Категории:

Астрономия
Биология
География
Другие языки
Интернет
Информатика
История
Культура
Литература
Логика
Математика
Медицина
Механика
Охрана труда
Педагогика
Политика
Право
Психология
Религия
Риторика
Социология
Спорт
Строительство
Технология
Транспорт
Физика
Философия
Финансы
Химия
Экология
Экономика
Электроника

Сйектерді рылысына ебекті, спортты, леуметтік жне биологиялы факторларды сері

Кіріспе

Негізгі блім

v Антропометрия дісі

v Сйектерді рылысына ебекті, спортты, леуметтік жне биологиялы факторларды сері

 

Орытынды

Пайдаланылан дебиеттер тізімі

 

 

Кіріспе

Антропометрия дісі ( аnthropos-адам, metreo-лшеймін) негізінде адам денесіні рылымды жне ызметтік нышандарын лшейді. Адам денесін лшеуден баса денені кейбір лшеуге олайсыз бліктерін кзбен баылау арылы крген нышандарын тіркеп отырады. Адам денесін лшеу дісі олайлы, оай боландытан, оны спортшыны дене шынытыруын немі баылау кезінде олданады. Бл крсеткіштерді згеруіне арай спортшыны андай спорт трінен жасы нтиже крсетінін болжайды жне спортшыны жеке басына леуметтік кшті( жаттыу млшерін) есептеп беруге жрдем етеді. Сондытан адам денесін лшеу дісін рбір студент (келешек стаз) бес саусаындай жата білетін болуы ажет.

Адам денесін лшеу кезінде мынадай белгілі талаптарды сатаан жн:

1. Денені тске дейінгі уаытта лшеуі керек. йткені тстен кейін, сіресе кешке арай адамны бойы аздап шгеді.

2. Денені лшейтін блігі жалааш болуы шарт. Тексерілетін адам жалаая немесе жа аяаппен тегіс жерде трады. Сондытан сіресе ыста блме температурасыны 18-20º-тан тмен болмааны дрыс.

3. лшенетін адам денесін тік стап, тласын тзу, екі олын екі жаына салбырата, тізесін тзу(жазылан алыпта), екі кшені бір-біріне тиістіріп, ая басын аздап аздап алшатата стап труы тиіс. рсаын аздап ішке тартып, басын тік стаан кезде кзі мен лаы бір дегейде, длірек айтанда, о кз шарасыны тменгі жиегі ла бртігімен бір дегейде болатындай алыпта труы керек. Мндай талап ш жаса дейінгі балаа ойылады, керісінше оларды тегіс жерге жатызып лшесе де болады.

4. рбір адамны денесін лшегенде оны зарытырмай, лшеуді те тез (аз уаытта) бітіруге тырысу керек.

5. Денені лшеу кезінде бір крсеткішті 2-3 рет айталап лшегенде оларды бір-бірінен айырмашалыы 2-3 миллиметрден аспауы шарт. Осылай лшенген нтижеден шыан санды орташа есеппен алан кезде, лшем дрыс болып шыады.

6. Тексерілетін адамны андай крсеткіштеріні лшемін алу ажеттігін кні брын (масата лайытап) лшеуді жеіл жолын ойластыру арылы крсеткіш анытамасы жасалады. Денені тез лшеу шін лшем крсеткішін сауатты жне аны етіп жазу кмекшіні міндеті.

7. Дене лшемін аланда дене ыайына арналан арнайы аспаптар (ралдар) олданан жн.

Дене лшеуге арналан мынадай аспаптар бар:

1) Темірден жасалан Мартинні жылжымалы лшеуіші (антропометр Мартина);

2) Ааштан жасалан бой лшеуіш.

3) Жуанды лшейтін лкен жне кіші лшеуіш;

4) Темірден жасалан жылжымалы циркуль;

5) Темірден, металдан немесе резина араластырып жасалан зындыы 1,5-2 метрлік миллиметрлік таспа;

6) лшем длдігі 50 граммды медициналы таразы;

7) Семіздік лшеуіш (калипер);

8) Кш лшегіш (алаана, табана арналан)-динамометр;

9) Буын лшеуіш (гониметр);

10) Табан лшегіш (стопомеры) олданады.

