Сйлеу тіліні алыпты дамуы
1. Балаларды сйлеу тіліні толы дамуына сер ететін факторлар.
2. Сйлеу функциясы туа біткен еместігін длелдеу.
3. Бала тіліні даму кезедеріне сипаттама беру.
4. Баланы уілдеуі мен былдырлауында леуметтік сипатыны жотыын длелдеу.
5. Сйлеу тіліні бзылыстарын айындау процесінде баланы жасын ескеру ажеттілігін негіздеу.
6. Балаларды дыбыстарды дрыс айтуын алыптастырудаы фонематикалы есту абілетіні ролін крсету.
7. Ерте диагностикалау мселелерін тжырымдау.
8. Сйлеу рекетін алыптастырудаы арым-атынасты жне оытуды ролін крсету.
9. Ерте жне мектепке дейінгі жаста сйлеу тілі бзылыстарыны алдын алу ажеттілігін негіздеу.
10. Ата-аналар, малімдер, трбиешілер арасында логопедиялы білімні насихаттау жмыстарын йымдастыруды маызды жне ажетті екенін дледеу.
Тжірибелік тапсырмалар
1. Жауаптарды дрыс нсаларын іріктеу:
1- тапсырма
Сйлеу тілі дамуыны жас бойынша кезеділіктері мселелерімен айналысан авторларды атадар:
1) А. Р. Лурия 4) Л. В. Нейман
2) Г. Л. Розенгард-Пупко 5) В. И. Бельтюков.
3) А. Н. Гвоздев
2-тапсырма
Уілдеу пайда болатын уаыт:
1) 3-4 айда 4) 2-3 айда
2) 4-5 айда 5) 0-2 айда
3) 1-2 айда
3-тапсырма
алыпты жадайда 5-6 айлыында балада пайда болады:
1) уілдеуі 4) сз тіркестері
2) алашы сздері 5) атынасты вербальді ралдары
3) былдырлауы
4-тапсырма
алыпты жадайда баланы алышы сздері пайда болатын уаыт:
1) 2 жаста 4) 7-8 айда
2) 5-6 айда 5) 1 жаста
3) 6-7 айда
5-тапсырма
Сйлеу тіліні грамматикалы рылымы алыптаса бастайтын кез:
1) 3 жас басында 4) 6 жас басында
2) 4 жас басында 5) 7 жас басында
3) 5 жас басында
6-тапсырма
Сйлеу тіліні алыпты дамуында басалардан кеш шыатын дыбыстарды тобы:
1) дауыстылар 4) ысыры
2) ызыдар 5) тадайлы
3) сонорлар
7-тапсырма
Онтогенезде сонор дыбыстарыны тобындаы басалардан кеш шыатын дыбыс:
1) Л 4) Б
2) Н 5) Р
3) М
2. №1, №2 «Дыбыстарды онтогенезде пайда болу уаыты» кестелерін толтыру:
1-кесте
| Жасы | Дыбыстар |
| 1-2 жас | |
| 5-6 жас |
2-кесте
| Жасы | Дыбыстар |
| И,Ы,У,,І,В,Ф,Т,Д,Н,,К,,Г,,Х | |
| С,З,Ц,Ш,Ж,Ч,Щ |
СЙЛЕУ ТІЛІНІ АНАТОМИЯЛЫ-ФИЗИОЛОГИЯЛЫ МЕХАНИЗМДЕРІ
1. И. П. Павловты, А. Р. Лурияны жне т.б. ілімдерін сипаттау. Сйлеу тіліні табии-ылымдылы негіздерімен, туындау механизмдерін ашудаы оларды ролі.
2. Сйлеу аппаратыны анытамасын беру.
3. Сйлеу тіліні орталы бліміні рылымы мен рлін сипаттау.
4. «Локализационисттер», «Антилокализационисттер» теориясын сипаттап, оларды негізсіздігін длелдеу. И. П. Павловты «динамикалы» теориясы тарапынан сйлеу аппаратыны орталы бліміні функцияларын арастыру.
5. Сйлеу аппаратыны шеткі бліміні рылымы. Сйлеу тілі мшелеріні ызметін белгілеу (артикуляцияны белсенді жне енжар мшелері).
6. Физиологиялы жне сйлеу кезіндегі тыныс алу айырмашылытарын белгілеу.
7. Дауысты жасалу механизмін ашу. Дауысты жасалу теориясына сипаттама (миоэластикалы, нейрохронаксикалы теориялар).
8. Артикуляция аппараты рылымында болуы ммкін ааулытарды атап, оларды сйлеу тіліне тигізетін серін ашу.
9. Сйлеу актісінде сйлеу-имыл жне есту анализаторларыны ролін ашу.
10. Сйлеу тілі туа біткен функция еместігін длелдеу.
11. Сйлеу рекетіні алыптасуындаы арым-атынас пен оытуды ролін крсету.
12. Сйлеу тіліні функцияларын атау.
13. Сйлеу тіліні атынасты (коммуникативті) функциясын сипаттау.
14. Сйлеу тілі мен ойлауды зара байланысын крсету (Л. С. Выготский).
Тжірибелік тапсырмалар
1. Кестелер (таблица) мен муляждарда Брока (моторлы), Вернике (сенсорлы) сйлеу тілі орталытарыны орналасуын крсету. Орталытарды рлін ашу.
2. Сйлеу тілі дыбыстары артикуляцияларыны профильдерін сызып, олардан артикуляция мшелерін белгілеуге йрету.
3. Тістенуді суреттері мен кшірме бейнесі бойынша аауды трін белгілеу.
4. Жауаптарды дрыс нсаларын іріктеу:
1-тапсырма
Сйлеу аппаратыны орталы бліміні рылымы:
1) Ми ыртысы, ми ыртысы асты, сопаша ми, сопаша ми ядролары, пирамидальды жолдар.
2) Ми ыртысы, ми ыртысы асты, сопаша ми.
3) Ми ыртысы, ми ыртысы асты, пирамидальды жолдар, дауыс жасалу блімі.
4) Пирамидальды жолдар, ми ыртысы асты, сопаша ми.
5) Ми ыртысы, ми ыртысы асты, артикуляция блімі.
