Естуі бзылан балалармен логопедиялы жмысты йымдастыру
Естуі бзылан балаларды сйлеу тіліні ерекшеліктері
Есту абілетіні тмендеуі салдарынан сйлеу тілін абылдау иындатылып, экпрессивті сйлеу тілі бзылысына келіп соады. Мнда эксперссивті сйлеу тілі бзылысыны дегейі р жадайда есту абілетіні тмендеу дегейіне, кередікті пайда болу уаытына, баланы даму жадайларына, тзету кмегіні жадайына байланысты.
Есту абілеті заымдалан балалара сйлеу тіліні барлы компоненттеріні бзылуы тн. Кеінен тараланы дыбыс айту бзылыстары. Мны ішінде дыбыстарды фонетикалы топтарыны кбін амтыан полиморфты бзылыстар жадайыны кптігі. абылдайтын дыбыс жиілігіні диапазоныны шектелгендігінен сйлеу тілі дыбыстарын естіп ажыратуы бзылады, сзік есту анализаторыны орталы бліміндегі аналитикалы-синтетикалы рекетіні екіншілік дамымауы байалады. сіресе ызы жне ысыры дыбыстарын естіп ажырату иындатылан. Дл осы дыбыстар айтылуда да кешігіп ажыратылады.
Дыбыс айтуыны алыптасуы алыпты жадайдан айтарлытай ауытумен болады, себебі сйлеу-есту анализаторыны алыпты еместігі. Артикуляциясы крделі дыбыстарды айтылуы мен атар арткуляциясы жеіл дыбыстарда бзылады.
Есту абілеті нашар балаларды дыбыс айту бзылыстарыны негізгі трлері мынадай болады:
1. Сйлеу аппаратын сенсорлы бліміні жеткіліксіздігі мен крделенген дыбыс айту бзылысыны сенсорлы трлері бл трде сйлеу тіліні бір дыбыстары басаларына ауыстырылады. Дыбыстарды брамалап айту сирек кездеседі. Дыбыстарды алмастыру ауызша сйлеу тілінде де, жазбаша сйлеу тілінде де ріптерді алмастыру трінде байалады.
2. Дыбыстарды бзылыстарыны моторлы формалары сйлеу тілі аппаратыны моторлы бліміні жетілмеуімен крделенген, яни артикуляция мшелеріні функциясыны немесе рылымыны алыпты жадайдан айтарлытай ауытуына байланысты. Бзылыстарды белгісі – дыбыстарды брмаланып айтылуы (тісаралы, бйірлік айту т.б.).
3. Дыбыс айту бзылыстарыны аралас трлері жне сенсорлы жеткіліксіздікпен крделенген. Мндай жадайларда бала акустикалы жаынан жаын фонемаларды естіп ажырата алмайды, баса дыбыстарды айту бзылыстары, артикуляциялы аппаратты рылымы жне функциясыны алыпты жадайдан ауытуымен крделенген болып келеді. Мысалы, бала сйлеу тілінде жуан дауыссыз дыбыстарды естіп ажыратуа ммкіндігі жотытан, оларды сйкес жіішкеге ауыстырады, дыбыстарды бйірлік сигматизмдегідей.
Есту абілеті заымдалан балаларды сйлеу тіліні лексикалы жаыны жетілмеуіні негізіне айтылуы бойынша сас сздерді ажыратып, естіп-абылдау иыншылытары жатады. Нашар еститін балалара ерекше крделі болып табылатын дерексіз мні бар сздерді жне кмекші сздерді мегеру. Сз орыны аздыы сздерді наты олданбауа, оларды мндеріні кеейтілуіне кеп соады да, балалар бір сзді басасымен ауыстырады. Сздерді мні бойынша ауыстыруа жататыны: белгілері бойынша сас затты атау; аталан затпен сырты бейнесі бойынша сас затты атау; аталан затпен байланысты рекетті атау.
Есту абілеті заымдалан балаларды айналасындаылармен сйлеу тілі кмегі арылы атынаса тсуге ажеттілігі толы іске аспайды. Есту абілеті тмен балаларды сйлеу тіліні даму дегейі ртрлі. Ол трт дегейге блінеді.
