Дріс 2 Экономикалы элита жне оны оамдаы ролі. Ксіпкерді леуметтік бейнесі
Дріс 1 леуметтану ылым ретінде. леуметтануды алыптасуы мен дамуыны негізгі кезедері
Жоспары
1. леуметтануды объктісі мен пні
2. леуметтануды пайда болуыны алышарттары мен негізгі кезедері
3. леуметтануды рылымы мен функциялары
Мазмны
1 леуметтану – оам жніндегі ылым. Оны з алдына ылым етіп,негізін алаан француз алымы Огюст Конт (1798-1857). леуметтану оам міріні барлы жатарын арастырады,соны ішінде мемлекет,саясат, ы, экономика, мораль, нер, дін, т.б. Баса ылымдар сияты леуметтану да зіндік зерттеу объектісі мен пніне ие: леуметтануды объектісі – оам, пні – оам міріндегі леуметтік атынастар.
Жалпы ылым обьектісін сз ыланда, таным процесі белгілі бір ылым шеберінде не нрсеге баытталан деген срауа тіреледі. Ал ылымны пні жайлы сз боланда, ол ылым нрсені, обьектіні ай жаын,андай задылытарын зерттейді немесе зерттеуге тиісті – деген сраа жауап беруі керек. Осы трыдан араанда, социология пніне мынадай анытама беруге болады:социология – оамны рылысы, мір сруі мендамуыны жалпы жне ерекше леуметтік задылытары жайлы жне сол задылытарды адамдар мен оларды бірлестіктерініжне ттасоамны мірі мен зара арым – атынастарында іске асыруды жолдары, формалары мен дістері жайлы ылым.
А. А. Радугин, К. А. Радугин мынандай анытама береді: социология – леуметтік бірттас жйе деп аралатын оам туралы, осы жйені зіні рамдас блшектері: жеке адам, леуметтік бірлестіктер, институттар арылы атаратын ызметі мен дамуы туралы ылым.
Біра оамды бл ылымнан баса да бірнеше оамды ылымдар: тарих, саясаттану, ы, психология, т.б з аымына сйкес зерделеп, зерттейді. леуметтану оамны наты айсаласын зерттейді? Осыны анытау шін оны пнін, яни зерттеу таырыптарын бліп алу ажет.
алымдарды з ішінде осы мселе жнінде лі кнге дейін траталан пікір жо. Бл мселеде ркім з кзарасын жн санайды.
леуметтануды пні – оам мен адамны арасындаы атынастар, байланыс механизмі мен рылымы, леуметтік йымдар, леуметтік институттар, леуметтік іс-рекет пен адамдапды мінез-лытары, мдделері мен мтаждытары, ндылытары, бларды мірде байалуы мен згеріске шырауын алыптастыран себептер жне оларды нтижелері. леуметтануды обьектісі мен пні оны білімдік рылымы мен дегейлерін анытайды.
2 леуметтануды пайда болуын мен дамуын шартты трде ш кезеге блуге болады: 1) леуметтануды алдын-ала тарихы, мнда адам мен оам туралы кзарастар леуметтік философия шеберінде дамыды; 2) леуметтануды з бетінше зіндік пні мен ылыми дісі бар ылым ретінде пайда болуы кезеі немесе леуметтануды дамуындаы классикалы кезе; 3) азіргі кезе, мнда леуметтану жеке ылым ретінде мойындалды жне леуметтік былыстарды табиатын тсіндіруге ммкіндік беретін негізгі ылыми концепциялар жасалды.
Е алашы болып оам мселелерін антикалы философтар Платон мен Аристотель арастыран. Платон оамны ш дегейлік рылымын блген – мемлекетті басаратын ойшылдар, даналар, оларды ауіпсіздігін амтамасыз ететін скер, мір сруге ажетті ралдар жасайтын олнершілер мен шаруалар. Аристотель де оамны ш табын атап крсеткен – байлар немесе плутократия, орта тап жне шаруалар.
Орта асырларда оама деген кзарастар дінге негізделген. Бл кезені крнекі ойшылдары Августин Аврелий, Фома Аквинский. Августин Аврелий оамды кнлілік пен асиеттілікті кресі ретінде арастыран. Ф. Аквинский шіркеу оуларын ежелгі грек философтарыны ілімдерімен байланыстыра арастырды. Орта асырлы Шыыс философиясында л-Фарабиді оам жне мемлекет туралы ойларын атап туге болады.
Аарту заманында леуметтікойлар жетілдірілді. Аарту кезеіні ойшылдары леуметтану пніні алыптасуына тікелей ыпал етті. Бл кезедегі Томас Гоббс, Жан-Жак Руссо ебектерін атап ту керек. Бл кезеде азаматты оам идеясыны алышарттары алыптасты.
леуметтануды негізін алаушы болып Огюст Конт (1798-1857) табылады. Ол ылыма «социология» терминін енгізді. Оны ізбасарлары болып Г. Спенсер, М. Вебер, Э. Дюркгейм табылады.