2-тапсырма
Сйлеу аппаратыны шеткі бліміні рылымы:
1) тыныс алу блімі, дауысты жасалу блімі,
2) артикуляция блімі,
3) тыныс алу блімі, дауысты жасалу блімі, артикуляция блімі,
4) дауысты жасалу блімі, сопаша ми,
5) пирамидальды жолдар.
3-тапсырма
Артикуляцияны белсенді мшелерін ата:
1) ерін, тіл, жмса тадай, астыы жа сйек,
2) ерін, тіл, атты тадай,
3) ерін, тіл, жмса тадай, тістер,
4) тіл, жмса тадай, астыы жа сйек,
5) тіл, жмса тадай, еріндер, жоары жа сйек.
4-тапсырма
Сйлеу кезіндегі тыныс алуа тн емес:
1) дем шыаруда сйлеу
2) дем шыару тыныс алудан заыра
3) тыныс алу имылдары екі есе аз
4) сйлеу тыныс алуда жасалады
5) тыныс алу ауыз арылы жасалады
5-тапсырма
Мрын мен ауыз уысы арасындаы аланны аты:
1) кеірдек
2) жтынша
3) тіл
4) тадай
5) трахея
6-тапсырма
Азу тістері тістенген жадайдаы жоары жне тменгі жа сйектеріні атынасы не?:
1) тістену
2) прогения
3) прогнатия
4) артикуляциялы аппарат
5) артикуляция мшелеріні алпы
7-тапсырма
Жмса тадайды йрышатыы алай аталады?:
1) тіл
2) атты тадай
3) увуля
4) тіл асты сіірі
5) кеірдек
ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАРДЫ АРТИКУЛЯТОРЛЫ-АКУСТИКАЛЫ СИПАТТАМАСЫ
1. «Фонема» тсінігіне сипаттама бер.
2. Фонемеларды негізгі дифференциалды маынасын ажырату белгілерін ата.
3. Дауыссыз дыбыстар жіктеліміне сипаттама бер:
- дауыс перделеріні атысы бойынша,
- тіл арасыны ортасы атысы бойынша,
- жасалу орны бойынша,
- жасалу тсілі бойынша.
4. Дауысты дыбыстарды артикуляторлы сипатын ашып айту.
5. Дауысты дыбыстар жіктеліміне сипаттама бер.
6. Дауысты жне дауыссыз дыбыстарды айырмашылытарын ата.
7. Жуан жне жіішке дауыссыз дыбыстар артикуляциясындаы айырмашылытарды атау.
8. я жне ата дауыссыз дыбыстар артикуляциясындаы састы пен айырмашылытарды атау.
Тжірибелік тапсырма
1. Тадай пердесі жабы болатын екі дыбысты, артикуляциясында тадай
пердесі ашы болатын екі дыбысты ата.
2. «С», «Ж» дыбыстарыны артикуляциясын сызыдар. Салыстырып
састыы мен айырмашылыын анытадар.
3. «Ш», «Ж» дыбыстарыны артикуляциясын сызыдар.
Артикуляциялы аппаратты алпындаы састыы мен айырмашылыын
анытадар.
4. Ойланып, талдадар.
«Р» дыбысыны артикуляциясын сызыдар, тілді, жмса тадайды, дауыс
пернелеріні алпына кіл блідер, «РЬ» дыбысыны
артикуляциясымен салыстырыдар.
5. «Л», «ЛЬ» дыбыстарыны артикуляциясын сызыдар. Артикуляциялы
аппарат мшелеріні састыы мен айырмашылыын тсіндірідер.
6. Ойланып табыдар.«Ч», сосын «Щ» дыбысын атадар, тілді алпына
кіл аударыдар. Бл дыбыстарды артикуляциясыны айырмашылыы мен састыы андай. Профильде (кескінде) крсетідер.
7. Ойланып, талдап, жауап берідер.
Жмса дыбыстарды (С', Ш', Р', П' т.б.) айтанда тілді алпы алай згереді.
Профильде сызып крсетідер.
8. Ойланып, талдап, жауап берідер.
«П-б-м» жне «т-д-н» дыбыстарыны айтылуы андай артикуляциялы
мшелерді жмысына байланысты.
9. Ойлан, тап.
«К», «» дыбысыны артикуляциясын сызыдар.
Тілді, жмса тадайды, дауыс желбезегіні алпына кіл аударыдар.
«Г», «» дыбысыны артикуляциясынан айырмашылыы неде?
10. Ойланып, атесін тап.
«С» дыбысын айтанда - ерін жымияды, тістерді арасында 1-1,5 мм салау алады, тілді шы астындаы крек тістерге тиіп трады, тілді ортасы ойы, тілді екі бйірі жоары азу тістерге тиіп трады, жмса тадай ктеріліп, мрына ауа жолын жабады, дыбыс пернелері ажырайды, ауа жолы лсіз жне суы келеді.
11. Ойланып, талдадар.
«С», «З» дыбыстарыны артикуляциясын сызыдар. Сол дыбыстарды артикуляциясыны састыы мен айырмашылыын табыдар.
12. ай дыбысты артикуляциясы: Ерін аздап дгеленіп, тіл «ожауа»
сатылып тадайа арай ктеріледі, біра тимейді, тілді екі жа бйірі жоары азу тістерге тиіп трады, жмса тадай ктеріліп мрына баратын ауа жолын жабады, дауыс пернелері ажырайды, ауа жолы кшті жне жылы.
13.Ойланып, атесін тап.
«Ж» дыбысын айтанда ерін аздап дгеленіп алдыа арай шыыы келеді, тіл «ожауа» сап тадайа ктеріледі, біра тадайа тимейді, тілді екі жа бйірі жоары азу тістерге тиеді, жмса тадай жтыншаты арты абырасына тиіп трады, дауыс пернелері ашы, ауа жолы лсіз, жылы.
14. ай дыбысты артикуляциясы.
Артикуляциялы аппарат мшелеріні алпы «Ш» дыбысын айтандаыдай, біра «Ш» дыбысына араанда тіл аздап ала арай жылжыан, сл ктерікі болады.
