Тзету-педагогикалы жмысты негізгі баыттары.
Жалпы сйлеу тіліні дамымауын тзету жмысыны негіздері кптеген психологиялы-педагогикалы зерттеулерде арастырылады Сйлеу тілін алыптастыра – дамыту келесі жадайлара негізделеді:
- ЖСТД белгілерін жне оны жалпы психикалы дамуына серін ерте анытауа;
- сйлеу рылымыны кемшіліктерін талдау негізінде ауыту ммкіндіктерінен уаытында сатандыру, сйлеу іс-рекетіні саталан жне ауытыан баытын салыстыруа;
- сйлеу атынас тапшылыыны леуметтік салдарын ескеруге;
- тілді фонетикалы-фонематикалы жне лексикалы-грамматикалы компоненттеріні зара байланысты алыптасуына;
- ЖСТД пайда болуыны р трлі себептеріне арай логопедиялы жмысты дифференциалды ыпал етуді ескеріп жргізуге;
- сйлеу процесін, ойлауын жне танымды белсенділігін бірге алыптастыруа;
- сенсорлы, интеллектуалды жне ерік аяларына бірмезгілде ыпал етуге.
Тзету жмысы баланы жасына, оларды оыту жне трбиелеу жадайына, сйлеу тіліні даму дегейіне байланысты жргізіледі.
ЖСТД- І дегейіндегі тзету жмысыны негізгі міндеттері:
- сз тсінігін дамыту;
- еліктеуіш сйлеу іс-рекетін дамыту;
- зейіні мен жадын дамыту;
- сззгерту элементтерін мегеру негізінде арапайым сйлемдерді алыптастыру.
сз тсінігін кеейту жмысы мынадай баыттарда жргізіледі:
- ойыншытарды, дене мшелеріні, киімдерді аттарын есте сатау;
- имылмен крсетілген сз тіркестерін тсіну;
- кнделікті жадайларды (ситуацияларды) сзбен айту;
- кім? не? деген сратарды тсіну;
- нсауларды тсіну жне орындау;
- затты клемі мен санын ажырату (аз – кп, лкен – кіші т.б.);
- зат есімні жекеше кпше трін ажырату (доп – доптар);
- нсауды кімге айтыланын (баытталанын) тсіну, ажырату (отыр-отырыдар);
- сас сздерді жадайа (ситуацияа) байланысты тсіну, ажырату (жазып отыр, сурет салып отыр);
- кеістікті білдіретін не, міне, деген сздерді тсіну;
- арама-арсы маыналы сздерді тсіну (ал – алма, ки – шеш, т.б.);
- кеістікте бадарлауа атысты сздерді ажырату (алдында, артында, жоары, тмен).
зіндік сйлеуін дамыту жмысыны баыттары:
- сйлеуге ажеттілігін белсендіру;
- жаын адамдарды атау;
- тініш, сраныстарын білдіру (ал, бер, кел);
- ойын кезінде кілін білдіру (ой, тшш, т.б.)
- жануарларды шаыру (кіс-кіс), еліктеу;
- фразаларды алыптастыру (шй ішем, нан бер);
- анау, мынау, ол деген сздерді олданып екі сзден тратын сйлем рау (ол - доп);
- етістіктерді трлерін олдану (бер, маан бер, бола ма, ана ал, т.б.).
Бірінші дегейдегі балаларды логопед біртіндеп арапайым сйлем (зат есім+етістікті 3-жаы Мысалы, Ата келді. ке отыр) рауа йрете бастайды. Бл арапайым диалогты мегеру сатысы болып саналады.
Бл кезеде дыбыс айтуын тзетуге баытталан жмыс масатты трде жргізілмейді. Дегенмен, кейбір дыбыстарды артикуляциясын дамытуа арналан жаттыулар жасату, дыбысты айтылуын анытау, айталау, сздерді буындап айталату, айтызу; буындарды ыраты айталату; айтылуы сас сздерді ажырату (бас-ас, шй-май, жазады-оиды, т.б.) сияты жмыс трлері дыбыс айтылуын, фонематикалы абылдауын жетілдіруге ыпал етеді.
Екінші дегейдегі балаларды оыту-тзету жмысы 4 жастан бастап р трлі мекемелерде жргізіледі (мектепке дейінгі мекемелерде, сйлеу ммкіндіктері шектеулі балалара арналан мектепті дайынды топтарында, психоневрологиялы стационарлар мен санаторийлерде т.б.).
Оытуды негізгі міндеттері:
- сйлеу трлерін тсінуге баытталан арынды жмыс жргізу;
- сз орын анытау жне молайту;
- арапайым грамматикалы категорияларды іс жзінде мегеру негізінде ауызша сйлеуді арапайым трлерін дамыту;
- дыбыс айтуы мен ажыратуын дамыту, сзді ыраты-буынды рамын анытау, рау.
