Тланы алыптасуына сер ететін факторлар

Трбие, орта, тымуалаушылы жеке тла дамуына сер ететін леуметтік, биологиялы, психологиялы ыпалдар болып табылады.Трбие – жеке тла дамуындаы басты факторларды бірі. Трбие балаларды жеке жне дербес ерекшеліктеріне, дайындыы мен дрежесіне лайы іске асырылып, трбие адамдарды іс-рекеттерін йымдастырады. Ол шін трбиеші алдын- ала жасалан арнаулы жоспар бойынша трбие жмысын масата баыттап йымдастырып, трбиені ралдары мен дістерін жне формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Трбиені рлін педагогика тарихында, аса арты баалаушылар да болды.

Трбиені негізгі масаты – алыптасып келе жатан жеке тланы леуметтік тжірибені мегеруі, оны жан-жаты йлесімді дамуы. Жеке тланы дамуы мен алыптасу мселесіні кп асырлы тарихы бар. Ол кп аспектілі жне ртрлі ылымдарды тоысында арастырылады.

Ертедегі грек алымдары жеке тланы дамуына биологиялы факторлармен оса леуметтік факторлар да сер етеді деп есептеген. Жеке тланы алыптасу факторлары туралы идеялар келесі дуірлерді прогрессивті философиялы жне психологиялы-педагогикалы пікірлерінде з жаласын тапан (Э.Роттердамский, Я.А.Коменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро, А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, Д.Дьюи, Э.Торндайк, П.П.Блонский, А.С.Макаренко, Л.С.Выготский, Э.И.Моносзон, Л.И.Божович, С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов т.б.).

Жеке адамды дамуды ыпалды кзі – трбие, оршаан орта, табии нышандармен атар трса, ол - адам алыптасуында жетекші фактор. И.П.Подласый: «Трбие – оама жеткілікті алыптасып дамыан жеке адамды бере алатын негізгі кш» – деп баса айтады. Баланы жеке басыны дамуы мен алыптасуына ыпал ететін ш факторды ішінен трбие адамны дамуына орасан кшті ыпал етіп, тым уалаушылы пен ортаны ыпалына белсенді сер етіп, баланы дамуын оам талаптарына сйкес баыттап, белгілі баытта баланы мірі мен іс-рекеттерін йымдастырады, ортадаы жадайлардан тла дамуына ажетті материалдарды іріктейді, жеке басты дамуына теріс, зиянды сер алдыратын жаымсыз ыпалдардан аластайды.

Осы трыдан келгенде трбие – аа рпаты жаа рпаа оамды тарихи тжірибені беру процесі, жаа рпаты мірге, ебекке дайындау арылы оамны ала арай дамуын амтамасыз ететін процесс. Сонымен, трбие бала дамуын баыттайды, басарады, сондытан да ол–баланы алыптастырудаы негізгі кш. Трбие негізгі кш боландытан, оны жетімсіздігі, лсіздігі баланы алыптасуына кері сер етеді.

Тым уалаушылы– рпаты ата-ананы биологиялы састыын елестетуі. Кейбіреулері баланы сырты пішініне арап, бірден алай кесіне не шешесіне сап алан деп таданады. рине, бл кездейсо нрсе емес. йткені, баланы шашы мен кзіні бояуы, терісіні пигменті, бет келбеті мен басыны формасы, жрісі мен зін стау алпы тым уалаушылы арылы берілетін биологиялы састыты еске тсіреді. Бала озалыс мшелерін, нерв жйесіні функциялы асиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаа, биге, математикаа абілеттілігі сияты те нзік ерекшеліктерді тым уалау арылы алады.

Орта–адам дамуына табии жне леуметтік орта ыпал жасайды. Жеке тланы дамуы сер ететін факторлар жне оларды ішкі, сырты деп блінуі тмендегі 19- суретте толы ашылды.

Табии орта - бл трлі табиат жадайыны адам трмысына, ызметіне ыпал жасауы. Жылы жне суы климат жадайы халытарды трмысына, рекетіне елеулі ыпал етеді. Климаты ысты жерлерде егін шаруашылыымен, ал солтстікте балы, бы шаруашылыымен айналысады. Табиат жадайына байланысты оларды мінез-лытарында ерекшеліктер байалады.

леуметтік орта - жеке адамны мінез-лыны дамуына ыпал жасайтын леуметтік атынас, оларды кп ырлы іс-рекеттері.

Адама сер ететін трлі жадайларды озаушы кш деп атайды. Біршама зерттелген ылыми ебектерде леуметтендіруді жадайлары мен озаушы кштерін трт топа біріктіреді:

Бірінші – мегафакторлар (мега-те лкен): космос, неосфера, планета, лем. Блар баса озаушы кштер арылы барлы жер бетіні трындарын леуметтендіруге сер етеді.

Екінші – макрофакторлар (макро-лкен): ел, мемлекет, этнос, оам. Блар белгілі бір елді мекенде мір сретін трындарды леуметтендіру жадайына сер етеді.

шінші – мезофакторлар (мезо-орташа): трылыты жерде халыты болмыс-трі, ртрлі субьмдениетке атысы бойынша сараланатын адамдарды лкен тобыны леуметтедіру жадайы.

Тртінші – микрофакторлар: белгілі бір наты адамдара сер ететін озаушы кштер жатады – стаз бен отбасы, крші, рдастар тобы, трбие орындары, ртрлі оамды, діни, мемлекеттік, жеке йымдар, микросоциум.

оамды тлалара орта этикалы бірыай талаптарды болуына арамастан, оршаан орта жнінде р адамны алыптасан зіндік ой-пікіріні, кзарасыны болуы, оларды былыса деген кзарасын, ой-пікірін білдіруі зады былыс. Адамдарды оршаан ортадаы былыстарды тсініп абылдауы да р трлі. Ол р адамны жеке басына тн физиологиялы, психологиялы, биологиялы ерекшеліктеріне байланысты.