 

Адам тік транда жне отыранда бойыны зындыын те дл лшейтін ралдар-темірден жасалан Мартинні жылжымалы дене лшеуіші жне ааштан жасалан бой лшеуіш (0,2-0,5 см длдікке дейін лшей алады). Осы лшеуіштермен ол-аяты, тланы ( ар, білек, ол басы, сан, балтыр, ая, басы) зындытарын да лшеуге болады.

Жуанды лшеуіш жне жылжымалы циркуль ралдарымен жуан жне жмыр мшені екі бйір нктелеріні арасын (алыдыын), абаттасып жатан білекті лшеу шін олданылады.

Мшені шеберін, айнала жиегін жне оларды млтектерін миллиметрлік таспамен лшеуге болады.

Тері астындаы май абатыны атпар алыдыын семіздік лшеуішпен (калипермен) анытайды. атпарларды алыдыына арай тері астындаы майды жиналу дрежесі (семіз-арытыы) айындалады.

Кш лшеуіштерді (динамометр) тек алаана салып, саусатармен сыу жне табана салып, тланы жазу дерістерін анытау шін ана емес, дене бліктеріндегі кшті зерттеуге де пайдалануа болады.

Буын лшеуіші арылы буынны озалу ммкіндігін градус арылы анытайды. Денедегі буындарды озалыштыын анытау арылы спортшыны ептілігіне, денесіні иілгіштігіне баа беріледі.

Адамны дене рылысына, дамуына баа беруде спортшыны арнайы рылым лшеуіші (мофометрия) торыны тсында суретке тсіру дісі де пайдаланылады.

Спорттаы дене лшемдерін талдаанда оларды ш топа: бойы, клденеі (диаметрі) жне аумаы деп бледі. Спорттаы дене лшемдеріні барлыы тексерілетін адамда бірдей болуы жне салыстырмалы длділігі тура келуі шін дене лшем нктелері белгіленеді. Ондай белгілер: сйекті томпа жерлері, сінділер, айдаршалар, байланысан сйек жиектері, тері-блшыет атпары (бкседе айын крінеді), емшек емізігі, кіндік, мыын, т.б. белгілерге арай аныталады. Мндай дене лшемдері алашыда (сіресе жаттыу кезінде) саусапен сипалып, денені ауыртпай абайлап басып аныталады да бірнеше рет лшеу шін аныталан белгіні арнайы теріге жатын аламмен (дермография арындашымен) сызып, белгілейді.

 

Тмендегідей дене лшем нктелері те жиі олданады:

 

1. Тас тбе-адам денесін тік стап, ала араан кезде кз шарасы мен ла бір дегейде боландаы тбені е жоары нктесі.

2. Тс басы-тс сйекті ала трізді блігіндегі мойындыры ойыыны тере ортасы.

3. Тс етегі-тс сйекті семсер трізді сіндісіндегі тс денесіне жаласан жеріні ортасы.

4. Топшалы-жауырын тапшысы сіндісіні тменгі жиегі (топша буыны).

5. Шыбыты-шыбы сйекті е жоары басындаы сырты-алдыы беті, шынта буыныны ар-шыбы блігіндегі саылауды тсы.

6. оспалы-шыбы сйекті тменгі басындаы біз сіндісіні тсы (оспа буыны).

7. Саусаты-алаан-сауса буыны.

8. Ортан сауса шы-ортан саусатаы тырна баайшаыны тырна тырна асты жмса бетіні тменгі шы.

9. Мыынны алдыы жоары мйісі-мыын сйекті алы шыыы мйісі.

10. асаа-шаттаы екі сйекті осылан оспасы.

11. Мыын-алан ыры-мыын сйекті о сол жаына сырта арай шыыы ыр нктесі.

12. Жіліншікті жоары басыны ішкі жаы-тізе буыны ортаы бетіндегі байлам тсы.

13. Жіліншікті тменгі басыны ішкі жаы-тілерсек буыныны ортаы беті, оны тобы басыны асты.

14. кше-кшені е арты нктесі.

15. Ая шы-1 немесе 2 немесе 3 тырна башпайыны жмса бастары.

