Леуметтендіру процесінде тланы алыптасуы
леуметтену – «Мен»-дік кзарасын алыптастыру арылы тланы леуметтік мірге бейімделуі. Тланы мендік танымы тиісті болумен атар мірдегі з орнын айындауа жол ашады.
Жеке тла – саналы сйлеу, шыармашылы абілеттері бар оамдаы табии тірі организм – адам. Адам туыланда тек биологиялы тіршілік иесі болып танылады, жеке тлалыа жету лі ерте. Биологиялы нышандар мен асиеттерді дамуы адамны мір бойы мшелік пісіп жетілуі жне алыптасуы процесіні сипатын крсетіп отырады. Кейін іс-рекет, арым-атынас, ебекті, оршаан ортаны сері арасында жне абілеті мен бейімділігі негізінде жеке тла болып танылады. Адам бл жадайа леуметтену деп аталатын процесс негізінде жетеді.
леуметтену – оу жне трбиені барлы процесін амтып, леуметтік мірге араласуа, арым-атынаса тсуге негіз болады. леуметтену процесіне тланы барлы оршаан ортасы атысады: отбасы, кршілері, рдастары, мектеп, баралы апарат ралдары.
Тланы зін-зі дамытуы .В.И.Андреев даму мен зін-зі дамыту процесіні 2 ерекшелігін атап теді: тланы згерісі сырттан емес, оны зіне-зіні ішкі масата баытталан серінен болады; згерістер тек ана мотивте, интеллектуалды, эмоционалды аймата ана болмайды, сондай-а, барлы «зіндік» процестерде жреді: зін-зі тану, зін-зі анытау, зін-зі жетілдіру, зін-зі зектендіру, зін-зі басару. зін-зі дамытуды басты тетігі арама-айшылыты, тланы біртіндеп крделіленетін шыармашылы мселені шешуі болып табылады.
згеріс зіні санды жне сапалы нтижелерімен ерекшеленеді. згеріс тланы ртрлі аймаын амтиды. Бл згерістер зіні білінуі мен белсенділік диапазонында жеке дара ерекшеліктерімен сипатталады.
Даму – бір кйден екінші кйге ту процесі, ескі сапалы кйден жаа сапалы кйге ту, арапайымнан крделіге ту, тменнен жоарыа ту. Дамуды озаушы кші – жеке тланы ажеттілігі, оны мотивациясы, сондай-а, іс-рекет пен арым-атынасты сырты ынталандыруы.
зін-зі дамытуды негізгі сипаттамалары болып табылатындар:
· тланы ртрлі баыттаы процестері: педагогикалы, психологиялы, леуметтік, физиологиялы, философиялы жне т.б.
· бл процестерді зегі – жасаушылы мні болатындыы болып табылады;
· тланы барлы аймаын амтитын арама-айшылытарды шешетін санды жне сапалы параметрлері болады;
· зін-зі дамыту тланы зіне-зіні белсенді іс-рекеті нтижесінде жреді.
зін-зі дамыту – зін-зі згерту мен шыармашылы идеяларды іздеуге масатты баытталан саналы трде мотивацияланан процесс. зін-зі дамытудан дамытуды ерекшелігі – ол кездейсо жреді жне ішкі арама-айшылытарды шешу нтижесінде тлалы сапаларды згерісі байалады.
зін-зі дамытуды барлы сатысы: зін-зі тану, шыармашылы пен зін-зі анытау, шыармашылыпен зін-зі жетілдіру, зін-зі басару бір-бірімен тыыз байланысты жне бірттас крделі жйені райды.
алым В.И.Андреев тланы зін-зі басаруына атысты 9 маыналы абілеттерді ажыратады: зін-зі тану абілеті, зін-зі анытау абілеті, зін-зі йымдастыру абілеті, зін-зі белсендіру абілеті, зін-зі сендіре алу абілеті, з бетінше іс-рекет жасай алу абілеті, зін-зі баылау, зін-зі баалау, зін-зі жетілдіру.
