Оаров Ершат Аыбайлы
ЭКСТРЕМИЗМ МЕН ТЕРРОРИЗМНІ АЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ
Бан негіздесек, терроризм «кімет немесе оамды белгілі бір саяси талаптарды абылдауа мжбрлеу масатында жйелі трде жасалатын оанлоы мен зорлызомбылы» дегенге саяды.
Экстремизм» термині сзбе-сз (лат. Еxtremus - шеткі) шектен тыс кзарастар мен рекеттерді стану, оамдаы тртіп пен нормаларды жоа шыару ретінде аныталады. Экстремизм – руаытта р алай крініс беретін те крделі былыс.
Ал «терроризм» ымына атысты кптеген анытамалар мен тсіндірмелер боландытан, жртшылыа орта анытама беру иына соады. Алайда, оны «зорлызомбылы», «орыныш пен рей туызушылы» жне «кінсіз адамдара кесір тигізу» сынды басты белгілерін айындай кетуге болады. Бан негіздесек, терроризм «кімет немесе оамды белгілі бір саяси талаптарды абылдауа мжбрлеу масатында жйелі трде жасалатын оанлоы мен зорлызомбылы» дегенге саяды.
Ендігі кезекте экстремизм мен терроризмні алдын алу жолдарына тоталайын. Экстремизмге арсы кресті бірден-бір жолы – олар туралы з уаытында шынайы млімет беру. Бл жерде, рине, кнделікті апарат ралдарыны рлі те жоары. йтсе де, жас спірім балалар шін апарат кралдарыны беретін мліметі де жеткілікті емес. Секталарды, экстремистік топтарды аупі туралы жастарды кбірек хабардар етіп отыру ажет. Ол шін барлы мектептерде «дінтану» сабаымен оса мамандар ауіпсіздік сабатарын ткізіп, онда экстремистік топтарды, тоталитарлы секталарды алай білуге болатынын тсіндіріп, олардан алай сатану жолын крсетіп отырулары керек.
Террора бейім адамдар мсылман отбасыларында, яни бізді кз алдымызда сіп-жетілді. Біз оларды мсылман деп санады. Террорист болу жолында олар андай кйді бастан кешірді? Біз бан кінлі емеспіз бе? Деген кптеген сратар алдымызда траны аиат.
Исламны негізін мегерген адамны террорист болуын елестету ммкін емес. Террорлы жола тскен адамны мсылман болып алуы неайбыл. Дінде адам лтіру арылы ізгі масата ол жеткізу деген ым млдем жо. Ал енді сондай жола тскендерге дрыс трбие беру шін аншалыты кш-жігер жмсады? Рухани дниелерін ажетті ндылытармен сусындату арылы оларды радикалданудан сатай алды па? Оларды террордан аула ылатындай жауапкершілік сезімімен трбиелей алды па? Кез келген жан з дінін жетік білсе, аырет кні есеп беру сезімімен рекет етер болса, террорлы рекетке беттеуі ммкін емес.
И, жас рпаа рухани трбие беріп, діни сауатын ашу шін барлы жадайды жасады деп айта алмаймыз. Бгінде мселе бден ушыанда барып біратар жедел шаралара барып отыранымыз белгілі. Алайда, кейбіреулер осыны зін кп круде. Мектеп бадарламаларында ахла (дін) сабаын оюды арты круде. Ал біра адамны рухани дниесіне ажетті ндылытарды барлыы бала бойына мектептен бастап сіірілуі керек еді. Ол адамдарды барлыы сіз бен бізді арамызда сіп-жетілді. Оларды барлыы – бізді балаларымыз. алайша оларды кейбірі лгіндей трбиемен сті? Адам лтіру, ырып-жою тсінігі айдан шыты? Жалпы адамзатты ндылытара арсы шыуа не себеп болды? з лтын зіне жау кріп, «жанды бомба» болып жарылуын алай тсінеміз? Демек, трбиеде кемшін кеткен тстар бар.
Трбие жйесінде ойланып, толанатын, толытыратын жайттар кп. Рухани трбиеге тиісінше мн берілмеген. Міне, осыны салдарынан рухани трыдан таяз жаа рпа сіп жетілді. Діни сауаты жо, рухани трбиеден жрдай осындай жастарды лдекімдер алдап-арбау арылы санасын робота айналдырып, з масаттары шін олдануда. Тіпті оларды трлі дрі-дрмектер мен психотропты заттарды кмегімен арандатып отыран болуы да ытимал. азір осы туралы баспасз беттерінде кп айтылып жатыр. Сйтіп, арандап алан жастарды негізгі масат, негізгі идея осы деп, адам лтіруге, жалпы лімге айдап салып отыр. лдекімдер осындай жастарды олымен от ксеп, з масаттарына жетуді кздеуде.
Террорлы рекетке барып жатандар мешіт жамаатынан шыан, діндар жандар емес. Діндар кісілер мншама жауызды рекетті жасай алмайды. Жанкештілікке кбіне діни сауаты жо адамдар барады. Олар лдекімні «Мынаны лтіру керек» дегенін блжытпай орындайды.