15. Жауаптарды дрыс нсаларын ата:
1- тапсырма
Берілген сипаттама ай дыбыса тн: дауыссыз, мрын арылы айтылады, жіішке, тіл алды, жабысыы-тпелі:
1) ТЬ
2) Д
3) НЬ
4) Л
5) МЬ
2-тапсырма
Берілген сипаттама ай дыбыса тн: дауыссыз, ата, ауыз арылы, жуан, тіл алды, саылаулы:
1) Ш
2) Л
3) С
4) Д
5) Ф
3-тапсырма
Берілген сипаттама ай дыбыса тн: дауыссыз, я, ауыз арылы, жіішке, тіларты, жабысыы:
1) НЬ
2) Д
3) Х
4) ГЬ
5) КЬ
4-тапсырма
Ойлан, тап.
Мына артикуляция ай дыбыса тн?
- ерінні алпы келесі дауысты дыбыса байланысты,
- тіл жоары альвеола ктеріліп, дірілдейді;
- бйір шеттері тп азулара тиеді;
- дауыс пернесі осылан, дірілдейді.
ЛОГОПЕДИЯЛЫ ТЕКСЕРУДІ ЙЫМДАСТЫРУ
1. Логопедиялы тексеру аидаларын атап, сипаттама беру.
2. Сйлеу тілі бзылыстарын талдаудаы жйелілік, жанжатылы аидасыны ролін крсету.
3. Логопедиялы тексеру трлерін сипатта.
4. стіртін жне тередетіп тексеруді масат, міндеттерін ашып айту.
5. Логопедиялы тексеруді дістерін ата.
6. Логопедиялы тексеруге арналан дидактикалы материалдарды ата.
7. Логопедиялы тексеру рылымын ашып айт.
8. Логопедиялы тексеруді йымдастыру алдында анамнезді жинау ажеттілігін длелдеу.
9. Артикуляциялы аппаратты тексеруге ойылатын талаптарды ата.
10. Сйлеу тіліні просодикалы жаын тексеру дістемесін ата.
11. Фонематикалы абылдау, талдау (арапайым жне крделі трлері), жинатауды алыптасу дегейін айындауа баытталан тапсырмаларды атау.
12. Балаларды дыбыс айтуын тексеруге ойылатын талаптарды ата.
13. Сйлеу тіліні лексикалы жаын тексеру дістемесін ата.
14. Сйлеу тіліні граматикалы рылымыны жадайын айындау дістемесін атап, сипатта.
15. Балаларды байланыстырып сйлеуін тексеруге ойылатын талаптарды атап сипатта.
16. Оушыларды жазбаша сйлеу тілін тексеруге ойылатын талаптарды ата.
17. Балаларды зиятын, сенсомоторлы дадыларын тексеру дістемелерін ата, сипатта.
18. Білім беру мекемелерінде балаларды тексеру мерзімдерін негізде: («Мектепке дейінгі жне мектеп мекемелерінде логопедиялы пункттерді йымдастыру жніндегі ережелерге» сйеніп).
Тжірибелік тапсырмалар
1. Сйлеу карталарын талдап, логопедиялы тексеруді кезектілігін,
мазмнын белгілеу. Кешенділік, жйелілік, жан-жатылы, динамикалы тсіл аидаларыны іске асырылуын крсету.
2. Жауаптарды дрыс нсаларын ата:
1-тапсырма
Тексеру аидасын ата:
1) крнекілік
2) дифференциалды тсіл
3) жан-жатылы
4) ылымилы
5) саналылы
2-тапсырма
Тексеру трі:
1) баылау
2) гімелесу
3) анамнез жинау
4) тередетілген
5) динамикалы
3. ойылатын талаптара сйкестігі жас ерекшеліктерін ескеру, бадарлама материалына сйену т.с.с. кзарас тарапынан тексеру дістемелерін талдау.
4. Балаларды фонематикалы тсініктерін, сйлеу тіліні фонетикалы жаын тексеруге арналан материалды іріктеуге ойылатын талаптарды сипаттап ата.
5. Тексеруді тмендегідей дістемелерін дайындау:
- фонематикалы тсініктерін,
- балаларды дыбыс айтуын.
6. Балаларды моторлы сферасыны дамуын айындауа, жалпы, сйлеу анамнездерін жинауа арналан сратар тізімін растыру.
7. Сйлеу картасыны блімін талдап, анамнез жинау, орытынды жасау:
Сйлеу тіліні анамнезі:
1 нса.
| Сратар | Жауаптар |
| Баланы уілдеуі ашан пайда болады? | 3, 5 - 4 айда |
| Былдырлауы ашан пайда болады? | 7 айда |
| Алашы сздеріні пайда болу уаыты? | 1-1,5 жаста |
орытынды: (Негіздеу).
2 нса.
| Сратар | Жауаптар |
| Баланы уілдеуі ашан пайда болады? | 7-8 айда |
| Былдырлауы ашан пайда болады? | 1 жаста |
| Алашы сздеріні пайда болу уаыты? | 2,5 жастан кейін |
орытынды: (Негіздеу).
3 нса.
| Сратар | Жауаптар |
| Баланы уілдеуі ашан пайда болады? | 4 айда |
| Былдырлауы ашан пайда болды? | Пайда болмады |
| Алашы сздеріні пайда болу уаыты? | Жо |
орытынды: (Негіздеу).
Ата-аналара сыныстар: (негіздеу).
8. Сйлеу картасындаы артикуляция мшелеріні рылымын тексеру блігін талдау, орытынды шыару:
| Еріндер | Ауытуы жо |
| Тістер | Ауытуы жо |
| атты тадай | рылымы алыпты |
| Жмса тадай | рылымы алыпты |
| Увуля | рылымы алыпты |
| Тістену | Жоары жне тменгі алдыы тістерді осанда арасында саылау пайда болады |
орытынды:
2. Тжірибелік міндеттерді шешііздер:
1- тжірибелік тапсырма
Артикуляциялы аппаратты логопед тексергенде баланы астыы жа сйек тістері жоары жа сйек тістеріні алдына шыып транын айындады. Тістенуді ааулы трін белгіле. Осындай жадайда ммкін болатын дыбыс айту бзылыстарын ата.
2-тжірибелік тапсырма
Тексерілген бала азу тістерін осып тістегенде алдыы жоары (крек тістер) тістері астыы тістерді толы жауып трады. Тістенуді аау трін белгіле. Ммкін болатын дыбыс айту бзылыстырын ата.