Дене лшеуіштерін немі жоары аратып стау керек. Денедегі лшеу нктелерін жоарыдан тмен арай лшейді. Жп нктелер (симметриялы денені о жаынан), ал жеке нктелер (симметриясыз) денені сол жаынан лшенеді.

Денені зынша лшеміні анытамасы. Денені зынша лшемін анытаанда екі дене лшем аралыын кескінді трде тік жазытыа арастырады.

Кескінді лшеуді екі жолы бар. Бірінші жолы-адам тегіс жерде тік тран кезде еденнен бастап лшенетін е жоары нкте аныталады. Одан тмен орналасан нкте орталытарыны зындыын табу шін еденні е жоары нкте орталытарыны зындыын табу шін еденні е жоары нкте аралыыны крсеткішінен тменде орналасан еденнен нктеге дейінгі кез келген крсеткішті алып тастайды. Сонда топша (буыны) нктесіні крсеткішінен шыбы (шыбы-ар буыны) нктесіні крсеткішін шегеріп тастаса, олды ар блігіні зындыы табылады. Екінші жолы-дене бліктеріні айсысын болса да лшеу ажет болса, оны жоары жне тменгі шекаралы лшеу нктесіні аралыын тікелей лшейді. Сонда шыбы (буыны) нктесімен оны біз сіндісі (оспа буыны) нктесіні аралыы білек зындыын крсетеді.

Адамны бойы-еденнен тас-тбе нктесі аралыындаы ашыты.

Тла зындыы-еденнен тс басы жне асаа нктелеріні айырмасына (немесе тс басы мен асаа арасына) тура келеді.

Дене зындыы-аятан баса дейінгі блік.

олды зындыы-еденнен топшы жне ортан саусаты шы нктелеріні айырмасына (немесе топшы мен ортан сауса арасына) те лшем.

арды зындыы-еденнен топшы жне шыбыты нктелерді айырмасы (немесе шыбыты пен шыбыты біз сіндісі арасына) тура келетін лшем.

олбасы зындыы-еденнен шыбыты біз сіндісі жне ортан сауса шы нктелеріні айырмасы(немесе шыбыты біз сіндісі мен ортан сауса шыны арасына) те лшем.

Аяты зындыы-еденнен мыынны алдыы жоары мйісі жне асааа дейінгі лшемге те.

Санны зындыы-еденнен ршы жне жоары жіліншікті жоары басыны ішкі беті нктелеріні айырмасы (немесе ршы пен тізе буыны арасына) те лшем.

Балтырды зындыы-еденнен жіліншікті жоары басыны ішкі беті (тізе буыны) жне жіліншікті тменгі тобы басыны асты (тілерсек буыны) нктелеріні айырмасы (немесе тізе буыны мен тілерсек буыныны арасына) те лшем.

Аябасыны зындыы-кше мен ая шы нктелеріні арасына те лшем.

Адам денесіні клдене лшеміні анытамасы.

Денені клдене лшемдерін анытаан кезде жуанды лшегіштерін олданып, мадай жне сагитальды жазытытарда циркульмен лшейді. Клдене лшемді анытаанда алдымен дене лшем нктелерін саусапен сипалап тауып, лшегіш ралды аша штарын сол жерге тірейді.

Денені клдене лшемдері мынадай болады.

Жауырын кедігі немесе топша аралы диаметрі-екі олды тсіріп, денені еркін стаан кйдегі о жне сол топша нктелеріні ара ашытыына те лшем.

Мыын кедігі немесе мыын-алан ырыны диаметрі-о жне сол мыын-алан ырыны ара ашытыына тура келетін лшем.

Кеудені клдене лшемі-екі олты астындаы е кеейген абырта иіндеріні араашытыына те.

Кеудені алды-арты лшемі-тсті етегі (кеудені алды) мен осы нктені дегейіндегі ара омырта жоталы сіндісіні (кеудені арты) нкте ара ашытыына те.

Шынтаты клдене лшемі немесе арды тменгі блігіні диаметрі-жілік басыны сырты жне ішкі айдаршаларыны ара ашытыы.

оспаны клдене лшемі немесе білекті тменгі блігіні диаметрі-шыбы жне шынта сйектерді біз трізді сінділеріні ара ашытыы.