зін-зі жетілдіруді ажетті шарттары – басты мселені оя алу жне басым баыттаы бірінші мселені тымды шеше алу. Осыан сйкес уаыт талабына сай келетін мселені таба алу керек, сондай-а, оны басым баыттарын дрыс анытау ажет. Бл шін малімге зіні инновациялы леуетін толы жетілдіруге ммкіндік беретін масатты дрыс анытап алу ажеттілігі туады. зін-зі жетілдіру – бл мотивацияланан, дербес процесс жне зін-зі тану, шыармашылы трысынан зін-зі анытау, зін-зі басару, инновациялы зін-зі жетілдіру процестерімен тыыз байланысты. Оны негізіне тланы зін-зі згерту, зін-зі жетілдіру масат баыттылыын тсінуі жатады.
Даму процесіні крделілігі, арама-айшылытылыы мен задылыы, спираль тріндегі былыс болуы жеке тланы шыармашылы леуетіні дамуын оны зіні ала арай жылжуын зі дайындайтын процесс деп арауа ммкіндік береді. Бл философияда «зін-зі ала ілгерілету», «зін-зі дамыту» ымына сйкес келеді. зін-зі ілгерілетуде сырты серлер аралы рл атарады. Тланы зін-зі дамытуы зін-зі ілгерілетуден сапалы сипатымен згешеленеді: ол йымдастыруды жоары дегейге туімен атар жреді.
зін-зі дамыту ажымас айраттылыты, лкен ерік-жігерлік кшті ажет етеді. зін-зі трбиелеу мектебі адамнан кптеген кш-айратты жоары дрежедегі йымдастырушылыты, зіне деген сын кзбен арауды талап етеді.
зін-зі трбиелеу адамны рухани ажеттіліктерін алыптастыруа баытталан. Адамны зін-зі жетілдіріп, зімен жмыс істеуінде кітаптарды маыздылыы зор. йткені, кітаптар бізді жасы адам болуа ынталандырады, ызыты адамдармен таныстырады. зін-зі трбиелеуді маызды блігі – мотивтерді, ынтаны дамыту. Жасы, а ниетті болуа талпынбай, адамзатты білімдер байлыын, адамзат мдениетін игеруге тырыспай жан-жаты трбиелі жне білімді адам болу ммкін емес.
Психологиялы-педагогикалы ылымдарда зін-зі трбиелеуді ке олданылатын тсілдері болып зіне-зі баа беру, зіне-зі бйыру, зін-зі птау, зін-зі тзету жне т.б. саналады.
зін-зі трбиелеу зін-зі баалаудан басталады. зін-зі баалауды негізін жеке адамны зі абылдаан ндылытар жйесі, тланы жеке маыздылытар жйесі райды. зін-зі баалау адамны зін баса адамдармен салыстыру арылы алыптасады жне осындай салыстыру табии трде жргізіледі.
зін-зі наты баалау зін-зі трбиелеуді масаттарын дрыс растыруа ммкіндік береді. Траты жне жаа апараттар серіне, жинатаан тжірибесіне, оршаан адамдарды пікірлеріне байланысты згеріп отыратын бейімделгіш зін-зі баалау трі адамны дамуы мен тиімді ебек етуі шін е олайлы баалау болып саналады.
зіне-зі бйыру дегеніміз адамны зіне-зі берген ыса, здік-здік кімі.зіне-зі бйыру адам зін наты бір іс-рекет жасау керектігіне сендіріп, енді басаша рекет жасауа болмайды деп сезгенде ана олданылады.
Адамны зін-зі трбиелеуде зін-зі птаудын маызы зор. р адамны есінде здеріні лкен жетістіктерге жеткен кездері жасы саталып алады. Адамны жетістіктері оан рухани, интеллектуалды, кш-жігерлік орларыны ішкі ммкіншіліктерін байатып, мірді жаа белестерін жее алатынына сенімділік тудырады. Кейбір мірлік жадайларда адам «ткенді ойлап» осындай жадайдан алай жол тауып шыанын еске тсіргені абзал.
зін-зі баылау – адамны з іс-рекеттерін, психикалы процесстер мен кіл-кйлерін тсінуі, баалауы жне реттеуі.
Бл тсіл адама айналадаылармен сабырлы арым-атынаста болу іскерліктерін, баса адамдарды кемшіліктеріне, лсіздіктеріне, ателіктеріне шыдамды болуды йретеді. Аталан тсіл кмегімен адам шиеленіс жадайларды реттеп, стамдылыа, крделі жадайларда байсалдылы, сабырлы сатауа йренеді.
зін-зі тзету адама з мінез-лын, кемшіліктерін, ателіктерін жне баса адамдара деген арым-атынасын згертуге ммкіндік береді. зін-зі тзету адамны зіне сын трысынан арауына байланысты болады.
