ІІІ. й тапсырмасын бекіту
1. сімдіктерге сер ететін негізгі факторлар?
2. Ылала атысты сімдік топтары?
3. Жарыа атысты сімдіктерді топтары?
ІV. Жаа саба:
Популяция (лат. populus — халы, трын халы) — белгілі бір кеістікте генетикалы жйе тзетін, бір трге жататын жне кбею арылы зін-зі жаыртып отыратын азалар тобы.
Популяциялар рылымы[деу]
Популяциялар рылымы - бір жаынан трді биологиялы асиеттеріне негізделіп, екінші жаынан - ортаны абиотикалы факторлары мен баса трлерді популяциялары серінен алыптасып рылады. Популяциялар рылымы траты болмайды. Территориядаы особьтарды таралуы топтарды жынысы, жасы, морфологиялы, физиологиялы, мінез-лытары жне генетикалы ерекшеліктері бойынша ара атынастары популяцияны рылымын крсетеді.
Популяцияны кеістіктегі рылымы - популяция особьтарыны кеістікте орналасу ерекшеліктері. Ол тіршілік ортасыны жне трді биологиялы ерекшелігіне байланысты. Жылды маусымы, популяцияны санды млшері уаыт бойынша згеруі ммкін. Сондытан популяция особьтары кеістікте біралыпты, кездейсо жне топтанып орналасады.
Табиатта особьтарды біралыпты орналасуы сирек кездеседі. Кездейсо (диффузиялы) орналасу кптеген сімдіктерде, ясануарларда кездеседі. Топтанып орналасуда (мозайкалы) особьтар топ-топ болып кездеседі, мысалы, сторектілер табыны, стар колониясы. Топтанып орналасу популяция шін олайсыз жадайларда лкен тратылы береді. Жануарларды ортаны олайсыз жадайларына немесе оларды даму циклдарына байланысты жылжып озалуын миграция деп атайды. Олар жйелі (туліктік немесе маусымды) ясне жйесіз (уашылы, су тасыны, рт, жне т.б.) болуы ммкін. Мысалы, старды жылы жаа шуы маусымды миграцияжатады.
Ценопопуляциядаы сімдіктер ралай, кейде топтанып, кейде бір-бірінен ошауланып орналасып микроценопопуляциялар, субпопуляциялар тзеді. Мндай топтанып орналасуда особьтарды саны, тыыздыы, жасты рылымы бойынша айырмашылытар болады.
Жануарларды озалуына байланысты территорияда орналасуы р текті болады. Тіпті субстрата бекініп тіршілік ететін трлеріні зінде кеістікті немді пайдалануа икемділігі болады. Асцидияларда (су тбіне бекініп тіршілік ететін омыртасыз жануар) сіп келе жатан колонияларыны шеті баса трді колонияларына жанасан со оларды стін орай сіп, оны кміп тастайды. Егер бір трге жататын колониялар кездессе, оны райсысы кршісіні суін тотатып баса баыта арай се бастайды.
Популяциядаы жекелеген особьтарды кеістікте орналасуына олдау жасайтын инстинктер старда, ст оректілерде, кейбір балытарда жне амфибияларда, сондай-а жйке жйесіні рылысы крделі кейбір жндіктерде, рмекшілерде, сегізаятарда жне т.б. кездеседі. Кеістікті пайдалануына байланысты озалатын барлы жануарларды екі топа бледі: бір орнында тіршілік ететін жне кшіп-онып жретіндер.
Бір орнында тіршілік ететін азаларда міріні барлы кезеі немесе негізгі кезедері ортаны белгілі бір блігінде ана етеді. Мндай жануарлар зіні тіршілік етіп жатан жерін тастап кетпейді. Егер андай да бір жадайлармен сол жерді тастап кетуге мжбр болса, кейінірек сол жерге айтып оралады. Кптеген трлер за та алые миграциялардан кейін здері кбейетін жерге айтып келеді. Мны экологияда «хоминг» (аылш. home -й) деп атайды. Мысалы, араторайларды бір жбы жыл сайын зіні ясына келіп онатыны белгілі. Ал кгершіндерді іс жзінде - хат тасу шін пайдалананы брімізге белгілі.
Популяцияны жынысты рылымы - особьтарды жыныстары бойынша ара атынасы. Популяциядаы жыныстарды ара атынасы генетикалы зандар бойынша аныталады жне олара орта сер етеді. Кптеген трлерде болаша особьты жынысы рытану кезінде хромосомдарды комбинацияларыны згеруі нтижесінде аныталады.
