

- Жоары – 48%.

Моторлы аясыны даму дегейі тмен балаларда имылды бір тріні екіншісіне ауысуда иындытар кездеседі, имылдарды статикалы жне динамикалы тепе-тедігі жеткіліксіз, имылды есте сатауы жеткіліксіз жне ерік зейініні дегейіні тмендігі байалады.

Моториканы даму дегейі орташа балаларда кейбір сынатарды орындаан кезде осымша имылдар жасауы байалады, тапсырма орындау шін олар за уаытты ажет етеді. Сздік нсау бойынша тапсырмаа араанда, тапсырманы крсету бойынша орындауы жоары. Моторикасыны дамуы жоары дегейдегі балалар жас млшеріне жаындатылан: са жне артикуляциялы моторикасы жасы дамыан. Мны, мектепалды даярлы топ балаларымен тзету жмысы за уаыт жргізілгендікпен тсіндіруге болады.

ЖСТД балаларды психологиялы-педагогикалы диагностикалау барысында алынан малматтар логопедті осы балалармен оу процесін е тиімді жйе бойынша жоспарлауа жне р балаа арналан тзетуді жеке дістерімен тсілдерін іріктеуге ммкіндік береді.

ЖСТД балаларды тексеру.

ЖСТД балаларды тексеру сйлеу тілін тексеруді жалпы белгілі аидаларын ескере отырып жргізіледі (кешенді, жан-жатылы, жйелілік, динамикалы т.б.).

Тексеру ш кезенен трады:

Бірінші кезе –бадарлау. Логопед бл кезеде баланы жаттарымен танысады, ата-анасымен гіме барысында анамнез жинатайды.

Екінші кезеде логопед баланы сйлеу тіліні барлы компоненттерін тексеріп сйлеу тіліні орытындысын анытайды.

шінші кезеде – баланы оу процесінде баылау арылы ааулыты байалуын, згерістерін анытайды. Тексеруді мазмны жне оны йымдастыру баланы сйлеу дегейіне байланысты болады.

ЖСТД- І-ші дегейіндегі балаларды тексеру барысында сз тсінігі, белсенді сз оры, сйлеуге еліктеуі, екі сзді біріктіріп айту ммкіншілігі, артикуляциялы аппаратты алпы, аныталады. Сонымен атар тмендегідей іс-рекетін баылау ажет: ойыншыпен іс-рекетін; трі, тсі, клемі бірдей заттарды кріп сйкестендіру; блшектерден бтін рау (кесілген суреттерден).

Тексеруге ажетті ралдар: ойыншытар, заттар, трі, тсі р трлі пішіндер, балаа таныс таырыптар (ойыншытар, жануарлар т.б.) бойынша жеке, мазмнды суртеттер. Крнекі ралдарды іріктеуде баланы жас ерекшеліктерін жне наты ммкіншіліктерін ескеру ажет.

ЖСТД I дегейдегі балаларды тексеру барысында баланы затты атауына (дыбыстармен, былдыр сзбен, еліктеуіш сзбен аф-аф, му-му); оларды тратылыына (затты атаанда траты бір дыбыспен немесе былдыр сзбен атай ма, лде ртрлі ме); санына (белсенді сз орында ондай дыбыс жиынтыы, былдыр сздер анша); буындарды, сздерге еліктеу, оларды айталау ммкіндігіне, буынды рамына кіл блу керек.

ЖСТД- ІІ дегейіндегі балаларды тексеру барысында сз тсінігі, сйлем клемі жне оны грамматикалы рылымы, сз згерту ммкіндіктері, сзді буынды рамы, дыбыс айтуы, сз оры, артикуляциялы аппаратты алпы аныталады. осымша сзсіз іс-рекеттері де тексеріледі. Сз тсінігіні алыптасу дегейін анытау шін сзді, сзбен берілген нсауларды, сйлемді, мтінді олданады. Сйлеу тіліні грамматикалы жаын тексеру барысында сзжасам, сззгерту, сйлем рау дадылары аныталады. Бл тапсырмаларды орындаудаы иыншылытарды, ателерді сйлеу тіліні лексикалы-грамматикалы жаыны жетілмеуіні белгісі деп арастыруа болады.

ЖСТД- ІІІ дегейіндегі балаларды сз блшектеріні (жалау, жрна) маынасын тсінуі; олданатын сйлемні трлері мен млшері; ілеспелі сурет бойынша гіме рау білігі; оыан мтінді тсінуі жне мазмнын айтуы; сззгертуі; сзжасам жне маынасы арам-арсы сздерді табуы; крделі сздерді буынды рамыны саталуы; сзді дыбысты рамын талдауы; дыбыс айтуы, артикуляциялы аппаратты жадайы тексеріледі. Бл баыттаы олданатын тексеру дістері оулыты ІІ блімінде толы арастырылан. Міндетті трде барлы дегейде баланы жалпы даму дегейі (санауы, кеістікті бадарлауы, логикалы ойлауы т.б.) тексеріледі.