Кру абілеті бзылан балалармен логопедиялы жмысты йымдастыру
Кру абілеті заымдалан балаларды сйлеу тіліні даму ерекшеліктері
Кру абілеті заымдалан балаларды сйлеу тіліні даму ерекшеліктері негізінен кретін балалара тн дамуды жалпы задылытарына сай жреді.
Сйлеу тіліні ерекшеліктері мынадай: кру абілеті бзылан балаларды 1 жасында алыпты жадайдаыдай алашы сздері пайда болады, біра олар аз жне кбеюі баяу. Сздік орыны рі арай дамуында з ерекшеліктері бар. Балалар заттарды аз біледі, сздерді мнін аны мегермейді, сздерді пайдаланады. Круі бзылан баланы сйлеу тілін зерттеуге арналан жмыстарды кбі дыбыс айту ерекшеліктеріне баытталан. 60-70 ж. Логопедия ылымыны дамуына байланысты круі бзылан баланы сйлеу тілі бзылуын анытауа арналан зерттеулер жргізілді. Зерттеулер нтижесінде крмейтін жне нашар ретін балаларда крделі тіл кемістіктері кездесетіні жне сйлеу мен круді бзылуы арасындаы байланыстар аныталан.
Аталан зерттеулер крмейтін балаларды сйлеу тілі алыптасуыны трт дегейге блуге ммкіндікі береді.
Бірінші дегей. Балаларды экспрессивті сйлеу тілі коммуникативті функцияны орындамайды, те шектелген, сзбен бейнені сйкестеуде, зат бейнесімен жалпылама тсініктерді сйкестеуде кп бзылыстар байалады. Байланыстырып сйлеуі жеке сздерден немесе оларды бліктерінен трады. Эхолалия байалады. Сйлеу тіліні грамматикалы жаыны сапалы жаын анытауа баытталан тапсырмаларды балалар орындай алмайды, дыбыстарды естіп ажыратуда иналады. Фонематикалы талдау мен жинатау процестері млдем алыптаспаан.
Екінші дегей.Экспрессивті сйлеу тілі сз орыны аздыымен сипатталады. Сз бен затты бейнесін салыстыруы тмен дегейде, жалпылама тсініктерді білмейді. Байланыстырып сйлеуі алыптаспаан, бір-екі сзден ралан сйлемдерінде аграмматизмдер кездеседі . гімелеп айтуы алыптаспаан. Кптеген дыбыстарды айтуында бзылыстар байалады. Дыбыстарды естіп ажыратуы мен айтудаы ажыратуы жете алыптаспаан. Фонематикалы талдау мен жинатауы тмен дегейде алыптасан.
шінші дегей. Белсенді сз оры шектелген, сзбен затты бейнесін сйкестеуде, жалпылама тсініктермен грамматикалы категорияларды олдануда жне сйлем рауда ателер жібереді. Балаларды дыбыс айтуыны бзылыстары сигматизм, ротацизм, ламбдацизм, парасигматизм, параротацизм, параламбдацизм трінде байалады. Фонематикалы тсініктері, естіп ажыратуы, дыбыстарды айтудаы ажыратулары, дыбыстарды талдауы алыптаспаан.
Тртінші дегей. Дыбыс айтуында жеке бзылыстар байалады, алайда ол алыпты сйлеу тіліне сай келмейді.
Кптеген балаларда жйелі бзылыстар байалады. Онда сйлеу тіліні дамымауы функциональді жйені бзылуы жне оны негізгі компоненттеріні (фонетикалы, лексикалы, грамматикалы) бзылуы ретінде болады.
Сонымен, кру абілеті заымдалан балаларды сйлеу тіліні бзылу дегейі ртрлі болуы ммкін. Олар сйлеу тіліні фонетикалы жаыны бзылысынан «коммуникативті функцияны алпына сер ететін» жйелік бзылысына дейін болады.
Сйлеу тілі алыптасуыны бірінші дегейіндегі балалармен логопед, тзету жмысын жоспарлау кезінде, оларды сйлеу тіліні сз оры ескеріледі. Ерекше назар сйлеу тіліні фонетикалы жаын алыптастыру жмысына, есту зейінін дамытуа аударылады.
Сйлеу тіліні алыптасуыны екінші дегейіндегі балалармен жргізілген жмыста сздік жмыса, фонематикалы талдау мен жинатауды дамытуа ерекше кіл блінеді .
Сйлеу тілі алыптасуыны шінші, тртінші дегейіндегі балалармен жмыса затты –тжірибелік, ойын, таным рекетін дамытуа баытталан элементтер енгізіледі. Сз орын кеейту, сзді затты бейнемен сйкестендіру, жалпылама тсініктерді алыптастыру, сйлеу тіліні грамматикалы рылымын жне байланыстырып сйлеуін дамыту бойынша жмыс жргізіледі. Жмыс негізінде сздік стереотиптерді алыптастыру жатыр. Сз орын молайту, сйлеу тіліні грамматикалы рылымын практикалы трде мегеру, балаларды оршаан орта туралы, з тжірибесін сипаттау арылы рельефті суреттер, тірек сздер, тсініктер бойынша сйлем растыруы алыптастырылады.
