Жеткіншектер мен жасспірімдерді дамуы мен трбиесіні ерекшеліктері

Жеткіншектік шата балаларды денесі тез седі, блшы еттері жетіліп, дене аасында сйектену процесі жреді. Бл жастаы балаларды кейде ткінші кезедегі немесе иын жастаы балалар деп атауды зі де кездейсоты емес. Жеткіншек ша – е иын, е тынышсыз, шала ша, балаларды оамды белсенділігі дамиды, саяси ой-рісі кеиді, здеріні жауапкершіліктерін тсініп, тере білім алуа талаптанады. лкендермен арым-атынас, ммкіншіліктерін ескермей, ойланбай асыыс шешім абылдау орын алып жатады.

Жасспірімділік шата жастарды азасы – аасы мен блшы еттері, ішкі азалары тегіс дамиды. Блшы еттері мен жмыс абілеті лкендерді нормасына жаындайды. Бл кезеде жастар Отан, оам алдында тран леуметтік-саяси жне мемлекеттік міндеттерді шешудегі креске белсене атысады. Кмелеттік жаса жеткен балалар мір жолына кз жібереді, здеріні келешек мамандыын саналы трде тадап алуа тырысады. Оларды мамандыа ыыласыны бірте-бірте алыптасуы трлі іс-рекеттеріне жауапкершілігін арттырады.

Белсенділік адамны іс-рекеті барысында оаммен жеке адамдарды бір-бірімен арым-атынас жасауы барысында, зін-зі трбиелеуде, сонымен атар леуметтік оамды ебек процесінде айын крінеді. Бала белсенділігіні е алашы формасыны бірі – арым-атыныс жасау белсенділігі.

Бл белсенділік баланы білім алу, ебек ету, ртрлі оамды жмыса атысу барысында жне зін-зі трбиелеуде бкіл мір сруі барысында дамитын белсенділік. Жеткіншек жаста бала трбиені обьектісі болып ана оймай, ол трбиені субьектісіне де айналу керек. Бала трбиені субьектісі болатын себебі: ол, бір жаынан, зін оршаан ортаны - обьектіні танушы, білуші, екіншіден, зіні белсенді іс- рекеті арылы сол зі танып, ортаа з тарапынан ыпал жасаушы.

Масатты, саналы, белсенді іс-рекет баланы зін-зі трбиелеумен байланысты. Бала зін оршаан ортада оам талабына сай мір среді, ебек ететін белсенді жеке адам ретінде алыптасуы керек.

Дамуды біркелкі еместігі.Педагогикалы процестегі оушыларды іс-рекеттерін арастыра отырып, педагогикалы масатты йымдастыран іс-рекет оларды шыармашылы белсенділігін алыптастыру жадайы болады. Іс-рекет трлері (арым-атынас, ойын, ебек) жеке тланы белгілі бір асиеттерін дамытуа баытталады.

Жеке тланы дамуыны озаушы кші мен оны кзі – тланы сол кезге дейінгі жинаталан интеллектуалды, адамгершілік жне рухани леуетін пайдалана отырып, зін-зі жетілдіру мен жеке дамуа баытталан ажеттілігі болып табылады.

Жалпы тла дамуына сер ететін негізгі факторлар – іс-рекет пен арым-атынас. Блар тла дамуыны озаушы кштері. Адамда анадан туа біткен белгілі идеялар мен тсініктер жне жет, жмса немесе байсалды мінез болмайды. Адамны адамгершілік, уестік, белсенділік жне батылды сияты асиеттері даму процесінде алыптасады.

ЖЕКЕ ТЛА ДАМУЫ:- Физиологиялы- Психологиялы- Морфологиялы леуметтік

ІС-РЕКЕТІ:- Ойын- Оу- Ебек- Таным- Спорт- Бадарлау- Коммуникативті

АРЫМ-АТЫНАСЫ:- Субьект-обьект- Субьект-субьект

Сонымен атар жеке тланы дамытуды озаушы кштері 3-ке блінеді:

ü Ішкі арама-айшылы– жеке тланы ойы оршаан ортамен, табиатпен байланыспаанда туындайтын арама-айшылы;

ü Сырты арама-айшылы – оршаан ортаны талап -тілектері мен задарына, тртібіне, аидаларына жеке тланы іс-рекеті арасындаы арама-айшылы;

ü Жалпы арама-айшылы– жеке тланы ойы, талап–тілектері, іс-рекетіні оршаан ортамен, табиатпен, аидалар мен задар, рухани дние мен материалды жадай арасындаы арама-айшылы.

Тланы табии шамасы (потенциалы) жне балаларды жеке ерекшеліктері. Тла дамуыны наты ммкіндіктері (ккейкесті ммкіндіктері жне «дамуды таяу зонасы») жне оларды ттас педагогикалы процесте оушыларды іс-рекетін йымдастыруда есепке алу

Тла дамуыны наты ммкіндіктері (ккейкесті ммкіндіктері жне «дамуды таяу зонасы») жне оларды ттас педагогикалы процесте оушыларды іс-рекетін йымдастыруда есепке алу ажеттілігі Ш.А.Амонашвили, В.С.Библер, Л.В.Занков, Д.В.Эльконин, В.В.Давыдов, Е.Н.Кабанова-Меллер, Н.А.Менчинская, Г.И.Щукина, И.С.Якиманская жне т.б. алымдарды ебектерінде наты ашылады.