леуметтануды ХХ асырдаы негізгі тенденциялары – эмпирикалы леуметтануды дамуынан басталады. Эмпирикалы леуметтану деп, наты зерттеулер жргізуді, осыларды негізінде арнаулы дістер олдану (срау, баылау, тжірибе) арылы жаа фактілерді жинап, талдауды, орытындылауды айтады. Адольф-Кетле (франко-бельгиялы статист), Чарльз Бут (Англия), Ульям Томас, Флориан Знанецкий (поляктар) осы салада ебек етті.
эмпирикалы наты зерттеулер теориялы леуметтануды дамуына белгілі бір шамада кедергі жасады, теорияны маызы мен рлін тмендетті. Сондытан теориялы леуметтануды айтадан ктеріп, жаырту ажет болды. леуметтанулы теорияны американ леуметтанушылары Талкотт Парсонс, Роберт Мертон, Питирим Сорокин, т.б. дамытты.
3 леуметтану зіндік рылымы мен дістемесіне ие. леуметтану пніні рылымы крделі – біріншіден оны ш дегейлік рылымын – жалпы леуметтанулы теория, орта дегей теориялары жне наты леуметтанулы теорияны блуге болады. Жалпы леуметтанулы теориялара кез-келген оама сай задылытарды зерттейтін теориялар жатызылады. Мысалы, рылымды функционализм, символды интеракционизм, т.б.
Орта дегей теориялары ымын леуметтануа Р. Мертон енгізген. Бл теориялар оамны ртрлі салаларын, олара тн задылытарды жеке теориялар ретінде арастырады. Мысалы, отбасы леуметтануы, жастар леуметтануы, саяси леуметтану, т.б. Мндай теорияларды 300-ден астам трлері бар. Наты леуметтанулы зерттеулер оршаан леуметтік ортаны, леуметтік шындыты зерттеуге баытталан.
Сондай-а, леуметтану макро- жне микролеуметтанулы дегейге блінеді. Макролеуметтану жалпы оамды жне оны негізгі ірі леуметтік институттарын – дін, экономика, сясат, т.б. зерттейді. Микролеуметтану шаын леуметтік топтардаы арым-атынастарды зерттейді.
леуметтану білімінде оны зі туралы баыт, яни оны рылымы туралы – метатеория жне оам туралы теорияларды блуге болады. леуметтануды негізгі функциялары:
– теориялы-танымды, яни оршаан леуметтік орта туралы мліметтер алу жне теорияны жетілдіру;
– тжірибелік, яни леуметтік шындыты зерттеу;
– дістемелік, яни ылыма жаа зерттеу дістерін енгізу;
– басару, яни зерттеу нтижелерібойынша дістемелік сыныстар жасау арылы оамды рдістерді басаруа жанама сер ету;
– болжамды, яни баылау нтижелерін ескере отырып, ылыми негізделген болжамдар ру.
дебиеттер:
1 бсаттаров Р., Дкенов М. леуметтану: оу ралы. Алматы : арасай, 2009
2 лемдiк леуметтану антологиясы: [10 томды]. Алматы : азастан. (Мдени мра). 2007
3 «леуметтану» электронды оу ралы. ПМУ, 2012
Дріс 2 Экономикалы элита жне оны оамдаы ролі. Ксіпкерді леуметтік бейнесі
Жоспары:
1. Элита ымы. Элита теориялары
2. Элитаны оамдаы рлі
3. оамны леуметтік рылымындаы ксіпкерлерді блу критерийлері
Мазмны
1 леуметтік мірдегі элитаны мні мен рлі туралы алашы кзарастар л иеленушілік жне феодалды оамдарда пайда болды. Мнда тадаулы элита болып асйектер, нді касталарындаы кшатрийлер мен брахмандар, ежелгі Римдегі патрицийлер, рухани жне дворянсословиелері табылды. оамды жоары жне тменгі таптара блу ажеттілігі туралы Конфуций («оымысты кйеулер»), Платон (философтар басаратын оам), Н. Макиавелли (аристократия мен халыты атыысы туралы идеясы), Т. Карлейль (тарихтаы батырлар мен йгілі тлаларды рлі туралы ілімі), Ф. Ницше (Жоары адам туралы идеясы), т.б. жазды. Кейіннен зияткерлік (Х. Ортега – и – Гассет), шыармашылы (А. Тойнби), мліктік жне статусты (Г. Лассуэл), биліктік (Г. Моска, А. Этциони), басару (Дж. Гэлбрейт), т.б. элитаны трлері блінді. «Элита» категориясы (фр. elite – здік, тадаулы) ылыма XIX-ХХ асырларда енгізілді. азіргі «элита» ымы жеке суреттеуші элемент ретінде Жаа Замандаы Еуропадаы адамдарды блінуіні, оларды мінез-лыны лгілері мен стандарттарыны ртрлі маыналарынан бліне бастады.
Элита теориялары бірнеше баыттар мен мектептерге блінеді.
1) Макиавеллизм мектебі. Итальян ойшылы Н. Макиавеллиді оамны аристократтар мен алан халыа, басарушылар мен баынушылара блінуі жне оларды арасындаы билік шін крес туралы іліміне негізделеді. Бл мектепті негізгі кілдері – Г. Моска (1858-1941) жне В. Парето (1848-1923), сондай-а Р. Михельс (1876-1936).
