Ekranizacje filmowe dzie literatury polskiej

Kinematografia polska, której pocztki sigaj koca XIX wieku, z upodobaniem siga po popularne dziea literackie, przenoszc je na wielki ekran lub tworzc na ich podstawie kilkuodcinkowe seriale telewizyjne. Wersje filmowe polskich utworów literackich to najczciej ekranizacje, które staraj si jak najwierniej odtworzy dzieo w formie filmowej, cho kino polskie równie chtnie, w sposób do swobodny, adaptuje na swoje potrzeby utwory literackie, dokonujc obróbki materiau literackiego tak, aby przystosowa go do zamysu twórcy.

Pierwsz ekranizacj filmow polskiego utworu literackiego bya powie Henryka Sienkiewicza „Quo vadis” wedug scenariusza i w reyserii Enrico Guazzoniego, nakrcona w Rzymie w 1912 roku. „Quo vadis” doczeka si ekranizacji polskiej dopiero w 2001 roku w reyserii Jerzego Kawalerowicza. Niemal równoczenie z wersj filmow (2002) wychodzi szecioodcinkowy miniserial telewizyjny.

Realizatorzy pierwszych filmów polskich chtnie poszukiwali inspiracji w literaturze, sigajc po znane dziea polskich pisarzy, aby stworzy na ich podstawie pierwsze adaptacje. W ten sposób powstay filmy nieme „Dzieje grzechu” (1911, re. Antoni Bednarczyk) w oparciu o powie Stefana eromskiego pod tym samym tytuem, „Krwawa dola” (1912, re. Wadysaw Paliski) wedug noweli „Szkice wglem” Henryka Sienkiewicza, „Halka” (1913), która jest wiern adaptacj libretta autorstwa Wodzimierza Wolskiego do opery „Halka” Stanisawa Moniuszki oraz „Kociuszko pod Racawicami” (1913, re. Orland) na podstawie dramatu Wadysawa Ludwika Anczyca. Film ten zosta nakrcony z duym rozmachem i po niewielkich zmianach wychodzi na ekrany kin raz jeszcze w 1927 roku pod zmienionym tytuem „Bitwa pod Racawicami”.

Powie eromskiego „Dzieje grzechu” doczekaa si jeszcze dwóch peniejszych ekranizacji, które miay miejsce w 1933 (re. Henryk Szaro) i 1975 (re. Walerian Borowczyk) pod tym samym tytuem. Podobnie „Halka”, bdca inscenizacj opery Stanisawa Moniuszki, której wersje filmowe powstaj w 1930 (re. Konstanty Meglicki, wersja ta w 1932 zostaa udwikowiona) oraz w 1937 (re. Juliusz Gardan).

Wzmoony rozwój polskiej kinematografii, który nastpi po odzyskaniu przez kraj niepodlegoci, przynosi kolejne nieme adaptacje dzie rodzimej literatury. Wród nich na uwag zasuguj takie filmy jak „Trdowata” (1926, re. Edward Puchalski, Józef Wgrzyn) wedug powieci Heleny Mniszkówny, „Mogia nieznanego onierza” (1927, re. Ryszard Ordyski) na podstawie powieci Andrzeja Struga, „Pan Tadeusz” (1928, re. Ryszard Ordyski) wedug poematu Adama Mickiewicza, „Ziemia obiecana” (1927, re. Aleksander Hertz, Zbigniew Gniazdowski) w oparciu o powie Wadysawa Reymonta oraz „Przedwionie” (1928, re. Andrzej Szaro) wedug powieci Stefana eromskiego.

Wiele z utworów, podobnie jak „Dzieje grzechu” eromskiego, doczekao si nowych dwikowych ekranizacji, midzy innymi „Trdowata” (dwie wersje kinowe: 1937, re. Juliusz Gardan i 1976, re. Jerzy Hoffman oraz pitnastoodcinkowy serial telewizyjny 1999-2000, re. Wojciech Rawecki, Krzysztof Lang), „Pan Tadeusz” (1999, re. Andrzej Wajda), „Ziemia Obiecana” (dwie wersje kinowe: 1974 i 2000 oraz czteroodcinkowa wersja telewizyjna z 1978 w re. Andrzeja Wajdy) oraz „Przedwionie” (wersja kinowa 2001 oraz szecioodcinkowa wersja telewizyjna z 2002 równie w reyserii Filipa Bajona).