Тла дамуыны наты ммкіндіктерін психолог Л.С.Выготский баланы дамуындаы 2 дегейді - зекті дегей мен дамуды таяу зонасын ерекше бліп арастырып, «дамуы алда жретін оыту трі ана е жасы оыту бола алады, тек дрыс йымдастырылан оыту ана аыл-ойды дамыта алады» деп дамыта оытуды баса барлы оыту трлерінен артышылыын крсетеді.

рбір баланы жеке ерекшелігі трбие процесінде, даму кезеінде байалады. Жеке ерекшеліктерге – тйсік, абылдау, ойлау згешеліктері, жеке адам бойындаы мінез-лы, темперамент, абілет сияты асиеттер жатады. Жйке жйесіні типтік асиеттері адамны мінез-лыы, темпераменті жне абілетіні табии негізін райды. Жеке абілеттерді дамуы жеке адамны табии ммкіншіліктеріне байланысты.

Ал дара абілеттер адамны айналаны оршаан дниемен зара рекеттесу процесінде алыптасады. рбір адамны зіне тн асиетерін алыптастыру мен жеке ерекшеліктерін дамытуды жан-жаты жне йлесімді трбиелеу дейді. Трбие баланы дамуына ыпал жасап ана оймайды, ол немі даму дрежесіне сйенеді. Трбиені міндеті «е жаын даму зонасын» жасап, оны келешекте «ккейтесті даму зонасына» айналуын амтамсыз етеді.

рбір оушыны танымды іс-рекетіні, серленушілігіні, ерік-жігеріні, мінезіні, жріс-трысыны тек зіне ана тн сапалы ерекшеліктері болады.

Демек, жеке ерекшелік – бл адамны з басындаы асиеттеріні бір-бірімен сйкестікпен тйісуі, оны баса адамдардан згешелігі осы асиеттері арылы крініс табады. ркім зіні жеке даму жолын бастан кешіреді, ал ол оны бойына табиат берген асиеттерге жне тіршілігіні жадайына байланысты болады. Мектеп оушыларын олардын абілеттеріне арай топтара біріктіруге болады: ыз балалар мен ер балаларды даму ерекшеліктері; дарынды балалар мен педагогикалы жаынан араусыз алан балалар.

Дарындылы– адамны интеллектуалдык ммкіндігімен байланысты болатын абілеттіліктерді бірлігі, оны іс-имылыны дегейі мен зіндік ерекшелігі. абілеттілік – бл бірдей кш пен бірдей уаыт аралыында, бір адамны баса адамдара араанда жоары крсеткіштерге ие болуын амтамасыз ететін ммкіншілік.

Малім балаларды жеке ерекшеліктерін, типтік сипатын мінез-лына сйкес жете білуі ажет. Мселен, жйке жйесіне байланысты темперамент типтерін басшылыа алмай, трбие процесін психологиялы негізде йымдастырып іс жзіне асыру ммкін емес. Жеке адамны дниені сезгіштігі жне абылдаыштыы темпераментке туелді (22-сурет).

Темпераментдеп жеке адамны ылыы мен трлі іс-рекеттерінен крінетін меншікті дара згешелігін атайды .

Психология ылымында темпераментті трт типке бліп сипаттайды.

Холерик – эмоциялы шапша, кшті траты болады. Ол белсенді іске шапша кірісіп, аятап шыады, шыдамсыз, кпелегіш, ашуланша.

Сангвиник – эмоциялы ызы шапша, кшті, біра кп тратанбайды. ызулы, жеілтек, бастаан істі аясыз алдырады, удені кп береді, біра кбіне оны орындамайды.

Меланхолик – озуы шапша, кшті, траты, момын, тйы, жасанша, жымнан блек жреді, іске бірден кіріспейді, бастап кетсе аятайды.

Флегматик – озуы лсіз, байсалды, кісімен араласпайды, орныты, іске те баяу кіріседі, біра тиянаты орындайды.

Малім саба стінде, трбие барысында балаларды мінез-лытарын ескеріп темпераментін трбиелейді. Мысалы, сангвиник баланы іс-рекетін немі баылап, берген тапсырманы орындалуын адаалап отыруы керек болса, ал меланхоликті белсенділікке, ынтыматастыа, жымшылдыа трбиелеу ажет.

Малім кнделікті оу-трбие процесінде оушыларды дара ерекшеліктерін баылап, есепке алып отырады. Осындай наты зерттеу жмысыны нтижесінде малім балаларда кездесетін ртрлі жаымды жне жаымсыз дара ерекшеліктерді байайды. Олара: кейбір баланы оу материлын тез уы немесе баяу уы, берілген тапсырманы мезгілінде блжытпай орындауы немесе трлі сылтауларды айтып бас тартуы, іс - рекеттер барысындаы белсенділік немесе енжарлы, р баланы байсалды, стамды болуы немесе жымнан зін ошау стауы жне т.б. Осы сияты ртрлі дара айырмашылытарды малім трбие жмысын жоспардауда есепке алады, оларды іске асыру шін ажетті жадайлар жасап, наты шаралар белгілейді.