2) Элитаны ндылыты теориясы. кілдеріні бірі «элита коэффициентін» бліп шыаран – Н. А. Бердяев.
3) Элитаны демократиялы теориясы. Негізгі кілдері – Й. Шумпетер, К. Маннгейм.
4) Элитаны плюрализмі теориясы. кілдері – Э. Гольтманн, Р. Дарендорф, Ф. Хантер.
5) Элитаны сол либералды теориясы. кілі – Ч. Р. Миллс, П. Биргбаум, Р. Шварценберг.
2 азіргі ылымда элитаны келесі типологиялары арастырылады:
1) ыпал ету кзі мен беделіне байланысты элита блінеді:
- мраа берілетін (мысалы, дворянды);
- ндылыты, яни оамдаы нды асиеттерге байланысты жоарылаан адамдар (білім, бедел, адамгершілік);
- биліктік – билікке ие болан адамдар;
- функционалды – оамдаы белгілі бір ызмет атаратын мамандыа байланысты;
2) мемлекеттік биліккебайланысты:
- биліктік – олында билігі бар барлы адамдар. Мысалы «билік партиясына» кіретін адамдар;
- оппозициялы – биліктен алшататылан, біра оан оралуа талпынатын элиталы топтар.
3) оаммен арым-атынас сипатына арай:
- ашы, яни з атарына оамны ртрлі абаттарынан шыан адамдарды енгізетін;
- жабы, яни жаа мшелерін тек з тобынан немесе жігінен абылдайтын;
4) басаруды белгілі бір дегейіне атынасы бойынша:
- жоары – маызды саяси шешімдер абылдайтын мемлекеттік басшылар;
- орташа – жоары статусы элиталы мамандыы немесе білімі бар оам мшелері;
- маргиналды – аталан крсеткітерді бір – екеуіне ие адамдар. Мысалы, жоары табысы жо сапалы білімі бар адамдар.
5) басару стиліне байланысты:
- демократиялы – кпшілікті ойын білдіретін;
- авторитарлы – кпшілікке зіні еркін жргізетін;
- либералды – баынушылар пікіріне ла асып, оларды басаруа атыстыратын.
6) іс-рекет трі бойынша:
- саяси элита;
- экономикалы элита;
- бюрократиялы элита;
- идеологиялы элита.
Басарушы элитаны жемісті ызмет етуіні негізгі шарттары:
- кілеттілік, яни зін сынан топпен байланысы;
- тиімділік, яни элитаны оам алдында тран мселелердішешеалу абілеттілігі;
- интеграция, яни басарушы элитаны ртрлі топтарыны ынтыматастыы, бірлесуі, келісімге келуі;
- элитаны толыанды айналымы, яни оны рамыны толытырылып отыруы.
Саясаттануда элитаны тадалуыны екі тсілін бледі: гильдия жйесі жне антрепенерлік (ксіпкерлік) жйе. Гильдия жйесі мрагерлікпен жне жабы айналыммен байланысты. Антрепенерлік жйе ашытыымен сипатталады.
3 Ксіпкерлік шаруашылыты бір трі ретінде дамыан нарыты жйесі бар елдерде ке таралан. Йозеф Шумпетер ксіпкерлікке мынадай анытама береді: «Ксіпкер – бл ызметі ндіріс пен айналымда жаа комбинацияларды жзеге асыру, ртрлі жаашылдытарды енгізу болып табылатын шаруашылы субъектісі».
Ксіпкерлік – бл туекелге байланысты бастама, басталан істе инновацияларды жзеге асыру масатымен жасалатын жне жоары леуметтік-экономикалы тиімділігіне ол жеткізуге баытталан экономикалы іс-рекет.
Ксіпкерлік іс-рекет жекелеген адамдармен немесе адамдар жымымен жасалады. Яни ксіпкерлікті субъектілері – жеке адамдар немесе адамдар топтары. Ксіпкерлікті объектілері болып заа айшы келмейтін ндірістік немесе коммерциялы іс-рекет табылады.
Ксіпкерлік феноменін ой елегінен ткізуді алашы талпыныстары осы терминні пайда болуы кезеінен, яни XVII асырдан басталды. ылыми трыдан ксіпкерлікті алашы болып Р. Кантильон жне Ж.-Б. Сей арастыруа талпынды. Р. Кантильон «ксіпкерлік» терминін енгізді жне оны бейнлеп берді.
азіргі оамдаы леуметтік абат ретіндегі ксіпкерге тн сипаттамалар экономикалы леуметтануды пндік саласындаы маызды компоненті болып табылады. Осы сипаттамаларды жинатай отырып, ксіпкерді леуметтік бейнесін круге болады:
- капитала ие болу немесе оны лестіру;
- ксіпкерлік асиетіні болуы;
- жауапкершілік;
- туекелге баруа абілеттілік жне оан дайын болу;
- жаашылдыа баыттылы;
- ксіпкерлік рухты болуы;
- ксіпкерлікті еркіндігі;
- табыс табуа мтылу.