Осыны барлыыны алдын алу шін жас рпаа дрыс трбие мен білім беру ажет. Мемлекет осыан атысты ажетті задар мен ережелерді абылдауы керек. Мндай жадайдан алып шыар жалыз ана жол бар – ол адамдара нені дрыс, нені брыс екенін йрету. Шынайы мсылман адамны еш уаытта лакес бола алмайтындыын тсіндіруіміз керек: «Кімде-кім ша тозаындай жасылы жасаса, соны (сауабын алады), кімде-кім ша тозаындай жаманды жасаса, соны жазасын тартады» («Зилзал» сресі, 7-8 аяттар). Егер сен атомны салмаындай бір нрсе жасаса, соан жауап бересі. ранда бір адамды лтіру бкіл адамзатты лтірумен бірдей деген аятта бар.
Ибн Аббас деген сахаба асаана адам лтіруші мгілік тозата алады дейді. Дінні негізгі ымы осы болса, онда осыны йретуіміз керек. Ислам жайлы тсінігімізді айта арап шыанымыз жн. Мсылман ретінде «Мына лемде згелер ала басып, дамып, ркендеп жатанда, біз неге кері кетудеміз?» деп з-зімізге сын кзбен арап, осыны жауабын іздеуіміз керек.
Елді елдігін сатау ран мен сннетті басшылыа алып, брыны даналарымызды крсеткен жарын жолымен жруде екенін тсінетін уаыт жетті. Осы трыдан ткеніміз бен бгінімізді мият саралауа міндеттіміз. Дінімізде мгі згермейтін лы аиаттар мен заман шарттарына арай бейімделіп отыратын ндылытар бар. Міне, осыларды аперге ала отырып, белгілі бір тепе-тедіктен ауытымай дінді бір бтін ретінде парасатпен пайымдап, заман талабына сай тсіндіре білетін алымдар мен ойшылдарды болуы аса маызды. Ислам діні пайда боланнан кейінгі алашы бес асырда, осындай ойшылдар мен алымдар кп болды.
Ислам діні адамзата трлі халытар арасында тынышты, бірлік, ынтыма алыптастыру масатында тсірілген. Аллаты 99 кркем атыны бірі – «ассалам» – «тынышты», «бейбітшілік» болуы, «Ислам» сзіні араб тілінде «тынышты, бейбітшілік» маынасын білдіретін тбірден шыатыны біраз сырды аартса керек. рбір мсылман бір-біріне амандасанда аманды, тынышты тілеп слемдеседі.
Ислам діні зімшілдікке жол бермейді, Алла алдында барша адам те. Тірі басалара ісімен де, тілімен де зарар, зиян келтіруден тыйып, адамдарды ммілемен, жарастыта, тату мыр кешуге, бір-бірін уаттап, олдауа ндейді. Ислам соыса, ан тгіске шектеу ойан. Бейбітшілік – адамзатты басты ндылыы. ран аидалары атыыстарды алдын алып, рыс-жанжалдарды харам еткен. ару жмсауа, кш олдануа басалар шабуыл жасаан жадайда, амалсыздан орану масатында ана рсат етілген: «здеріе біреу шабуыл жасаса, дай жолында сендер де соысасыдар. Тек здері килікпедер. Аныында, Алла шектен шыандарды натпайды».
Тариха жгінсек, Мхаммед (с..с) пайамбар атысан соысты брі ораныс, жауды бетін айтару масатында боланын білеміз. Дінімізде жазысыз адамны мірін ию лкен кн, е ауыр ылмыс болып саналады. Шариат трысынан адам мірі асиетті, оны ардатай білу парызымыз. Пайамбарымызды (с..с) сзімен айтса, адам жаны мен оны иелігі айларды ішіндегі мххарам, мекендер ішіндегі аба (Меккедегі), кндерді ішіндегі рбан, хадж уаытындаы Арафатта тру сынды астерлі, оан тиісуге болмайды.
Жан алу жаратушыны ытияр-еркімен, бйрыымен іске асады, бгдені жер жастандыру – Аллаты алауына арсы келумен пара-пар.
Алла Таала аятта: «Бейкн адамдарды лтіруші болмадар, ол – Тірі тыйым салан іс. Егер біреу наа лтірсе кек алу хыы лген адамны жаын туысына беріледі. Ол біра кек алуда шектен аспауы керек. Шындыында, оан жрдем болады» («Исра» сресі, 33 аяты, 1.297-б).
Шариат белгілері кісі лтіруді бірнеше трге бледі. Ханафи мзабы бойынша олар бесеу:
1. дейі /амд/ лтіру;
2. дейі лтіруге сас шибхи амд;
3. ателесіп лтіру;
4. ателесіп лтіруге жататын лім;
5. лімге себеп болан рекет.