Тізені клдене лшемі немесе санны тменгі блігіні диаметрі-ортан жілікті сырты жне ішкі ортадаы айдаршаларыны ара ашытыы.

Тілерсекті клдене лшемі немесе балтырды тменгі блігіні диаметрі-лкен жне кіші жіліншіктерді тобы бастарыны ара ашытытары.

Адам денесіні жуанды (ша) лшеміні анытамасы. Бл лшемні миллиметрлік таспа арылы лшенетіні жоарыда айтылды. лшейтін адама бетпе-бет трып, таспамен шатай лшеген кезде клдене жазытытаы таспаны нлдік белгісі тсындаы сан крсеткіші алынады. Таспамен лшегенде оны ізі денеге батпауын жне теріні таспаны атпарлап ыспауын адаалау керек. Егер таспа матадан жасалса, оны пайдаланар алдында бірнеше рет созып, босату арылы реттеп алан жн жне мндай таспаны 30-50 адам лшеу соынан міндетті трде ауыстыру керек.

Адам денесіні жуанды лшемдері мынадай:

Тынышты алыптаы кеуде жуандыы-миллиметрлік таспамен лшейтін адамны кеудесін шатап, ара жаынан екі жауырынны тменгі шыны астынан екі олты арылы алдыы жаынан, еркекте емшек емізігін, ал йелде емшекті жоары жиегін баса таспамен орап, лшемін алады. Осылай 2-3 рет лшеген кезде лшемні дрыс болуы шін тексерушіні сзге айналдыран дрыс.

Тыныс аландаы кеудені жуандыы-лшеу тсілі жоарыдаыдай, біра тыныс ішке тартылан кезде ана лшем алу керек. Бл кезде тексерілуші екі иыын жоары ктермей, бір алыпты тратын болсын.

Тыныс шыарандаы кеудені жуандыы-лшеу тсілі брыныдай, біра тыныс барынша шыарылан кезде ана лшеу керек. Сонда тыныс толы шыарылып, тыныс алынан кезде кеуде аумаыны крсеткіштеріні айырмасына арай кеуде уысыны ызметі толы аныталады.

ар блшыетіні жуандыы, бос кйінде-ол еркін тмен салбырап транда арды алдыы жне арты топ блшыеттеріні аумаы клдене жазытыта таспаны орап лшенеді.

Білекті жуандыы-ол еркін тмен салбырап транда білекті е жуан жері жоарыдаыдай діспен лшенеді.

Санны жуандыы-лшеу дісі жоарыдаыдай, таспаны екі бксені тменгі жиегінен (атпарынан) таып, санны сырты бйір жаына тйістіру арылы лшемі алынады.

Балтырды жуандыы-балтырды ш басты блшыетіні кшті дамыан тсынан брыны діспен лшем алынады.

Тері-май атпарыны алыдыын ангытау. Тері-май атпарыны алыдыын арнайы рал-калипермен лшейді.

лшеу кезінде тері бетіні 1мм аумаына 10г салматан аспауына, сондай –а саусапен амтып стайтын тері аумаы 20-40мм шамадан кем болмауына кіл аудару керек. Оны стіне тері-май атпарыны алыдыын тек белгіленген нктелерден ана анытау ажет. Мндай нктелерді 8 белгіленген айматары бар:

1) ара аймаында-жауырынны тменгі брышы астындаы атпарды алыдыы;

2) ккірек аймаында-ккіректі лкен блшыетіні олты жиегіндегі атпарды алыдыы;

3) рса аймаында-кіндікке жаын о жаындаы атпарды алыдыы;

4) арды алдыы аймаында-екі басты блшыетті (орта шенінде) стіндегі атпарды алыдыы;

5) арды арты аймаында-ш басты блшыетті стігі атпарыны алыдыы;

6) олбасыны сырты-шінші алаан сйегіні стіндегі тері-май абаттарыны алыдыы;

7) санны алдыы беті-шат байламынан аздап тмен, санны тік блшыетіні стіндегі тері-май атпарыны алыдыы;

8) балтырды арты беті-наыз балтыр блшыетіні сырты басындаы айматы тері-май атпары алыдыын атауа болады.