Жынысты белгілері кбіне аталытары мен аналытарыны морфологиялы (лшемі, тсі), физиологиялы (су арыны жынысты жетілу кезеі), экологиялы жне мінез-лыты айырмашылытарын анытайды. Мысалы, ан сорыш масалар (Culicidae) тымдасына жататын масаларды аталы особьтары имаго кезеінде (жндіктер мен кейбір буын аятыларды жеке даму кезеіндегі ересек стадиясы) аналы особьтары сияты анмен емес, тек сімдіктердегі шытарды жалаумен, сімдіктер шырынымен оректенеді немесе тіпті оректенбейді де. Табиатта аналы особьтары кп летін трлер де (мысалы, ондатра, пингвин, жаранат) жне керісінше аталы особьтары кп летін трлерде де (кптеген кемірушілер, ырауылдар) кездеседі. Кейбір жаранаттарда ысы йыдан сон аналы особьтарды лесі популяцияны тек 20%-ын ана райды. Сондай-а популяциядагы жыныстар ара атынасына орта жадайлары да сер етеді. Кейбір трлерде жыныс генетикалы факторлара емес, экологиялыщ факторлара байланысты. Мысалы, Arisaema japonica сімдігіні жынысы тйнектеріндегі оректік заттар орыны жиналуына байланысты. лкен тйнектерінен аналы глдері бар особьтар, майда тйнектерінен аталы особьтары сіп шыады. Сары орман мырсаларында (Formica rula] + 20°С тмен температурадаы салан жмырталардан аталы особьтары, ал жоары температурада - аналы особьтары Дамиды. Бл былыс ры саталатын ры абылдаыштын блшы еттеріне байланысты, йткені олар тек жоары температурада ана белсенді болып, жмырталарды рытануын амтамасыз етеді. Ал рытанбаан жмырталардан жара анаттыларда тек аталы особьтар дамиды.
сіресе популяцияны жынысты рылымына ортаны жынысты жне партеногенетикалы (жынысты кбеюді бір трі - аналы ры клеткалары рытанбай дами бастайды, эволюция барысында жеке жынысты жне гермафродит формаларда пайда болан бір жынысты кбею) рпатары кезектесіп отыратын трлерде жасы байалады. Дафнияларда (Daphnia magna) олайлы температурада партеногенетикалы жолмен аналы особьтар, ал жоары немесе томен температурада популяцияларда аталы особьтар пайда болады. Ал шіркейлерде ос жынысты рпаты пайда болуына кн затыы, температура, особьтар тыыздыыны артуы жне т.б. сер етеді.
Популяцияны генетикалы рылымы - особьтарды ртрлі дрежедегі генетикалы р трлілігімен сипатталады. Популяция особьтарындаы гендерді жиынтыын генефонд деп, ал бір азаны хромосомасындаы бкіл гендерді жиынтыын генотип деп атайды. Генетика трысынан, популяция - генотиптер жиынтыы.
Генотип орта жадайларымен з ара рекеттесіп фенотип тзеді- Фенотип - генотипті орта жадайларымен рекетгесуі арылы рылатын особьтарды барлы белгілерімен асиеттеріні (морфологиялы, физиологиялы жне мінез- лыты) жиынтыы.
Вирустар мен микроазалардан бастап жоары сатыдаы сімдіктер мен жануарлара дейінгі тірі азаларды бріне тн асиет - мутацияа шырау ммкіндігі. Мутация - табии немесе жасанды жолмен тым уалайтын генетикалы материалды згеруі нтижесінде азаны кейбір белгілеріні згеруі. Популяцияны жасты рылымы особьтарды барлы жас топтарын, оны ішінде азаны барлы даму стадиялары мен фазаларын амтиды (мысалы, жндіктерді уыршатары мен личинкалары, сімдіктер скіндері).
Жануарлар популяциясында ш экологиялы жасты бледі: репродуктив алды (ндіруге дейінгі), репродуктивті (ндіруші) жне репродуктив соы (ндіруден кейін). Жалпы міріні затыына атысты рбір жасты затыы р трде ралай болады. Адамдарда рбір жас тобына бкіл міріні штен бір блігі келеді. Ал кптеген сімдіктер мен жануарларда алашы Жас тобы за болып келеді.