- сз тсінігін рі арай дамыту масатында балаларды зат есімні септік жалауларыны маынасын ажыратуа (Мысалы: арындашпен дптерді крсет, аламмен кітапты крсет, т.б.);
- жалпы белгілері бойынша заттарды топтастыруа (сурет салу шін не керек?);
- синтаксистік конструкциялар бойынша кейіпкерлерді атынастарын, іс-рекеттерін анытауа (мысалы: «Кшік баладан ашып барады», «бала кшіктен ашып барады?» Кім (не) ашып барады? Кім (не) уып барады?);
- зат есімні жрнатарын тсіну, олдануа (Мысалы, й – йшік, бала - балаай, крпе – крпеше) арналан жмыс жргізіледі.
Ауызша сйлеуін дамыту барысында ртрлі жмыс трлері жргізіледі:
- сйлем рау ( зат есім+толытауыш+етістік, Мысалы, бала орындыта отыр);
- Не істеп отыр? деген сраа жауап беру (бала сурет салып отыр, Ата йытап жатыр);
- Іс-рекетке сйкес зат есімді іріктеу, табу (мияулайды – мысы, шиылдайды – торай, т.б.);
- Есімдік пен етістікті жатарын ажырату (мен киінемін, киіндім, киініп отырмын);
- жеіл тапатарды жаттау;
- Бірнеше сзден тратын сйлем растыру (сра бойынша, крсету, модель, сурет бойынша);
- Сра- жауап бойынша таныс заттарды сипаттау, жадай (ситуация) бойынша гімелесу.
Бл кезеде дыбыс айтуын алыптастыруа баытталан арнайы сабатар ткізіледі.
Сабаты рылымы:
- Артикуляциялы жаттыулар;
- Дауысты дыбыстар мен жеіл дауыссыз дыбыстарды айтылуын анытау;
- Жо дыбыстарды ою;
- Сзді буынды рамын алыптастыру;
- Фонематикалы абылдауын дамыту.
Дыбысты оюда, фонематикалы абылдауын дамытуда дстрлі тсілдерді олданады. Ал сзді буынды рамын алыптастыру мынадай кезектілікпен жргізіледі:
- ыса зын сздерді ажырату (ла - арлыаш);
- Сзді ыраты бейнесін шапалатап немесе соып крсету;
- Бірдей буындарды (па-па, па-па-па) бірден айтып шапалатау;
- Дрыс айта алатын дыбыстардан тратын ртрлі буындарды (ма-па, на-ка- та, т.б.) айтып шапалатау;
- ртрлі дауысты жне дауыссыз дыбыстардан тратын буындар атарын айталау (ка-ну, та-ка);
- Дауыссыз дыбыстар атар келетін буындарды айту (та, ра, арл, атр, анд, алд) , жаттыан буындарды сзде сйлемде олдануы (мынау кітап, ата жатыр).
Мектепке дейінгі мекемелерді мектепалды даярлы топтарында, мектептерде кбінесе шінші дегейдегі балалар кездеседі.
Ондай балалармен жргізілетін тзете-оытуды негізгі міндеттері:
- сйлеу тіліні лексикалы жне грамматикалы жаын тжірибе жзінде мегеру;
- сйлеу тіліні дыбысты жаын толы мегеру (артикуляциялы дадыларын, дрыс айтуын, буынды рылымын, фонематикалы абылдауын);
- сауат ашуа дайындау, жазу элементтерін мегеру;
- байланыстырып сйлеуін ары арай дамыту (мтінні мазмнын айту, гіме растыру т.б.).
Бл міндеттерді іске асыру жмыс баыттары баланы танымды процестерін (салыстыру, баылау, орытындылау, тжырымдау, ойлау т.б.) дамыту жмысымен тыыз байланысты болады.
Тртінші дегейдегі балалар сратара жауап береді, сра оя алады, фразалы сйлеуді мегерген. Арнайы оыту бл балалармен екі баытта жргізіледі:
- маынаны тсінуге сйену;
- жаттыу тапсырмаларын олдану.
Оытуды негізгі міндеттері:
- сас дыбыстарды (ызы-ысыры), естіп ажырату, кейін ауызша айтуда ажырату дадысын дамыту;
- кп буынды, крделі сздерді айтылуын бекіту, ауызша сйлеуде олдану (арлыаш, тракторшы тракторын жндеді);
- дыбысты талдау, жинатау дадыларын бекіту;
- сауат ашуа дайындау, оыту.
Тртінші дегейдегі балаларды оыту барысында сйлеу тіліні лексикалы грамматикалы трлерін мегеріп сйлеу тжірибесінде олдана білуіне ерекше кіл блінеді, ртрлі гіме растыру, мтінні мазмнын айту дадылары рі арай жетілдіріледі.
Балаларды байланыстырып сйлеуін алыптастыруда бірнеше талаптар кзделеді:
- таырыпты ашу;
- гімені белгілі бір клемін сатау;
- мнерлік тсілдерді олдану (эпитеттер, антонимдер, салыстырулар, метафоралар);
- тл сздерді олдану;
- гімені рылымы мазмныны бірізділігі, аяталуы.