Дамуды жас жне жеке ерекшеліктері.Белгілі бір бала дамуыны кезедеріне тн анатомиялы-физиологиялы жне психологиялы ерекшеліктерді детте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондытан педагогика жне психология балаларды жас ерекшеліктеріндегі ширатыты, згерісті айындайды, трбиеленушіні жне оршаан ортамен жасайтын арым-атынастар жйесіне туелді болатынын атап крсетеді. Балаларды сіп-жетілуіні бір сатысынан екіншісіне кшуі кездейсо емес. р жастаы кезеге тн психологиялы ерекшеліктерді штасуын жиі байауа болады. Сана-сезімні, дене кш-уаттарыны дамуы адамдарды жас ерекшеліктеріне байланысты. Баланы жасы скен сайын бойлары сіп, денелері тлаланып, аыл-саналары дамып, білімдері тередей бастайды.
Ж.Ж.Руссо бойынша баланы жас кезедері: 2-ге дейінгі жас - дене трбиесі; 12-ге дейінгі жас - мектепке дайынды; 15-ке дейінгі жас - аыл-ой, дене рекеті; 18-ге дейінгі жас - сезім трбиесі, отбасын руа дайынды.
Трбие мен оыту осы жас сатыларына сйкес жргізілуі керек. йткені, адам жасыны табии негізі - жас сатылары немесе биологиялы жетілу сатылары. рбір жас шаы психикалы дамуды ерекше сапалы кезеі болып табылады жне бала дамуыны осы кезедегі жеке басыны зіндік рылымыны жиынтыын растыратын кптеген згерістермен сипатталады. Мектептегі оыту оны бкіл міріне тбегейлі, сапалы згерістер енгізеді. Аласыз балалы ша аяталып, баланы міріні іс-рекетті жаа трі - оу енеді.
Балаларды дамуыны жас кезедері негізі даму задылытарымен аныталады. Отанды психологтар бала дамуыны райсыны зіндік ерекшелігін, кезені леуметтік даму жадайы жне жетекші іс-рекет тсініктерімен анытайды.
леуметтік даму жадайын Л.С.Выготский анытаан: «Дамуды ішкі процестері мен сырты жадай йлесімділігі, ол р жас кезеіне тн жне сол жас кезеіне те психикалы даму динамикасымен шарттасады жне соан байланысты».
Жетекші рекет тсінігі А.Н.Леонтьев ебектерінде ашылан. рбір жас кезіне сйкес іс-рекет трі сйкес келеді, ол баланы жеке басыны дамуына жне алыптасуына, оны танымды ммкіндіктеріне сер етеді. Психологиялы-педагогикалы ылымны тередетіліп дамуына байланысты, жас кезедері де зеттелуде. Бан Д.Б.Эльконинні ебектері длел бола алады. Оу міндетті іс болып табыландытан, ол баладан белгілі бір жауапкершілікпен ебек етуді талап етеді. Мектепке бару баланы оамдаы жне отбасындаы жадайын згертіп, оан біратар жаа міндеттер жктейді. Осыны брі баланы оамдаы жадайын згертеді, бл згерісті ол біртіндеп сезінеді.
Тланы леуметтік даму барысында оамда адам зін тла ретінде сезінеді. Бл трбие, білім алу жне зін-зі трбиелеу жадайында адам здігінен алдына масаттар белгілеп, оан жетуде зіні бедел-сезімін тсінеді, коамдаы з орнын сезінеді.
леуметтендіру – тланы белгілі бір бейнесін дріптейді, оны негізгі белгілері: адамны леуметтік арым-атынасы, досты, сйіспеншілік, отбасы, ндірістік, саяси т.б. крінеді.
«Адамны адам болып алыптасуы жалыздыта мір срмейді, тірліктерді арасында адам болып алыптасады, зін оршаан баса субъектілермен бірдей жадайда трмайды, біра ркім-райсысыны жан-жаты ыпалынан осы жерлерге здіксіз жауап айтарады» (П.Наторп).
Д.Б.Эльконин балалар дамуыны жас кезедерін тмендегідей крсетеді:
1. Нрестелік жас – туаннан бастап 1 жаса дейін. Жетекші рекеті – эмоциональды арым-атынас. Бл жасты ерекшелігі (маызды жетістігі) - баса адаммен арым-атынаса деген ажеттілік.