Бірінші дегей – оптимальды. Балалар «мектеп бадарламасыны талаптарына сай» сз орын толы мегерген. Олара аратпа сйлегенде жасы тсінеді, зіндік сйлеуінде сйлеу тіліні барлы топтарын белсенді олданады (зат есім, етістік, сын есім, стеу, есімдіктер). Сйлеу тіліні дамуыны бірінші дегейіндегі оушылара аграмматизмдер, сздерді дыбысты-ріптік рамын брмалау тн.
Екінші дегей – сйлеу тілі дамуыны тмендеген дегейі. Мнда сз оры оптимальды жаын. Сйлеу тілінде аграмматизміні кптігі, жрнатар, жалауларды маынасын тсінбеу байалады. Дыбыстарды брмалап айтады.
шінші дегей – сйлеу тілі дамуыны шектелген дегейі: сз оры бір талай шектеулі, соны салдарынан маынасы жне дыбысты рамы жаынан сздер орынсыз ауыстырылады. Сйлеу тілін тсінуі тмен. Балалар екі, ш сздерден тратын сйлемдерді пайдаланады. Сйлемдерді рауда ателер байалады.
Тртінші дегей – сйлеу тілі дамуыны те шектеулі дегейі. Мнда сз оры те аз, балалар трмыстаы арапайым заттарды атауда иналады, толы сйлемді «мні жо» бір сз немесе сз тіркестерімен ауыстыра салады. Сйлеу тілін тсінуі те шектеулі, шаын мтінді абылдаанда «жеке сздерді тсінгенмен» оыаны мнін тсінбеуі байалады. Нашар еститіндерге сздерді дыбыс буынды рамын те брмалау тн, себебі сздерді естіп абылдауы ажыратылмаан. Сйлеу тіліні лексикалы жаыны ерекшеліктері салдарынан фразалы сйлеуін мегере алмайды, оларды сйлеу тіл зара байланысы жо сздерден трады.
Нашар еститін балаларды сйлеу тіліні жетілмеуіні крінетін белгілеріні бірі – оларды грамматикалы рылымыны алыптаспауы, аграмматизмдер болып табылады.
Балалар сздерді ате иыстырып, септік жалауларды наты олданбайды. сіресе мндай ателер крделі сйлемдерді растыранда байалады. Крделі сйлемдер рылымын жоары сынып оушылары мегергенде де иналады. Нашар еститін оушыларды жазбаша сйлеу тілінде ауызша сйлеу тіліндегі ателер крініс алады.
Есту абілеті нашар балалар сйлеу тіліні жйесіні барлы бзылан компоненттеріні тзетуді кздейтін логикалы кмекті ажет етеді. Есту абілеті бзылан балаларды ртрлі категорияларыны дамуына тн ерекшеліктері бзылан функцияларды тзету жмысында дифференциалды ыпал ету ажеттілігін талап етеді.
Естуі бзылан балалармен логопедиялы жмысты ерекшеліктері
Нашар еститін балаларды есту функциясыны жадайына байланысты емес сйлеу тілі бзылыстары, логопедиядаы дстрлі дістер арылы тзетіледі.
Сз орын дамыту мен молайту жне сйлеу тіліні грамматикалы жаын алыптастыру жйесі А. Г. Зикеев, К. Г. Коровин, т.б. жмыстарында арастырылады. Ондай балалара жаа сздерді таныстыранда оны толы, дрыс абылдауын амтамасыз ету ажет. Ол шін сзді наты, дауыстап аны айту ажет жне баланы зейінін сз жазылан карточка мен айтушыны артикуляциясына блу керек.
Нашар еститін балаларды сас дыбыстарды естіп ажыратуы айтарлытай иынды тудырады. Сондытан жмыс барысында дыбысты артикуляциясын круге, артикуляциялы мшелерді алпын сезінуге ерекше кіл блінеді. Дыбыс туралы кру-кинестетикалы тсінігін алыптастыру жазудаы ріптерді ауыстыру, шатастыру сияты ателерді алдын алуа негіз болады.
Блім