3-тжірибелік тапсырма
Артикуляция мшелеріні озалысын тексеру барысында логопед балаа мынадай тапсырмалар береді: «Жымию», «Серуен» (жалпа тіл астыы иекте бос жатыр), «Ине» (жіішке тіл). Тапсырмалар тізімін талдап, орытынды жаса.
4-тжірибелік тапсырма
Тексерілген балаа андай масатпен: «Жымию-ттікше» (ерінге арналан жаттыу) беріледі: тілді жіішке, кейін жалпа ылып жасау (бірнеше рет айталау).
10. Дрыс жауаптар нсаларын іріктеу:
1-тапсырма
Азу тістері тістенгенде жоары крек тістер астыы тістерді толы жауып трады. Тістенуді ааулы трін белгіле:
1) прогения,
2) прогнатия
3) алдыы ашы тістену,
4) тік жабы тістену
5) тере жабы тістену.
2-тапсырма
Бала «Ине» (жіішеке тіл) жаттыуын жасауда иналады. иналу себебін белгіле:
1) тілді асты желбезегі' ыса
2) тілді сопаша блшы еттеріні функциясы бзылан
3) тадай-тіл блшы еттеріні функциясы бзылан
4) тілді клдене блшы еттеріні функциясы бзылан
5) артикуляция мшелеріні имылдары шектелген
3-тапсырма
Бала тілін ауыз уысыны тбіне «тыып» оя алмайды, тілді шын тадайа ктере алмайды. иналу себептерін ата:
1) жоары бойлы блшы еттері функциясы бзылан
2) тадай-тіл блшы еттеріні функциясы бзылан
3) иек асты-тіл блшы еттеріні функциясы бзылан
4) тіл асты жйесі ыса
5) жмса тадай ысалыы
4-тапсырма
Бала тілін шыарып, жоары ктеріп стай алмайды. Оны иналу себептерін ата:
1) тадай-тіл блшы еттеріні функциясы бзылан
2) прогения
3) тілді клдене блшы еттеріні функциясы бзылан
4) иек асты-тіл блшы еттеріні функциясы бзылан
5) тілді жоары бойлы блшы еттеріні функциясы бзылан
5-тапсырма
Бала жалпа тілмен жоары еріні жалаанда иналады, астыы иекпен кмектеседі. иындытар себептерін ата:
1) тілді жоары бойлы жне иек асты-тіл блшы еттеріні функциясы бзылан
2) тере жабы тістену
3) бойлы блшы етіні функциясы бзылан
4) прогнатия
5) тадай-тіл блшы етіні функциясы бзылан.
6-тапсырма
«Прогнатияда» астыы жа сйекке жоары жа сйекті атысы андай алыпта болады:
1) астыы жа сйекті жоарыа атысы- алдыа арай шыыы
2) жоары жа сйекті астыыа атысы-алдыа арай шыыы
3) алдыы ашы тістену
4) алдыы жабы тістену
5) жоары атар тістері астыы атар тістеріне тура сйкестікте тиіп трады.
11.Сйлеу картасыны блімін артикуляциялы аппаратты озалысын тексеруді толытылыы жаынан талдаыз:
1-блім
| сынылатын сына | Баланы орындауы |
| Астыы тілге жалпа жайылан тілді салу | Жаттыуды орындайды, 1-5-ке дейін санаанда осы алыпта тілді стап тра алады |
| «Ине» жаттыуы | иналмай орындайды |
| «Саат» жаттыуы | Орындайды |
| «Кесе» жаттыуы | Тапсырманы иналмай орындайды |
орытынды:
2-блім
| сынылатын сына | Баланы орындауы |
| «Серуен» жаттыуы | Жаттыуды орындайды |
| Тілді жіішке ылу | Орындай алмайды |
| «Саат» жаттыуы | Орындамады |
| «Кесе» жаттыуы | Тілді жоары ктеруде иналады, астыы иекпен кмектеседі |
орытынды:
12. Жауаптарды дрыс нсаларын іріктеу:
Тапсырма
Жаттыуларды айсысын тілді озалысын тексеруге алуа болады:
1) «Крекше»
2) Ауызды ке ылып ашу
3) «Саат»
4) «Клкі»
5) «Ттікше»
13. Балаларды фонематикалы тсініктеріні алыптасу дегейін айындауа баытталан тапсырмаларды ата.
14. Жауаптарды дрыс нсаларын іріктеу:
1-тапсырма
Фонематикалы абылдауын тексеруде олдануа болатын тапсырма:
1) Суреттегі заттарды ата: шалан, машина, ылыш
2) айтала: СА-ЗА-ЩА
3) «Саа» сзіндегі бірінші дыбысты ата
4) «Ж» дыбысына сз ойла
5) «Ш» дыбысы бар суреттерді іріктеп ал.
2-тапсырма
Дыбысты-ріптік талдау дадыларын айындауа арналан тапсырманы ата:
1) «ылыш ай суретте, амыс ай суретте екенін крсет»
2) Берілген буындардан сз ра
3) «ТАС» сзінде анша дыбыс бар
4) «С» дыбысын естігенде жалауша ктер
5) Атауында «С» дыбысы бар суреттерді ата.
15. Сйлеу картасыны блімін талда:
| Сздерді ата | Баланы тапсырманы орындауы |
| Шаала | Шала |
| Сиыр | Иыр |
| Автобус | Атобус |
| арышкер | ашер |
Сзді буынды рамыны бзылу сипатын белгіле.
16. Сйлеу тіліні фонетикалы жаын тексеру дістемесін ойылан талаптар жаынан (сйлеу тіліні барлы дыбыстарын тексеру, дыбысты сзді басында, ортасында, соында, бунды рамы жеіл жне крделі сздерде айту іскерлігін айындау) талдау.
17. Педагогикалы тапсырмаларды орындау.
1-педагогикалы тапсырма
«С» дыбысыны айтылуын тексеру шін логопед асы, тас, сиыр салынан суреттері дайындады.
Материалды іріктеуді дрыстыын баалаыз.