сімдіктерді тіршілік циклын 4 кезеге біріккен 11 жасты кйге бледі
Синэкология организмдерді тіршілік жадайларын , зара жне оршаан ортамен зара арым-атынасын зерттейді. Синэкология экожйелерді шекараларын салумен айналысады, сондытан оны биогеноценологиялы экология деп те атайды.
Табиатта ртрлі популяциялар бірігіп ірі бірлестіктерді немесе ауымдастытарды райды. Синэкологиядаы «син» деген сзді зі «бірге», яни бірлесіп, ауымдасып тіршілік ету деген маынаны білдіреді. ауымдастыдегеніміз белгілі ареалда мекендейтін , ртрлі трлерден ралан, тірі организмдер жиынтыы.
Биоценоз (bios-мір, koinos-жалпы) – табии жадайлары бірегей жерлерде тіршілік ететін сімдіктер, жануарлар жне микроорганизмдер жиынтыынан трады. Биоценоз ымын алаш рет сынан неміс зоологы К.Мебиус (1877). Кез келген биоценоз зімен-зі жеке дамымайды. Ол рашанда лі табиатпен бірлестікте ана мір среді.
ауымдасты дегеніміз ртрлі биоценоздарды - фитоценоздарды, зооценоздарды, микробоценоздарды, микоценоздарды зарабайланыстарыны жиынтыы.
Экологияны негізгі ымына «экожйе» жатады. Бл терминді енгізген 1935 ж. А.Тенсли. Экожйе дегеніміз тірі тіршілік иелері мен оларды мекен ету орталарынан тратын, бірттас функционалды біріккен табии жйе.
Экожйені рылымы: Экожйе = биоценоз + биотоп
Экожйені негізгі асиеттері:
1) зат айналымына атысу абілеттілігі;
2) сырты серлерге арсы труы;
3) биологиялы кбеюі.
Экожйені дегейлері:
1) микроэкожйе- кішкене су оймасы, жануарлар лексесі оларды тіршілік ететін ртрлі азаларымен бірге, аквариум, жайылым , су тамшысы
2) мезоэкожйе- орман, зен, тоан, т.б.
3) макроэкожйе- мхит, континент, табии зона, т.б.
4) глобальды экожйе- биосфера
Экожйеге маынасы жаын терминге «биогеоценоз» жатады. Бл терминді 1942ж. академик В.Н.Сукачев енгізген.
Биогеоценоз екі блоктан трады:
1) «биоценоз»- организмдерді ртрлі трлеріні зарабайланысы(популяция);
2) «биотоп» немесе «экотоп»- мекен ету ортасы.
Экологияда жиі «бірлестік» терминін пайдаланады.
Сонымен, биогеоценоз- тірі азалар мен оларды мекен ететін физикалы ортасымен бірге ауымдасан жйе. «био»-тірі азалар, «гео»- лі табиат (арнайы географиялы орта)
Табиатта бейорганикалы химиялы элементтер айналымынан баса да, биогендік химиялы элементтер миграциясы немесе биогеохимиялы айналым жзеге асырылады.
Экожйе мен биогеоценоз- тірі азаларды жне ортаны жиынтыы.
Биогеоценоз- тірі азалар мен ортаны кездейсо жиынтыы емес, ерекше келісілген , динамикалы , зарабайланысы, траты, теестірілген жйе. Ол за уаытты адаптация нтижесі. Биогеоценозды анытаушы- фитоценоздар.
Агробиогеоценоз- жасанды фитоценоз негізінде жасалады.
Биогеоценозда барлы тірі иелер оректену тізбегіне біріктірілген. зара осылу жне айырылу нтижесінде белгілі буындардан крделі трофикалы тор рылады. рлытаы оректену тізбегі ыса(3-4 буыннан трады). Мыс: ааш- рт- с-жыртыш с. Су ортасында оректену тізбегі едуір зын: фитопланктон-зоопланктон- майда балытар- жыртыш балытар- человек.
оректену тізбегіні бірнеше дегейі болады:
I-трофикалы дегей- автотрофты азалар-продуценттер
II- шпоректі жануарлар (фитофагтар) – консументтер I-атардаы
III- трофикалы дегей- жыртыш жануарлар немесе зоофагтар- консументтер II-атардаы.
IV- ірі жыртыштар.
V-лі организмдердегі заттарды жне алдытарды ттынушылар (деструкторлар, редуценты)- сапрофаг, сапрофиттер, детриттер .
Тізбектегі I-IV дейінгілер–> жеу тізбегі; соы – детриттік тізбек
Биоценозда ртрлі трлер арасында белгілі бір арым-атынастар алыптасады.