Адам атынастары мектебі
йымдастырушылы мінез-лы пні басару cаласында американды мамандар Р. Гордон мен Д. Хауеломны есеп беруінен басталады. Олар 1959ж. бизнес-мектебіні студенттерін жне оытушыларын сауалнамалау нтижесінде басару, бизнес психологиясы сияты пндерді оыту басшыларды ажеттіліктерін толыымен крсетпейді деп орытындылады.
«йымдастырушылы мінез-лы» шеберінде «йым» термині адамдарды кейбір масаттарды жзеге асыру шін біріктіретін жне оан кірген жеке тланы мінез-лына елеулі шектеулер оятын ерекше леуметтік жйе ретінде арастырылады.
йым белгілері:
• оны миссиясы мен масаты,
• йымдастырушылы мдениет,
• йымдастырушылы рылым
Басарушылы ебекті ерекшелігі, басарушылы функцияларды крделілігі мен жан-жатылыы басару практиктері мен теоретиктеріні есінен еш уаытта шыпаан жне оларды назарында басты орын алан, оан деген кзарастарды XX асырды басынан азірге дейінгі эволюциясына кіл аударалы. Ксіпорында немесе йымда басару жйесіні алыптасу кезеінде жне рі арай за уаыт бойында (шамамен 70-жьшдара дейін) менеджерлерге ажетті сапаны йымны жмыс рекеті, сипаты мазмнына байланыстыран. Сонымен оса, бл сапаларды тізбегін уаыт ткен сайын кеейтіп отыран.
йымдастырушылы мінез-лы ылымыны дамуын екі кезеге блеміз: эмпирикалы жне ылыми.
Адам мінез-лын тсіну шін бірінші рекет эмпирикалы негізде ежелгі дуірден бастау алды. Жеке тланы іргелі проблемалары лы грек философтары Сократ, Платон, Аристотель жне IV-V асырларда баса философтарды ебектерінде тжырымдалан болатын.
ылыми негізде йымдастырушылы мінез-лы XIX асырды ортасынан бері дамыды. йымдаы мінез-лы – аылшын тілінен алынан жас ылым болып табылады. Бл тсінік ХХ асырды 40-50 жылдарында ылыма келді. Ал алашы оулыты Ф.Лютенсон 1973 жылы шыарды. Ол оулыта йымдастырылан мінез лыты алай йымдастырылу тртптерін атап тті.
ХХ асырды соы мен ХХ асырды басында америкалы психологияда бихевиоризм ымы пайда болды. Ол «мінез-лы», «тртіп» деген ымдарды арастырды. Мінез - бл адамны леуметтік мінез-лыны ерекшелегі. Ол леуметтік топтаы жеке адамны мір алпын бейнелейді жне жктелген іске, адамдара арым-атысынан крініп отырады. Кнбе-кнгі тіршілікте адам, детте, менмен не кпшіл, айырымды не сара, биязы не дрекі, батыл не солылда, табанды, ержрек не байбалашыл болып сипатталады. Бл сздер арылы адамны бір нрсеге (моральды асиеттер), не мінез-лы амалына (жеке адамны ерік сапалары) атысы аталады. Олай болса, мінез негізінде жеке адамны моральды-еріктік асиеттері жатады.
Жеке адама не адамдар тобына тн зіндік арым-атынастар, мінез-лы пен имыл озалыстарды тсілдері - кісіні танымы мен іс-рекетінде, трбие мен зін-зі трбиелеу рдісінде алыптасады[1].
йымдастырушылы мінез-лы психология, леуметтану, менеджмент теориясы, атыысты басару жне т.б. экономикалы ылымдармен бірге оытылады. йымдастырушылы мінез-лы туралы мектепті кілдеріне - Б.Ф.Скиннер, Эдуард, Ф.Герцбергті, Р. Лайкерт, Д. МакГрегор, П.Сорокин кіреді. йымды мінез-лыты экономикалы аспектілері е нашар зерттелген жне ебек экономикасында йымдастырушылы мінезді басару ызметкерлеріне байланысты баыты бар.