Логопедиялы сабатар барысында балаларды сйлеу рекетіні е осал блімдері жаттытырылды. Жмысты маызды блігіне балаларды моторлы дадыларын, конструктивті праксисті, тепе – тедікті, кеістікте бадарлауын жетілдіру жатады.
Трбиеші, логопед, педагог, ата – аналарды бірлескен рекеті оушыларды сйлеу орын дамытуа негіз салып, мектепте стті оуа, оамдаы интеграцияа, біратар леуметтік проблемаларды шешуге ажетті негіз болып табылады.
Кру абілеті бзылан балалармен логопедиялы жмысты йымдастыру
Крмейтін жне нашар кретін балалармен тзету жмысы педагогикалы рдіс жадайында кешенді, жан жаты ыпал ету трінде жргізіледі. Тзету жмысы жалпы дидактикалы жне арнайы аидалара сйеніп йымдастырылады. Арнайы аидалара тзете оыту, бірінші реттілік екіншіреттілік ааулытар, саталан анализаторлара сйену жне полисенсорлы негіздерін руа жадай жасау, оршаан орта туралы ымын алыптастыру, сйлеу тіліні алыптасу дегейі мен сйлеу тіліні бзылу рылымын ескеру, сйлеу іс-рекетіні саталан (компоненттерін) бліктеріне сйену, сздік материалды жаалыын, клемін, крделілігін ескеру жатады.
Тзету жмысында арнайы йымдастырылан логопедиялы сабатарды орны ерекше. Кбінесе жеке сабатар жргізіледі. Топпен сабатарда баланы кру дегейін, сйлеу абілеті, абылдау тсілдері жне жеке басыны ерекшеліктері ескеріледі.
Трбиешілер мен тифлопедагогтар логопедпен бірге сйлеу тіліні бзылыстарын тзету жмыс баыттарын анытайды. Сйлеу мдениетін дамыту жмысын барлы сабатарда жргізу керек.
Логопедиялы саба барысында нашар кретін балаларды саталан кру ммкіндіктерін пайдалануа ерекше кіл блінеді. Ол шін рельефті суреттер, «сиырлы апшы», дыбысты, буынды, сзді белгілеуге ажет кубиктер, т.б. кренкіліктер пайдаланады. Тзету жмысында мына баыттар арастырылады:
- есту зейінін дамыту;
- сз орын дамыту жне молайту, сзді маынасын анытау;
- тиісті ымдар мен тсініктерін алыптастыруа байланысты сйлеу-имыл дадыларын, координациясын, кеістікті бадарлауын жетілдіру;
- жалпылама тсініктерін алыптастыру;
- сйлеу тіліні грамматикалы жаын мегеру;
- байланыстырып сйлеуін алыптастыру;
- дыбыс айтуын жне фонематикалы талдау жне жинатау дадыларын алыптастыру.
Сонымен атар, круі бзылан балаларда кездесетін ринолалия, ттыпа, дауысты бзылуын тзету жмыстары жргізіледі.
зін-зі тексеруге арналан сратар мен тапсырмалар:
1. Зияты бзылан балаларды сйлеу тілі бзылыстарыны ерекшеліктерін крделендіретін патогенетикалы факторлар.
2. Зияты заымдалан балаларды сйлеу тіліні фонетикалы, лексикалы-грамматикалы жаыны ерекшеліктері.
3. Кмекші мектепте біркелкі сйлеу тртібін амтамасыз етуді масаты жне жолдары.
4. ПДТ балаларды сйлеу тіліні дыбыс айту жаыны ерекшеліктері.
5. ПДТ балаларды жазбаша сйлеу тіліндегі ателерді талдау.
6. Есту абілеті нашар балаларды сйлеу тіліне тн бзылыстарды атаыздар.
7. Кру абілеті заымдалан балаларды сйлеу тіліні ерекшеліктері.
8. Кру абілеті заымдалан балаларды сз орын дамытуа арналан тсілдерін атаыздар.
сынылан дебиеттер:
1. мірбекова .., Серкебаев ., Логопедия - Алматы, 1996.
2. Логопедия Волкованы ред. -М., 2007.
3. Волкова Л.С. Коррекционно-логопедическая работа по развитию речи слепых и слабовидящих детей. Дефектология// , 1982,№5.Зикеев А.Г. Усвоение речи слабослышащих учащихся. –М., 1976.
4. Мальцева Е.В. Недостатки речи у детей с задержкой психического развития младшего школьного возраста канд.дис.–автореф,М.,1991.
5. мірбекова К.К. Работа над сочинением по серии сюжетных картин во вспомогательной школе. –Алматы, 1993.
6. Дамуында трлі ауытуы бар балаларды сйлеу тілі дамуыны ерекшеліктері. Ибатова Г.Б., Коржова Г.М., Алматы, 2010
IV ТАРАУ