2-педагогикалы тапсырма
«Ш» дыбысыны айтылуы тексеріледі. Балаа шкаф, шана, шаы, шалбар суреттері сынылды. Тексеру материалы дрыс аланды ма? атені тап.
3-педагогикалы тапсырма
«Ж» дыбысыны айтылуы тексеріледі. Алынан суреттер: жалау, ожау, тж. Тексеру материалы дрыс аланан ба? Пікіріізді айтыыз.
4-педагогикалы тапсырма
Сйлеу тіліні дыбысты жаын жне фонематикалы тсініктерін тексергенде бзылыстар байалмады. Сйлеу тіліні орытындысын шыаруа малматтар жеткілікті ме?
18. Жауаптарды дрыс нсаларын іріктеп алыыз:
Тапсырмаларды айсысы дыбыс айтуын тексеруге арналан:
1) Сздегі бірінші дыбысты ата
2) Атауында «С» дыбысы бар суреттерді ірікте
3) «Ш» дыбысын естігенде олыды ктер
4) Тілімен «Кесе» жаса
5) «Саа, тасбаа, ас» суреттерін ата.
19. Фонематикалы тсініктерін, дыбыс айтуын тексеру хаттамасын талдау. делуіне, тсілдерді іріктеу дрыстыына, орытындыларды тексеру нтижелеріне сйкестігіне назар аудару.
20. Балаларды белсенді жне енжар сз орларын тексеруге арналан тапсырмалар іріктеу.
21. Балаларды сйлеу тіліні грамматикалы рылымын тексеруге арналан тапсырмалар іріктеу.
22. Сйлеу тілін тсінуін тексеруге арналан тапсырмалар іріктеу.
23. Балаларды танымды ммкіндіктерін тексеруге арналан тапсырмалар дайындау.
24. Жауаптарды дрыс нсаларын іріктеу:
1-тапсырма
Сз орын тексеруге арналан тапсырма:
1) Бір сзбен алай аталады (доп, уырша, машина)
2) Суреттерде салыан заттарды ата: раушангл, тырна, ар
3) Суреттерде салынан заттарды ата: трамвай, троллейбус, рылысшы
4) Суреттерде салынан заттарды ата: ескі-ешкі
5) «тышан» сзін естісе, шапала со
2-тапсырма
Бастауыш сынып оушыларында сзді буынды рылымын тексеру шін ай сзді алуа болады:
1) балапан
2) шаала
3) арындаш.
4) мырса.
5) аламсап
3-тапсырма
Сзжасам дадыларын тексеруге ай тапсырма алынады:
1) «Не алай озалады?»
2) «Затты тсі андай?»
3) «Киім тігетін адамды кім дейміз?»
4) «Кітапты ал да, аш»
5) «Кім кіммен келе жатыр
4- тапсырма
Сззгерту дадыларын тексеруге ай тапсырманы алуа болады:
1) «Мен лкен зат туралы айтамын, ал сен кішкентайын ата»
2) «Мен бір затты атаймын, сен кп болса не деп айтасы?»
3) «ызыл тсті заттарды ата»
4) «Кітапты ал да, аш»
5) «Бала не істегенін айт» (сурет бойынша: шыты, кірді, тті).
5-тапсырма
Сйлеу тілін тсінуін тексеруге ай тапсырманы алуа болады?
1) «Суреттерді ата: ла, тара»
2) «Не алай дауыс шыарады?»
3) «аламмен арындашты крсет»
4) «Мен сз айтамын, ал сен сол сзді керісінше айт»
5) «Суреттен тртінші затты ата»
6-тапсырма
Сйлем рау дадыларын тексеруге арналан тапсырма:
1) «Кімге не керек?»
2) «Жануарларды тлдерін ата»
3) «Берілген сздерден сйлем ра»
4) «ай сурет туралы мен айтанымды тап ( суретте кк...)»
5) «Бала итті артынан жгіріп бара жатыр. Кім алдыда?»
7-тапсырма
Байланыстырып сйлеуін тексеруге ай тасырманы алуа болады:
1) «Алдымен ккністерді , кейін жемістерді ата»
2) «Кім кімнен кейін тр?»
3) «Мені соымнан тапаты айтала»
4) «Демалыс кнін алай ткізгенін туралы айтып бер»
5) «Жмбаты шеш»
8-тапсырма
Жазуды тексеруге ай тапсырманы алан тиімді:
1) «ріптерді ата»
2) «Берілген буындардан сз ра»
3) «Кеспе ліппе ріптерінен сз растыр»
4) «Мтінді кшіріп жаз»
5) «ас-аш, тар-тал сздеріндегі айырмашылы неде?»
9-тапсырма
Оуды тексеруге арналан тапсырманы ата:
1) «Ш» дыбысынан басталатын сзді ата»
2) «Мал-бал сздерін салыстыр»
3) «Ш» дыбысы бар сзді тап»
4) «Мтінді айтып бер»
5) «Алашы трінде берілген сздерден сйлем растыр»
10-тапсырма
Сзжасам дадыларын тексеруге ай суреттерді алуа болады:
1) Ай, ст, ас
2) Инелік, таурай, велосипед
3) Тауы, аз, йрек, балапан
4) Крпеше, тостаанша, жастыша
5) й-йлер, бас-бастар, алам-аламдар
11-апсырма
Тексеру барысында бала «балапан» сзіні орнына «бабапан» дейді. Сзді буынды рамы ай тип бойынша бзылан:
1) ысарту
2) сасу
3) орнын ауыстыру
4) осып айту
5) контаминация
12-тапсырма
Тексерген кезде бала «шаала» сзін «шалаа» деп айтады. Сзді буынды рамы ай тип бойынша бзылан:
1) сасу
2) ысарту
3) осып айту
4) орнын ауыстыру
5) контаминация
13-тапсырма
Талдауды арапайым трін айындауа ай тапсырманы алуа болады:
1) «Схемаа сйкес суретті тап»
2) «Оша» сзінде «ш» дыбысы сзді ай жерінде тр?