йымдаы мінез-лыты басару дістері – бл йымны ала ойылан масаттарына жету шін басарушылы объектіге сер ететін дістерді жиынтыы. Бл дістер тмендегіше топтастырылады:
йымдастырушылы-кімшілік дістері ебек тртібіні ажеттілігін, жауапкершілікті, адамны белгілі бір йымда тікелей директивалы нсаулара негізделген жадайларда ебек ету керек екенін тсінген саналы мотивке баытталан.
Экономикалы дістер ызметкерлерді экономикалы ынталанлыруына негізделсе, ал леуметтік-психологиялы дістер оны леуметтік белсенділігін жоарылату масатында олданылады. Экономикалы дістерді кмегімен жымны, жеке жмыскерлерді материалды ынталандыруы орындалады.
леуметтік-психологиялы дістер ебек жымында кездесетін жеке арым-атынастар байланысына сер ететін арнайы дістерді жиынтыын білдіреді. леуметтік-психологиялы сер ету дістемелері мен тсілдері кп жадайда жетекшіні дайындыы, жете білім дегейі, йымдастырушылы абілеті мен психология саласындаы білімдерімен аныталады [4].
йымды мінез-лы - бл з циклдерін, арым-атынас рылымын, жмысшыа деген талабын иеленетін белгілі басарушылы процеске тартылан жмысшыны мінез-лы.
Субординациялы кштер басшы мен баынушыны ресми мінез- лытарында. Ол оларды бейресми ызмет байланыстарында крінеді. Форманы басаруды йымды жйесінде негізгі болып субординациялы жне нуроренациялы кштерді уакыт жне кеістікте отайлы йлесімін табу ажеттілігі табылады.
Жмысшыны атыстырылан типтері кптеген фирмалар шін зара келісімдерді жоары дегейі тн. Ал жмысшыларды блектеген типтері басым фирмаларда келіспеушілікті жоары дегейі крінеді.
Бірінші жадайда жмысшыларды жмысты барлы алаын панарамалы крініс алыптастырады. Бл ашы байланысты осымша алаын алыптастырады. Оларды нтижесі болып орта тапсырмаларды шешудегі зара рекет олдауды ре спектрі табылады.
Екінші жадайда жмысшыларда жмысты тар функционалды кру алыптасады. Бл шектелген байланысы бар ала алыптастырады. Мны нтижесі болып келіспеушілікті суі табылады. Осы екі ор трлі - мінез-лы модельдеріне белгілі леуметтік мдени арым-атынастар сйкес келеді.
йымдастырушылы мінез-лыты басару тиімді болу шін басшыны тлалы асиеттері биік дегейде болуы ажет. Басшы тек ана ндіріс емес сонымен атар, йымны ндылытарын, дстрлерін, нормаларын басарады.
Дж. Инглицті зерттеуі бойынша басшы бірінші ндылыа-байлыты ойса, жмысшыларды демалыс блмелеріне аражаты жетпейді. Ал басшы е биік ндыны-адамгершілігін деп ойласа – жалаыны ктереді. Басшы діл, таза болуы тиіс.
леуметтік зерттеулерді нтижесі бойынша, жмысшыларды - 76%, бірінші орына басшыны адалдыын, шыншылдыын, адамгершілігін ояды, жмысшыларды –25% екінші орына басшыны мейрімділігі мен мірлік иыншылытарды тсіну, мхияттылыын ояды, ал –24%, шінші орына басшыны техниканы білуі, жмысты йымдастыру, іскерлігін, білімділігін бааласа, 4%-ы, тртінші орына басшыны талаптылыын ояды.
ылыми менеджментті классигі Ф.У. Тэйлорды пікірінше, йымдаы басшыларды «аыл, білім, арнайы немесе техникалы малмат, тсілойлы немесе кш, дептілік, энергия, батылды, адалды, парасатты жне дрыс ойлау, мыты денсаулы» сияты сапалары болуы керек.