W 1930 roku powstaje pierwszy film dwikowy „Moralno Pani Dulskiej” w reyserii Bolesaw Newolina, który jest ekranizacj dramatu Gabrieli Zapolskiej pod tym samym tytuem. Pocztek epoki kina dwikowego stanowi równie liczne adaptacje literatury. Wród nich warto wymieni takie tytuy jak: „Mody Las” (1934, re. Józef Lejtes) na podstawie sztuki Adolfa Hertza, „Wierna rzeka” (1936, re. Leopold Buczkowski) wedug powieci Stefana eromskiego, „Ordynat Michorowski” (1937, re. Adam Szaro) na podstawie powieci Heleny Mniszkówny, „Dziewczta z Nowolipek” (1937, re. Józef Lejtes) w oparciu o powie Poli Gojawiczyskiej, „Granica” (1938, re. Józef Lejtes) na podstawie powieci Zofii Nakowskiej, „Wrzos” (1938, re. Juliusz Gardan) wedug powieci Marii Rodziewiczówny oraz „Znachor” (1937, re. Micha Waszyski) na podstawie powieci Tadeusza Dogi-Mostowicza. W 1938 roku nakrcono drug cz „Znachora” pod tytuem „Profesor Wilczur” (re. Micha Waszyski), a rok póniej, w 1939 trzeci cz „Testament profesora Wilczura” (re. Leonard Buczkowski).

Wikszo z tych ekranizacji doczekaa si nowych wersji. I tak w 1977 w reyserii Jana Rybkowskiego wychodzi „Granica” Nakowskiej, w 1981 w reyserii Jerzego Hoffmana „Znachor” Dogi-Mostowicza, w 1983 i 1987 „Wierna rzeka” eromskiego w reyserii Tadeusza Chmielewskiego, a w 1985 „Dziewczta z Nowolipek” Poli Gojawiczyskiej w reyserii Barbary Sass.

Kolejne ekranizacje zaczynaj si pojawia w drugiej poowie lat pidziesitych XX wieku. Powstaj w tym okresie takie produkcje jak „Zemsta” (1956, re. Antoni Bohdziewicz i Bohdan Korzeniowski) na podstawie komedii Aleksandra Fredry czy „Popió i diament” (1958, re. Andrzej Wajda) wedug powieci Jerzego Andrzejewskiego. „Zemsta” po raz kolejny zostaa zekranizowana w 2002 w reyserii Andrzeja Wajdy.

Przede wszystkim jednak to lata szedziesite zasyn z monumentalnych produkcji i bd prawdziwym powrotem do adaptacji klasycznych dzie literatury polskiej. Najwikszym powodzeniem bd cieszyy si takie filmy jak „Krzyacy” (1960, re. Aleksander Ford) na podstawie powieci Henryka Sienkiewicza, „Matka Joanna od Anioów” (1960, re. Jerzy Kawalerowicz) wedug opowiadania Jarosawa Iwaszkiewicza, „Rkopis znaleziony w Saragossie” (1964, re. Wojciech Jerzy Has), nakrcony na podstawie powieci Jana Potockiego; „Faraon” (1965, re. Jerzy Kawalerowicz), oparty na powieci Bolesawa Prusa, „Lalka” (1968, re. Wojciech Jerzy Has) równie wedug powieci Prusa, która w 1977 doczekaa si dziewicioodcinkowej wersji telewizyjnej w reyserii Ryszarda Bera oraz „Hrabina Cosel” (1968, re. Jerzy Antczak) na podstawie powieci Józefa Ignacego Kraszewskiego. Wraz z wersj kinow „Hrabiny Cosel” powsta trzyodcinkowy serial telewizyjny pod tym samym tytuem (1969).

W 1968 roku wychodzi równie na ekrany kin trzecia cz trylogii Henryka Sienkiewicza „Pan Woodyjowski” w reyserii Jerzego Hoffmana. Telewizyjna wersja filmu wychodzi rok póniej (1969) w wersji czarno-biaej w odrónieniu od kinowej wersji kolorowej. Jerzy Hoffman podejmuje si równie ekranizacji drugiej i pierwszej czci trylogii Sienkiewicza.„Potop” wychodzi na ekrany kin w 1994, za „Ogniem i mieczem” w 1999, a jako czteroodcinkowy miniserial w 2000 roku.

Lata siedemdziesite nale do szczególnie intensywnych, jeli chodzi o ekranizacje utworów literackich. Andrzej Wajda po raz kolejny siga do opowiada Jarosawa Iwaszkiewicza. W 1970 powstanie „Brzezina”, a w 1979 „Panny z Wilka”. W jego reyserii w 1972 roku wychodzi równie na ekrany „Wesele” na postawie dramatu Stanisawa Wyspiaskiego. W 1970 roku powstaje równie picioodcinkowy serial telewizyjny „Kolumbowie” w reyserii Janusza Morgensterna, który jest adaptacj dwóch pierwszych tomów powieci Romana Bratnego „Kolumbowie. Rocznik 20”. Bratny napisa równie scenariusz do tego serialu. Dwa lata póniej, w 1972 powstaje trzynastoodcinkowy serial telewizyjny „Chopi” wedug powieci Wadysawa Reymonta w reyserii Jana Rybkowskiego. Rok póniej wychodzi kinowa wersja tej powieci. Film skada si z dwóch czci „Boryna” i „Jagna”. W 1973 w reyserii Janusza Majewskiego zostaje zrealizowany film „Zazdro i medycyna” na podstawie powieci Michaa Choromaskiego. W tym samym roku Wojciech Jerzy Hass wyreyserowa „Sanatorium pod Klepsydr”. Film jest swobodn adaptacj prozy Bruno Schulza i opiera si gównie na tytuowym opowiadaniu ze zbioru „Sanatorium pod Klepsydr” oraz opowiadaniu „Wiosna” z tego samego zbioru. W 1975 Jerzy Antczak wyreyserowa „Noce i dnie”, bdce adaptacj powieci Marii Dbrowskiej. Oprócz wersji kinowej w 1977 powsta równie serial telewizyjny pod tym samym tytuem. W 1979 w reyserii Kazimierz Kutza wychodzi film „Paciorki jednego róaca” na podstawie noweli Albina Siekierskiego „Tego domu ju nie ma”.