Дене лшемдеріне негіздеп есептеу жолымен (талдау дісімен) денені бетін, сйек, май жне дене блшыеттеріні салматарын анытайды.

Денесінін сырткы крылысына белгілі бір ішкі крылысы сйкес келеді .Осындай корреляцияны аркасында денені сырткы рылысына карап ішкі рылысыны ерекшеліктерін елестетуге болады.Дл диагноз кою шін сол накты адамнын дене крылыс типін ескеру манызды.Дене крылыстын ш типін бліп крсетеді.

 

1.Долихоморфты –биік немесе ортадан биіктеу бойлы,тласы біршама ысалау,ккірек шенбері тарлауі орта немесе ушы иыкты,аятары зын,жамбасыны клбеу брышы кішкене.

 

2.Брахиморфты-орта немесе ортадан аласалау бойлы,тласы біршама зындау,ккірек шенбері лкен,біршама ке иыты,аятары ыса,жамбасыны клбеу брышы лкен.

3.Мезоморфты аномалиялар. Адам организмі алыптасу процесінде зін оршаан ортаа бейімделді. Соны нтежесінде организм мен сырты дниені натылы жадайлары арасында белгілі бір тепе-тедік орнады.

 

Сйектерді рылысына ебекті, спортты, леуметтік жне биологиялы факторларды сері

Адам ебек рдісіні ол,ая,сауса,баай жне т.б.осы сияты зіні табии ралдарын іс-имыла осады.Енбек ралдарын жасау арылы ол денені табиги мшелеріні рылысын згерте отырып,оларды толытыра.зартатын жаа жасанды ралдар алады жне адамны зі «сонымен бір мезгілде з табигатын згертеді»Демек ,енбек рдістері ттастай адам денсінеісйек жйесін оса оны озалыс аппаратына едуір серін тигізді.аага булшыкеттрді жмысы кшті сер етеді. Сіірлердін бекитін жерлерінде бдырлар(тмпешік,сінді,бдыр),ал булшыкет будаларыны бекіген жерлерінде тегіс немесе ойыс беттер(шырлар) тзіледі.Блшыет нерлым дамыса,оларды бекіген жерлері сйекке сорлым айкын білінеді. Міне ,сондытан блшыетті бекуімен байланысты сйек бедері балага караганда ересек адамда,йелге араанда еркек адамда кштірек байкалады.Блшыетті ден жаттыгулары мен ксібеи жмыс кезіндегідей за жне жйелі жиырылуы біртіндеп нерв жйесіні рефлекстік мехнизмі арылы сйектегі зат алмасуын згертеді,соны салдарынан сйек затыны жмысты гипертрофиясы деп аталатын лаюы байкалады. Бл сйектерді лкен-кішілігі,пішіні жне рылысыны згеруіне себеп болады,оны тірі адамдардан рентген арылы оай анытауга болады.Дене шынытырумен айналасытындарды аасы онымен шылданбайтындара араанда аасы едуір дамыган. Дене бітімі мытылау балаларда дене бітімі лсіздеу балалара караанда канка жйесі лдекайда жаксы жетіледі.Тиімді дене жаттыгулары,имылдары арасында баланы анасы,кеуде торына оса барлы блімдрі жасы дамып,мны зі оларды ішінде жайасан мірлік маызды азаларды (жрек,кпе)дамуына олайлы сер етеді.Демек,ананын дамуы туралы дерктер мектеп гигенасы шін маызды.Дене кимылы серімен сйектрдін згеруі функционалдык жагдайларды нтижесі болып табылады.Бган мынадай длдеп келтіруге болады.Егер симметриялы аяк-колдарга бірдей алындайды.Егер о немесе сол ола о немесе солаяа кбірек жк тссе,онда ауырлык кбірек тскен аяк не кол кбірек жуандайды.Демек,сиек затыны дамуы дрежесінде туа біткен факторлар (оаилык,солакаилык) гана емес,сонымен бірге туганнан кейінгі адамны бкіл мір бойы дене енбегінін сипаты да шешуші рл атарады.Бл зандылык физикалык жаттыгулар аркылы сйектерді суіне бадарлы сер ете отырып,адам денесіні йлесімді дамуына кмегін тигізді.Сйектердін практиалык сері де осныда жатыр.Сйектерді закымдануларынан бітіп жазылуына кмектестін емдік дене шыныктыру да осы задылыкка негізделген. Сйекті форма тзілудегі функциянын рлінін жаркын мысалына сыныктан кейінгі патологиялы буынны тзілуіне жатады.Сйек сынытарыны бітіспеуі жадайында оларды штары зак уакыт бір-біріне йкелуі нтижесінде блшыеттерді жиырылуы серімен тегіс буын беттрі пішіндеріне ие болып брыны сынан жерде жалан буын крады.Немесе баска бір мысал. Егер асык жіліктін блігін баска,токпан немесе ортан жілікті орнына ондырса,онда ауыстырылып кондырылган сиек блігі біртіндеп сол кондырылган сйектін рылысына ие болады.Ауыстырылып кондырылган бліктін архитектоникасы трансплантатка койылатын жана функциялык талаптарга сикес каита крылады.анка жиесіні дара згергіштігі биологиялык та,леуметтік те факторларга байланысты.Организм сырткы орта факторларын биологиялык жагынан абылдап,ол аанын аита рылуына келеді.Сйек тінінін каита крылуы аркылы згеріп отыратын функциялык кажеттілітерге бейімделу кабілеті сйектерді биологиялык згергіштігінін себебі,ал жктеме сипаты,енбекті ауыр-жеілдігі адамнын трмыс тіршілігін калыпты жне баска леуметтік себептері болып табылады.Сонымен сйек дегеніміз те бір пластикалы мшелерді бірі ,ол ішкі жне сырткы факторлардын серімен едуір згерістерге шырайды.Бл згерістерді кбісі рентген аркылы айындалады да сондытан ананын рентгендік крінісі бірсыпыра денгейде организм тіршілігін бейнелейтін айна трізді.Енбек жне трмыс жадайларын есепке ала отырып,сйектерді калыпты курылымын зерттеуді нормадан тысары кшті манызы бар.Анатомия ылымынын мндай баыты трлі ксіби адамдар анатомиясы деп аталады.