3) «Берілген ріптерден сз ра: (ш,а,р)»
4) «Ш» дыбысы бар сз естісе, олыды ктер»
5) «Ш» дыбысы бар сз ойла
14-тапсырма
Сзжасам дадыларын тексеруге ай ойын жарамды:
1) «Тртінші арты»
2) «Керісінше айт: мен бір затты айтамын, сен кп зат болса алай дейсі?» ойыны
3) «Дыбысты сздегі орнын тап»
4) «атарды есіе сата да, ата»
5) «Киім тігетін адамды алай атаймыз?»
15-апсырма
4 жаса дейінгі баланы логикалы ойлауын тексеруге ай тапсырманы алуа болады:
1) «тас-бас» сздеріні айырмашылыы неде
2) Мтінді айтып бер
3) 4 блшектен тратын кесілген затты растыр
4) бір сзбен ата
5) 8 блшектен тратын кесілген затты растыр.
25. Базалы мектепке бару. Баланы сйлеу тілін тексеруді тмендегідей баыттарда баылау:
а) тексеру тіп жатан блмені ойылан талаптара сйкестігі;
) логопедті тексеруге дайындыы:
- тексеру дістемелеріні бар-жоы, оларды ойылан талаптара
сйкестігі;
- баламен арым-атынасы;
- логопедті балаа берген инструкциялары, оларды балаа тсініктілігі;
- тексеруді толытылыы;
- логопедиялы тексеру аидаларыны іске асырылуы;
- алынан мліметтерді тіркеліп жазылуы.
26. Сйлеу тілі бзылыстары бар балаларды з бетінше тексеру, сйлеу ортындысын анытау, сйлеу картасын толтыру.
ДЫБЫС АЙТУЫНЫ БЗЫЛЫСТАРЫ ЖНЕ ТЗЕТУ ЖОЛДАРЫ
1. Балаларды дыбыс айту бзылыстарыны таралуына сипаттама бер.
2. Функциональді жне органикалы (механикалы) дислалияа анытама
бер.
3. Мономорфты жне полиморфты дислалияа анытама бер.
4. Ызы, ысыры, сонор, тадай арылы айтылатын дыбыстарды
бзылыстарына, тзету тсілдеріне сипаттама бер.
5. Дыбыс айту бзылыстарыны артикуляциялы аппаратты жадайына
байланысты екенін негізде.
6. Дыбыс айту бзылыстарыны кейбір жадайларында фонематикалы
тсініктеріні дегейін айындау ажеттілігін негізде.
7. Дислалияны тзетудегі логопедиялы жмысты кезеділігін айтып бер.
Тжірибелік тапсырмалар
1. Ысыры (С, З, Ц), ызы (Ш, Ж, Щ, Ч), сонор (Р, Л), тадай арылы
айтылатын (К, , Г, ) дыбыстарды артикуляциясын салу.
2. Жуан жне жіішке дауыссыз дыбыстарды артикуляциясындаы
айырмашылытарды атау.
3. ата жне я дауыссыз дыбыстарды артикуляциясындаы
айырмашылы пен састыты атау.
4. Дислалияны трлерін жне оларды себептерін салыстыру:
3-кесте.- Дислалия трлері.
| Дислалия трі | са артикуляторлы имылдарды жетілмеуі | Артикуляция мшелеріні ааулытары | *са естіп ажыратуыны лсіздігі | Нейродинамикалы процесстерді функциональді бзылыстары |
| Механикалы дислалия | ||||
| Сенсорлы функциональді дислалия | ||||
| Моторлы функциональді дислалия |
5.Тексеру барысында бала дыбыстарды айтуда «С» дыбысын «Ф»
дыбысына, «З» дыбысын «В» дыбысына ауыстырып айтатыны айындалды.
Артикуляциялы аппаратта ауытушылы жо. Дыбысты талдау дадылары алыптаспаан. Сздік оры жне грамматикалы рылымы бзылмаан.
Міндет: берілген малматтарды талдап, сйлеу тіліні орытындысын шыару.
6. Бала дыбыстарды айту кезінде «С» дыбысын «Т», «З» дыбысын «Д»-а
ауыстырып айтады. Артикуляция мшелеріні рылымы жне имылдары бзылмаан. Дыбысты талдау дадылары алыптаспаан. Сздік оры жне грамматикалы рылымы алыптыа сай.
Берілген малматтара сйеніп сйлеу тіліні орытындысын шыару, жмыс жоспарын растыру, бзылан дыбыстарды тзетуді тиімді тсілдерін белгілеу.
7. Бала ысыры дыбыстарды ызыдара ауыстырып айтады. Тексеру барысында сйлеу тіліні лексикалы жаы, грамматикалы рылымы бзылмаан; артикуляция мшелерінде ауыту жо; фонематикалы тсініктері алыптаспааны айындалды.
8. Берілген малматтара сйеніп сйлеу тіліні орытындысын шыару, жмыс жоспарын ру, ысыры (С, З, Ц) дыбыстарды тзетуді тиімді тсілдерін белгілеу.
9. Дыбыс айту бзылыстарыны трлерін себепкер факторлармен сйкестендіру:
3-кесте. Ызы-ысыры дыбыстарды айтылу бзылыстарыны трлері
| Себепкер факторлар | Дыбыс айту бзылыстарыны трі | ||||
| Еріндік-тістік | Тісаралы | Тіс-тіректік | Бйірлік | Мрынды | |
| Прогения | |||||
| Тере жабы тістену | |||||
| Алдыы ашы тістену | |||||
| Бйірлік ашы тістену | |||||
| Алдыы тістері жо | |||||
| Тіл асты желбезегіні ыса болуы | |||||
| атты тадай жарышатыы |
9. Жмысты дайынды кезеінде логопед балаа артикуляциялы жаттыуларды жасауын тінеді: ерінге – «Жымию», «жалпа тілді астыы ерінге салу», «науа», «ттікше», тілді шына рлеу.
Логопед баланы артикуляциялы аппаратын ай дыбысты оюа дайындап жатыр?
10. Баланы ызы дыбыстарды айтуында бзылыстар байалады. Логопед келесі артикуляциялы жаттыуларды жасатты: ерінге – «Ттікше», тілге – «кесе», «Дмді айма», «науа», «серуен».
Жаттыулар кешені дрыс алынды ма? Длелде.
11. Баланы тіл арты дыбыстары бзылан. Дайынды артикуляциялы жаттыулар кешенін іріктеп алу.