Kolejne dziesiciolecie równie odznaczyo si licznymi adaptacjami utworów literackich. Wychodz wtedy takie filmy jak „Gorczka. Dzieje jednego pocisku” (1980, re. Agnieszka Holland), którego pierwowzorem byo opowiadanie autorstwa Andrzeja Struga pt. „Dzieje jednego pocisku”, „Matka Królów” (1982, re. Janusz Zaorski), który jest adaptacj powieci Kazimierza Brandysa, „Austeria” (1983, re. Jerzy Kawalerowicz), zrealizowany na podstawie powieci Juliana Stryjkowskiego. W 1985 roku zostaje równie zrealizowany serial telewizyjny „Przybice i kaptury”, który jest ekranizacj powieci Kazimierza Korkozowicza, za w 1986 wychodzi na ekrany adaptacja powieci Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem” i czteroodcinkowa wersja telewizyjna powieci w reyserii Zbigniewa Kumiskiego. Pod koniec lat osiemdziesitych Tadeusz Konwicki wyreyserowa film „Lawa” (nadtytu: „Opowie o „Dziadach” Adama Mickiewicza”, 1989). Produkcja ta jest pierwsz filmow adaptacj „Dziadów” Mickiewicza.

Lata dziewidziesite równie nie miny bez filmowych ekranizacji utworów literackich. W kinach pojawiaj si takie tytuy jak „Ferdydurke” (1991, re. Jerzy Skolimowski) na podstawie powieci Witolda Gombrowicza, „Wszystko, co najwaniejsze” (1992, re. Robert Gliski) wedug autobiograficznej opowieci Oli Watowej oraz „Girl Guide” (1995, re. Juliusz Machulski) oparty na powieci Michaa Szczepaskiego.

Wiek XXI dla kinematografii polskiej równie rozpocz si licznymi ekranizacjami literatury polskiej. Oprócz wspomnianych ju takich filmów jak „Zemsta”, „Pan Tadeusz” czy „Ogniem i mieczem” na ekrany kin wychodz równie „Weiser” (2001, re. Wojciech Marczewski) na podstawie powieci Pawa Huelle „Weiser Dawidek”, „Wiedmin” (2001, re. Marek Brodzki) w oparciu o opowiadania Andrzeja Sapkowskiego. Film zosta stworzony jako dodatkowy efekt pracy nad serialem telewizyjnym, który mia premier w 2002 roku. W 2003 zostaje wyreyserowana przez Jana Jakuba Kolskiego „Pornografia” na postawie powieci Witolda Gombrowicza. W tym samym roku na ekrany wychodzi film „Stara ba: Kiedy soce byo bogiem” wedug powieci Ignacego Kraszewskiego w reyserii Jerzego Hoffmana, a w 2004 pojawia si równie trzyodcinkowy serial telewizyjny „Stara ba”. W 2004 zostaje równie nakrcony film na podstawie powieci Katarzyny Grocholi „Nigdy w yciu!” (re. Ryszard Zatorski), a w 2006 wedug powieci Janusza Leona Winiewskiego na ekrany kin wychodzi „S@motno w sieci” (re. Witold Adamek). W 2010 Filipowi Bajononi udao si wyreyserowa „luby panieskie”. Film jest adaptacj sztuki Aleksandra Fredry pod tym samym tytuem.

Warto równie wspomnie o spektaklach Teatru Telewizji, które krcone s technik filmow, czsto przez wybitnych reyserów filmowych. Przedstawienia teatralne, produkowane i emitowana przez Telewizj Polsk, s inscenizacj wielkich dzie dramatycznych literatury polskiej i obcej, niekiedy rozmachem przewyszajcych wielkie produkcje kinowe i telewizyjne.

Na zakoczenie naley take podkreli, i niektóre ze wspomnianych ekranizacji filmowych zostay nominowane do Oskara w kategorii film nieanglojzyczny. Wród nich znalaz si „Faraon” (1966) w reyserii Jerzego Kawalerowicza, „Potop” (1974) w reyserii Jerzego Hoffmana, „Noce i dnie” (1975) w reyserii Jerzego Antczaka oraz „Ziemia obiecana” (1976) i „Panny z Wilka” (1979) w reyserii Andrzeja Wajdy.