2. Сбилік кезе – 1-3 жас. Жетекші рекеті – затты рекет. Жетістігі - сйлеуді дамуы жне крнекі рекеттік ойлауды дамуы.
3. Мектеп жасына дейінгі кезе – 3-7 жас. Жетекші рекеті – рлдік ойын. Жетістігі – оамды маызды, оама баалы іс-рекетке мтылуы.
4. Бастауыш сынып оушысы – 7-11жас. Жетекші рекеті – оу; оу процесінде ес алыптасады, сырты лемні заттарын мегереді. Бл жасты жетістігі болып психикалы былыстарды ырытылыы, ішкі рекет жоспары, рефлексия алынады.
5. Жеткіншілік жас – 11-15 жас. Жетекші рекеті – оамда пайдалы іс-рекет жйесіндегі арым-атынас (оу, оамды-йымдастыру жмыстары, ебек, т.б.); бл процесте жеткіншек ртрлі жадайдаы арым-атынас дадыларын мегереді. Маызды жетістіктері - зін-зі баалау, сын кзбен арау, «ересек болуа мтылу» жне жым міріні нормаларына баына білу іскерлігі мен дербестігіні алыптасуы.
6. Балын жасты ша – 15-17 жас. Жетекші рекеті – ксіптік оу. Жетістігі: оу процесінде дниетанымы, ксіби ызыушылыы, зіндік санасы жне арман-мраты алыптасады.
Акселерация (латын сзі «акелероцио» - жеделдету, тез арынмен даму) балалы жне жеткіншек жастаыларды дене жне психикалы даму жаынан тез арынмен, жеделдеп дамуын айтады.
Адамны сіп жетілуінде белгілі задылы болады. Ал, бл задылы р балада р алай болады. Баланы дрыс трбиелеу шін оларды жас жне дара ерекшеліктерін білу ажет. Мектептегі кезені зі бастауыш (6-10 жаса дейін), орталау мектеп (10-15-ке дейін), орта мектеп оушылары (15-18-ге дейін) болып шке блінеді. Баланы дене дамуындаы е маыздысы - орталы жйке жйесі, йткені адамны психикалы рекеттері осы орталы жйке жйесіне байланысты болады.
Акселерацияа тн ерекшелік – балаларды бойыны, салмаыны блшы еттеріні жедел трде сіп жетілуі. Акселерация былысы трысынан араанда азіргі жеткіншек балаларды бойы биік, иытары ысыы, кеудесі ыса, аятары зын келеді. Кні брын тез жетілген аза ауруа, суыа жне дене салмаына тзімсіз келуі аныталуда. Ересек жастаы балалар жыныс мшесі жетілу кезінде тез шаршайды. Осындай тез сетін азада жрек-тамыр жйесіні дамуы бірнеше есе алыс алады да, з міндеттерін атара алмайды. Ал баланы психикалы жетілу денгейі артта алады (содытан ер немесе ыз бала оам, отбасы алдындаы зіні борышын ар-намысын, міндеттерін, жауапкершілігін тсіне бермейді. Осы мселені ата-аналар, малімдер ескеріп отыруы ажет.
Акселерация – биологиялы фактор, леуметтік жадайларды жасаруы, сонымен бірге радио толындарды жне географиялы-климатты жадайларды згеруі аталан былысты пайда болуына сер етті. рине акселерация былысы жайлы тпкілікті орытынды шыару ертерек. йткені бл лі де зерттеуді ажет етеді, дегенмен акселерацияа байланысты мектеп жиаздарына, сырт жне ая киімдеріні лгілеріне, дене шынытыру жне жаттытыру кешендеріне айта арауа тура келіп отыр. Акселерацияны аыл-ой дамуына ыпал жасайтындыы байалуда. Сонымен адамны дамуы зара байланысты бірнеше факторларды ыпалымен жретін крделі педагогикалы, психологиялы процесс болып табылады.
Мектепке дейінгі балалы ша, бастауыш мектеп шаы, жеткіншектік жне жасспірімдік ша кезедерінде балаларды су, даму жне трбие барысында болатын кейбір згешеліктері мен ерекшеліктерін еске ала отырып, мектеп жне отбасы оларды іс-рекетін тиімді етіп йымдастыру тиіс.