12. Балада «Р», жне «Л» дыбыстарыны бзылуы болса, андай артикуляциялы жаттыуларды алуымыз керек?
13. «Тіл арты дыбыстарды ою тсілдері» таблицасын толтыру.
5-кесте. Тіл арты дыбыстарын ою тсілдері.
| Тзетілетін дыбыс | Бастапы буын | 1 кезе | 2 кезе | 3 кезе |
| К | ||||
| Г | ||||
| Х |
14. Сйлеу тілі дыбыстарыны бзылуыны фонологиялы жне антропофониялы трлерінде жмыс айырмашылыын табу.
15. Логопедиялы сабаты зіндісімен танысып, жмыс кезеін анытаыз.
Саба зіндісі.
Таырыбы: С дыбысы жне рпі.
Саба барысы:
Дыбысты алыпты артикуляциясын айталау.
Логопед: Маан ара да, мен ай дыбысты айтайын дегенімді тап. (С дыбысыны нсіз артикуляциясы). С дыбысын айтанда тіл, ерін, тістер андай алыпта болатынын есіе тсір.
Бала: Еріндер ттікше трізді, тістер жаындаан, тілді шы жоары ктеріледі, кмейде діріл бар.
Жеке дыбысты айту.
Логопед: Ал, енді айна алдында дыбысты айт.
Бала: С-С-С.
Логопед: Жылан андай дыбыс шыарады?
Бала: С- С-С.
Дыбыс пен ріпті сйкестендіру.
Логопед: Кескін ліпбиден сен айтан дыбысты ріп табасын тап. Бл ай ріп? Осы ріпті сым темірден (моншатан) жаса.
16. Тмендегі жоспар бойынша логопедиялы сабатарды лгісін растырыыз:
- дыбысты ою кезеіне;
- машытандыру кезеіне;
- дыбыстарды ажырату кезеіне.
Дыбысты ою кезеіндегі логопедиялы саба жоспарыны лгісі
Таырыбы__________________кезеі______ масаттары__________________________
рал-жабдытар:
Саба барысы:
1.йымдастыру кезеі.
2.Масатын баяндау.
3.Артикуляциялы гимнастика.
4.Дыбысты ою.
5.Жеке дыбысты айтылуын бекіту.
6.Фонематикалы естуін алыптастыру бойынша жмыс.
7.Дыбыспен табаны сйкестеу.
8.йге тапсырма.
9.Саба орытындысы.
Дыбысты машытандыру кезеіндегі логопедиялы саба жоспарыны лгісі
Таырыбы:__________________кезеі______ масаттары__________________________
рал-жабдытар:
Саба барысы:
1.йымдастыру кезеі.
2.Масатын баяндау.
3.Артикуляциялы гимнастика.
4.Дыбысты артикуляциясын, оны жеке айтылуын анытау, сипаттама беру (жасалу
тсілі жне орны бойынша).
5.Дыбысты буындара, сздерге, фразалара, байланыстырып сйлеуіне егізу.
6. Дыбысты талдау, жинатауды алыптастыру бойынша жмыс.
7.йге тапсырма.
8.Саба орытындысы.
Дыбысты ажырату кезеіндегі логопедиялы саба жоспарыны лгісі
Таырыбы:__________________кезеі______ масаттары__________________________
рал-жабдытар:
Саба барысы:
1.йымдастыру кезеі.
2. Масатын баяндау.
3. Артикуляциялы гимнастика.
4. Шатастыратын дыбыстар артикуляцияларындаы састы пен айырмашылытарын анытау жне олара сипаттама беру. Дыбыстарды табалармен белгілеу.
5. Дыбысты талдау, жинатау бойынша жмыс.
6. йге тапсырма.
7. Саба орытындысы.
17. Дыбысты жеке, буында, сздерде сйлемдерде машытандыруа, сйлеу тіліні дыбыстарын ажыратуа арналан ойын тріндегі тапсырмаларды растыру.
18. Дыбысты сздерде машытандыру кезедегі логопедиялы сабаа дидактикалы материал іріктеу.
19. Жауаптарды дрыс нсаларын ата:
1-тапсырма
Аталан кемшіліктерді айсысы кейін жазуа сер етеді:
1) дыбысты жо болуы
2) дисфония
3) бір дыбысты екіншіге ауыстыру
4) дыбысты брмалап айту.
2-тапсырма
Дислалия – ол нені бзылуы:
1) дауыс, фонацияны
2) сйлеу тіліні ыратылыы мен жылдамдыыны
3) сйлеу аппаратыны сатаулы иннервациясы мен есту абілетіні
алыпты жадайындаы дыбыс айтуды,
4) сйлеу аппаратыны анатомиялы-физиологиялы аауларымен
крделенген дауысты тембрі мен дыбыс айтуыны,
5) сйлеу аппаратыны жеткіліксіздік иннервациясымен крделенген айту
жаыны
3-тапсырма
Дыбыстары тілді тменгі алпында айтылатын фонетикалы топты ата:
1) ысыры
2) тадайлы
3) ызы
4) сонор
5) жабысыы-тпелі
4- тапсырма
Тісаралы сигматизмге бейімдейтін себептерін ата:
1) прогнатия
2) субмукозды жарыша
3) бйірлік ашы тістену
4) ерін жарышаы
5) артикуляциялы аппарат озалысыны бзылуы
5-тапсырма
Дыбыс айту бзылыстарыны айсысы фонологиялы (фонематикалы) бзылыса жатады:
1) «ш» дыбысыны бйірлік болып айтылуы
2) «ч» дыбысыны тіс арасынан айтылуы
3) «ч» мен «ш» алмастыстырып айту
4) «р» дыбысын велярлы ылып айту
5) «л» дыбысын тіс арасынан айту
6-тапсырма
Сигматизмні ай трінде бйірлік ашы тістену мен тілді бір блігіні блшы еттеріні лсіздігі себепші фактор болады:
1) тіс аралы
2) бйірлік
3) мрын жолды
4) ерін-тістік
5) ызы
7-тапсырма
Сигматизмні ай трінде тіл асты жйесіні ысалыы мен тадайды биік тар болуы себепші фактор болады:
1) тісаралыта