Сонымен, сйлеу тілін дамыту жмысы жан-жаты, сйлеу жне сзсіз функцияларын дамытуа, танымды процестерін белсендіруге баытталып жргізілсе нтижелі болады.
Мектеп жасындаы ЖСТД балаларды оыту жне трбиелеу.
Мектеп жасындаы ЖСТД балалар сйлеу ммкіндіктері шектеулі балалара арналан арнайы мектептерде оиды. Оытуды мазмны мен дістемелері оушыларды сйлеу тіліні даму задылытарын ескере отырып растырылан.
Ондай балаларда сйлеу тіліні барлы компоненттеріні жйелі бзылуы байалады. Сз оры шектелген, дыбыс айтуы бзылан, фонематикалы абылдауы жетілмеген, ауызша сйлеу тілі жадайа (ситуацияа) байланысты, байланыстарып сйлеуі алыптаспаан, траты аграмматизм кездеседі. Сонымен атар тілді атынас, жалпылама, реттеуші функциялары кешеуілдеп алыптасады.
Арнайы оытуды міндеттері:
- орта мектептегі тіл сабатарын оытуа дайындайтын фонетика, морфология, синтаксис, орфография, графика, пунктуация салаларыны арапайым теориялы тсініктерін мегеру;
- балаларды сйлеу тжірибесін молайту, фонетикадан, грамматикадан алан білімдерін саналы трде олдана білуін дамыту;
- осы негізде ртрлі сйлеу операцияларын лгілеу (модельдеу) тсілдерін мегеру.
Тіл дамытуды негізгі міндеті – оушыларды тілді атынас ралы ретінде пайдалануа йрету болып табылады. Бл жмыс жйелі трде келесі баыттар бойынша жргізіледі:
- оршаан орта туралы білімін молайту негізінде ауызша сйлеуді трлерін дамыту (монолог, диалог);
- сйлеу тіліні лексикалы жаын алыптастыру жне молайту;
- тілді негізгі задылатарын тжірибе жзінде мегеру;
- ана тіліні баса блімдерін (сауат ашу, грамматика) сауатты мегеру шін лексикалы-грамматикалы дайындыын алыптастыру.
Тіл дамыту жмыс жйесі сздік материалдарды концентрлік жолмен мегеруді кздейді. Арнайы оу процесінде міндетті трде танымды іс-рекеттерін дамытуа баытталан жмыс трлері олданылады. ЖСТД балаларды оыту-трбиелеу арнайы мектепті оу бадарламасына сай жргізіледі. Аталан бадарламада оушыларды ауызша, жазбаша сйлеу тіліне ойылатын талаптар, сздік-семантикалы жмыс клемі, мазмны, сйлем лгілері барлы сабатар бойынша толы арастырылан.
зін -зі тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар:
1. ЖСТД-на анытама берііздер
2. ЖСТД І дегейіндегі балалара сипаттама берііздер
3. ЖСТД ІІ дегейіндегі балаларды ерекшелігі неде?
4. ЖСТД ІІІ дегейіндегі балаларды сипаттамасы.
5. ЖСТД балаларды тексеру ерекшеліктері
6. ЖСТД І-ІІ дегейдегі тзету жмысыны міндеттері мен мазмны ашыыз.
7. ЖСТД ІІІ-ІV дегейдегі тзету жмысыны міндеттері мен мазмны.
8. ЖСТД оушылармен тзету жмысыны негізгі баыттарын атаыздар.
9. ЖСТД дегейлеріні салыстырмалы кестесін толтырыыздар.
сынылан дебиеттер:
1. . . мірбекова, .Серкебаев, Логопедия, - Алматы, 1996.
2. Логопедия Волкованы ред. -М., 2007.
3. Н. С. Жукова, Е. М. Мастюкова, Т. Б. Филичева, Логопедия, Преодоление общего недоразвития у дошкольников, Екатеринбург, 2006.
4. Г. Б. Ибатова, Жалпы сйлеу тілі дамымаан балаларды сйлеу тіліні грамматикалы жаын тексеру, //Хабаршы, «Арнайы педагогика» сериясы, Алматы, азПУ, №4 (19) 2009ж.
5. Г. Б. Ибатова, Жалпы сйлеу тілі дамымаан балаларды сзжасам дадыларыны ерекшеліктері. Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары, 2008.
6. Г. Р. Шашкина, Л. П. Зернова, И. А. Зимина, Логопедическая работа с дошкольниками -М., 2003.
7. Воспитание и обучение детей дошкольного возраста с общим недоразвитием речи. Программно-методические рекомендации. Т. Б. Филичева, Т. В. Туманова, Г. В. Чиркина. -М., 2009.
8. Коржова Г. М., Оразаева Г. С., Общее недоразвитие речи, Алматы, 2009.
9. Т. Б. Филичева. Особенности формирования речи детей дошкольного возраста. - М.1999.
Блім