 

 

Орытынды

Адам анатомиясы адам организміні рылысын,пішінін,оны ызметтерін жне оны оршаан ортаа байланысты дамуын зерттейтін ылым. азіргі кездегі анатомияда адам денесі рылысын зерттеудін трлі дістері бар. Сонымен атар лікті де,тірі адамды да зерттеу шін олданылатын дістер (рентгенография)жне эндоскопия (арнаулы приборларды,мысалы,гастроскопты,бронхоскопты жне т.б. кмегімен ішкі мшелерді зерттеу).Бл дістерді диагнозды длдеп натылау ажет боланда ана олдануа болады.

Антропометрия — адамны дене мшелерін лшеу арылы оны дене рылысына тн жынысты, нсілдік жне жас ерекшеліктеріне жан-жаты анытамалар беретін антропологиялы зерттеуді негізгі тсілдеріні бірі.

Денесінін сырткы крылысына белгілі бір ішкі крылысы сйкес келеді .Осындай корреляцияны аркасында денені сырткы рылысына карап ішкі рылысыны ерекшеліктерін елестетуге болады.Дл диагноз кою шін сол накты адамнын дене крылыс типін ескеру манызды.Дене крылыстын ш типін бліп крсетеді.

Адам ебек рдісіні ол,ая,сауса,баай жне т.б.осы сияты зіні табии ралдарын іс-имыла осады.Енбек ралдарын жасау арылы ол денені табиги мшелеріні рылысын згерте отырып,оларды толытыра.зартатын жаа жасанды ралдар алады жне адамны зі «сонымен бір мезгілде з табиатын згертеді»Демек ,енбек рдістері ттастай адам денсінеісйек жйесін оса оны озалыс аппаратына едуір серін тигізді.

 

Пайдаланылан дебиеттер тізімі:

1. А.Б.Аубакиров, М.К.Жаналиева. «Адам анатомиясы атлас»

2. Алшынбай Раышев. «Адам анотомиясы»

3. Интернет желілері