Басару ісіні маманы А. Файолды пікірі бойынша, ірі ксіпорындарыны басарушыларына мына тмендегідей асиеттер тн болуа тиіс:
а) денсаулы пен дене тзімділігі;
) аыл жне аыл-ойыны жмыс абілеттілігі;
б) негелі сапалар: ата, ажырлы, саналы жігер, белсенділік, уат жне, белгілі жадайда, ерлік, жауапкершіліктен орыпау, міндетті тсіну, барлы мддеге аморлы;
в) жалпы тсінік шеберіні кендігі;
г) кімшілік абілеттілік, іс-имыл бадарламасына крегендік білдіру жне оны жетілдіру абілеті, йымдастырушылы сапасы, сіресе леуметтік орта жасай білу ммкіншілігі, бйры бере білу, адамдарды басару нері, оларды рекетін йлестіру жне баылау;
д) те маызды, атысы бар барлы функциялармен таныс болу;
е) осы ксіпорына тн мамандыты жете білу.
Басшы мен жым бір-біріне трліше ыпал етеді. Бл сер мір шарттарына, арым-атынас тередігіне, скерліктен бастап адамдарды жекелік сапалара дейін байланысты сер етеді, ал интенсивтілігі мен арым-атынас тередігі – коллективті леуметтік кемелдену дрежесі мен басшы жмысыны стиліне байланысты.Шынды билік, ызметте орнааннан со, коллективке сер ету алышарты ана болып табылады. Басшы стилі, алдына ойан масата баланысты адамдарды біріктіре біліп ,сол мастата жетудегі билікті шыдалуы.
жыма тек басшы ана кпжаты сер ете бермейді, сонымен атар коллектив те басшыа сер етеді. Бл ыпал нерлым серлі болса,сорлымарасындаы рекеттестік процессі тере жне интенсивті болады. Егер басшы рекеті жмысшылара жауапты рекция тудырмаса, онда басшы обьективті баалау негізіненайрылып алуы ммін жне мнда субьективизм туындайды.Жне де керісінше егер том мшелері зіндік адамгершілігінен оранатын болса, басшы жмыс стилін згертеді.рине бл басшы мен жмысшы арасындаы арым-атынасыны дамуында крініс табады.
Берілген жадайды иындауы ,басару рекеті басшыларды айырыша зыреті болып табылмайды. Себебі басару жеке адаммен іске аспайды,ол ереже сынды, бір-бірімен байланысты ресми немес ресми емес топ адамдар арым-атынасымен іске асады. Басшылыа жаын адамдар кілеттілігі жоары, ал аланы басару процесін апараттандырып ана ояды.Бл басару аппараты деуге болады.
ОРЫТЫНДЫ
йымдастырушылы мінез лы — бл йымдаы адамдарды (жеке адам мен топтарды) мінез- лын зерттеу жне оны тжірибеде олдану. йымдастырушылы мінез-лы психология, леуметтану, менеджмент теориясы, атыысты басару жне т.б. экономикалы ылымдармен бірге оытылады.
йымды мінез-клы - бл з циклдерін, ыратарын, арындарын, клытык рылымын, йымды шегін жне жмысшылара талабын иеленетін белгілі басарушылы процесіне тартылан жмысшы мінез-лы. Мндай процестер, бір жаынан, баскаруды барлы збесіні басшысыны кшімен баытталады, ал екінші жаынан - тікелей атысушыларды мінез-лында, яни ртрлі басарушылы дегей жмысшыларыны мінез-лында жзеге асады.
йымды мінез-лыты егер оны 2 негізгі йымды кштер: субординациялы («жоарыдан тмен арай» жмысшылар баыныштылыын) жне координациялы (басару дегейлері жне збені жадайлары бойынша ртрлілерді келістіруші) немі иысуында пайда болады деп араса, тсінеміз.
Субординациялы йымды кштер басшылар мен баынушыларды ресми мінез-лында, ал координациялы - оларды бейресми ызмет барысында крінеді. Иерархиялы ызмет «баспалдаы» «бйры орындау» технологиясын алыптастырады. Мнда бастысы болып жоарыдан - «сіз міндеттісіз» нскауы жне оны тменнен - «мен міндеттімін» деп абылдауы табылады. Осылайша, йымдастырушылы мінез-лыты алыптасуындаы басты міндетті формасы пайда болады.