дейі, асаана ан тгуге жаратушы тарапынан ахирет кнінде ата даауыр жаза бар. ран Крімні «Ниса» сресінде айтыландай: «Кімде кім ммінді асаана лтірсе, оны жазасы жааннам жне ол онда мгі кйеді. Алланы аары мен арысына шырайды. Жаратушы оан ауыр азап дайындайды». ранда себепсіз басаны ажал штырушы Алланы аарына ілігіп, о дниеде тоза отына кйетіні крсетілсе, хадисте б дниеде осы ылмысы шін «ана-ан» дегендей ысас жолымен ауыр жазаа тартылатыны баяндалан. Алайда, ысас жекелеген топты шешуімен емес, ксіби азыны (сотты) шешімімен, ата шарии шарттар арылы жзеге асады.
Ислам террора, зорлы-зомбылыа, бейбіт жандара кш олдануа арсы. Бгінгі тада лемні тпкір-тпкірінде ислам атымен сандаан жазысыз адамдарды аны тгіліп жатады. Жаратушы сзімен араса, бір адама иянат жасап, рбан ету кллі адамзата баытталан амал ретінде тсіндіреледі. Сонымен Исламны атыыс, лагестік, зорлы-зомбылыты, ктемдікті айыптаан, керісінше оамды тратылы, ізгілікті, стамдылыты уаыздаан дін екендігіне кзімізді жеткіземіз.
Жалпы террорды лты да, діні де жо. Сол трыдан мсылман адамны террорист болуы сте ммкін емес. Ислам дініні терроризм, экстремизммен ш айнаса сорпасы осылмайды.
Сз соында айта кетейік, терроризм мселесін біржола шешу здерін ислам дініне жатызатын адамдар ран мен сннетті рухына сай (бл з кезегінде барлыын амти білумен, айырымдылыпен, кркем мінезбен, рбір жанды андай болса сол кйінде танумен жне толытай ділдікпен сипатталады) мір сргенде ана жзеге асады.
Е алдымен, мсылмандарды здеріні ислам дінінде биік адамды асиеттерді, зады адірлейтін мейірімді рі тртіпке баынатын тланы алыптасуына басты назар аударылатындыын тере тйсіне білулері аса ажет. Сол себепті, мсылмандар арасында орын алып отыран экстремизммен крес репрессия жне жала тыйым салу жолымен емес, біріншіден, адамгершілік пен ізгі мінез алыптастыратын исламны шынайы бейнесін дрыс діни білім беру арылы айындатып кресу керек.
Екіншіден, адамдарды бойына этикалы асиеттер дарытып, идеологиялы жне мірлік-стилдік плюрализмді абылдау бейімділігіне йрететін зайырлы білім беру жйесі мен аартушылы арылы да жзеге асу керек.
шіншіден, ата-аналар мен туан-туыстар жас рпаты, балаларын сйіспеншілікті бесігіне блеу шін отбасы институтын кшейтуді маызы те зор. Сол арылы, ауылдарда, оу орындарында, ала аулаларында жтыруа жеіл ры-арылы тсініктер (зоновские понятия, воровские понятия) мен атыгездік сынды аурулара шипа табуа болады.
Сонымен бірге, азіргі БА та кптеп кездесетін исламды брмалап тсіндіретін, ориенталистік жне нео-ориенталистік аса аидалар мен штамптардан арылу керек.
Соысы, сіресе, зіретті органдар мен мекемелерге барынша са рі объективті болу керек, себебі, егер терроризм мселесімен бетпе-бет келген кптеген елдерді кп жылы тжірбиесін аперге алатын болса, терроризм, детте, кейбір ішкі жне сырты кштерге тп-туір бетперде болып табылады. Ондайлар оамды траты рей тудыру арылы з масаттарына жетуді кздейді, ал мндайда кейбір мсылмандар (немесе, здерін мсылман ретінде таныстырып жрген жандар) бостан-боса оларды олшопарларына айналып жатандарын здері де бейхабар болады(Ислам экстремизм мен лакестікке арсы. Алматы 2011).
Бгінгі тада терроризм мен экстремизмні алдын алу масатында азастан мсылмандары діни басармасы біратар ірі жобаларды іске асырып, жан-жаты ауымды істер атаруда. Атап айтар болса е уелі кадр мселесін ола алу шін медреселер ашып, жасспірімдерді діни жне днияуи білім алуын арттыруда. Сондай-а еліміздегі имамдарды білімі мен біліктілігін арттыру масатында республика аумаында семинарлар ткізуде.
Бас мфтиді бастамасымен елімізді ткпір-ткпірінде р трлі конференциялар мен кездесулер йымдастырылуда. Алайда осындай істерді діни басарманы ана атаруы жеткіліксіз. Сондытан исі мсылман баласы жаппай біріге атарар болса, терроризм мен экстримизмні алдын алуа болады деп ойлаймын.
Оаров Ершат Аыбайлы
МДБ Уаыз-насихат жне аламтормен жмыс
бліміні мегерушісі, теолог, (Ph.D) докторы.