2) бйірлікте
3) мрын жолды
4) ерін-тістікте
5) ысырыта
8-тапсырма
Моторлы функциональді дислалияны себепші факторын ата:
1) артикуляция мшелеріні органикалы заымдануы
2) нейродинамиканы лсіздігі, кедергісі
3) естіп ажыратуыны жетілмеуі
4) артикуляциялы аппарат рылымындаы заымдармен дрыс еместіктер
5) атты тадай жарышатары
9-тапсырма
Артикуляциялы гимнастикада тмендегідей жаттыулар алынды: «жалпа тіл», « жалпа тілмен астыы ерінді жала», «жалпа тілді шыарып шына рлеу». андай дыбыстар тобын тзету жргізілді:
1) ызы
2) ысыры
3) тіларты
4) я
5) ата
10-тапсырма
Тіл жоары ктеріліп айтылатын дыбыстарды фонетикалы тобын ата:
1) ысыры
2) ызы
3) дауысты
4) тадай арты
5) тадай ортасы «J»
11-тапсырма
Бала сйлеу тілінде ызы жне ысыры дыбыстарды бзып айтады, біра «ф» дыбысын дрыс айтады. Сатаулы «ф» дыбысын олдана ай дыбысты оай оюа болады:
1) д
2) з
3) с
4) г
5) н
12-тапсырма
Логопед дыбысты оюда сатаулы «Р» дыбысын дірілді тотатып олданды. Логопед ай дыбысты оюмен айналысты:
1) с
2) ш
3) ж
4) щ
5) к
13-тапсырма
Балаа тіл шын тістер арасына ысып «ы» дыбысын за созып айту сынылды. ай дыбысты ою жргізіліп отыр:
1) с
2) ш
3) л
4) к
5) б
14-тапсырма
Бала келесі артикуляциялы жаттыуларды жасай алады: «серуен», «оршау», «жел», «жымию». Артикуляциялы аппаратты ай дыбысты оюа дайындап жатырмыз:
1) ш-ж
2) с
3) р
4) н
5) л
15- тапсырма
Сенсорлы функциональді дислалияны себебі болатын факторды ата:
1) артикуляция мшелеріні органикалы заымдануы
2) жіішке естіп ажыратуды пайда болуына кедергі жасайтын нейродинамикалы лсіздік
3) Сйлеу тілі моторикасыны дамымауы
4) Артикуляциял аппаратыны рылымында заымдану байаланда
5) Жмса жне атты тадай жарышаы боланда
16-тапсырма
«Кесе» артикуляциялы жаттыуын алдымен ауыз уысынан тыс, сосын ауыз уысында жасау ай дыбысты оюда олданылады:
1) з
2) ц
3) к
4) ш
5) л
17- тапсырма
Балаа «Саыраула» жаттыуын жасатып, кейіннен жасалан тйісуді кшті ауа аынымен земіз. ай дыбыс бойынша жмыс жасап отырмыз:
1) ж
2) з
3) р
4) ш
5) б
18-тапсырма
Дыбысты дрыс айтуды орнына бала тілді фонетикалы жйесінде жо дыбысты айтса, андай бзылыс болып есептеледі:
1) ауыстыру
2) дыбысты айтпау
3) брмалап айту
4) еліктеу
5) жетілмеу
19- тапсырма
Балаа мынандай артикуляциялы жаттыуларды жасатады: «айы», «дауылпазшы», «ат шабады». Артикуляциялы аппаратты ай дыбысты оюа дайындап жатыр
1) ж
2) з
3) д
4) р
5) г
20- тапсырма
Баланы сйлеуін талдап, фонеманы бзылу трін анытадар.
Кфігім
ві адама йірфек,
ліп-фіп ойнайды.
иулафып вгірфек,
афып вр деп ойлайды.
21-тапсырма
Баланы сйлеуін талдап, фонеманы бзылу трін анытадар.
де
Дмтаанда барамыд
Тілін дйім аламыд.
де біді панамыд,
де лкен анамыд.
22-тапсырма
Баланы сйлеуін талдап, фонеманы бзылу трін анытадар.
кем мені - ауынсы,
Сесем мені - сауынсы,
Аам мені - егінсі,
Зегем мені - тігінсі.
23-тапсырма
Баланы сйлеуін талдап, фонеманы бзылу трін анытадар.
Кеште
Тлымшаы титтей,
арындашым беште.
Ойын уып кетпей,
Отыр тігіп кеште.
24-тапсырма
Тіс аралы сигматизмінде мына ле алай айтылар еді?
Пеш асында мысы отыр,
Екі кзін ысып отыр.
Тышан етін жегісі кеп,
Тісі оны ышып отыр.
25-тапсырма
«Р» дыбысыны бзылып айту лгісін жасадар (фонологиялы бзылу трін).
Кл бойында
Кк с отыр.
Кк сты маайында
Кп с отыр.
20. Дыбыс айтуды тзетуде олданылатын бірнеше тсілдер ойластырыыздар. Сол тапсырмалар мен тсілдерге тзетушілік негіз берііздер.
21. Сйлеу тіліні дыбыстарын балаларды жас ерекшеліктерін, бадарлама талаптарын ескеріп тзетуге арналан тапсырмаларды студенттерді здік жмысында тмендегідей схема бойынша рауы:
а) тапсырма атауы
) тзетушілік негізі
б) ай жастаы балалара арналан
в) тапсырма сипаттамасы
Іскер ойын ретінде тапсырмаларды орындау.
Студенттерді сынан тапсырмаларын талдау.
22. Базалы мектепке барып, дислалиясы бар баламен р кезедегі логопедиялы сабатарды кру. Сабатарды стенограммаларын жазу.
23. атысан сабатарды схема бойынша талдау.
Логопедиялы топты сабаты талдау лгісі
1.Жмыс кезедеріне жне сйлеу тілі орытындысына сйкес сабаты таырыбы, масаттарыны, рылуы
2. Таырыбы бойынша сабатар жйесіндегі осы сабаты орны, алдыы жне кейінгі сабатармен байланысы.
3. Сабаты крнекі ралдары:
а) сабаа крнекілікті дайындыы жне оны бар-жоы.
) балаларды даму ерекшеліктеріне жне саба масатына крнекілікті сйк