ХАЛЫ ШАРУАШЫЛЫЫН ДАМЫТУДАЫ ГЕОДЕЗИЯНЫ РОЛІ
Лекция 1
ГЕОДЕЗИЯ ЖНЕ ТОПОГРАФИЯ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МЛІМЕТТЕР
ГЕОДЕЗИЯ ПНІ ЖНЕ ОНЫ МІНДЕТТЕРІ
Геодезня — жер туралы ете ежелгі ылымдарды бірі. Адамзатты базы заманда жер бетінде ашыты пен ауданды елшеудегі ашан задылытары геометрия мен геодезияны ылым ретінде дуниеге келуіне негіз болды. Грек тілінен аударанда «геодезия» сезі «жерді блу» деген маынаны білдіреді. азіргі заманы геодезияны жерді блу маынасы шенберінен лдеашан шыаны тсінікті.
Геодезия—жерді немесе оны жекелеген бліктеріні пішіні мен клемін, жерді карталар мен пландара тсіру, жне адамны инженерлік ызметті р трлі міндеттерін атару масатында жер бетін елшеу дістерін зерттейтін ылым.
Адамзат оамыны дамуына жне ылым мен техниканы есуіне байланысты, геодезия бірсыпыра дербес ылыми жне ылыми-техникалы пндерге блінеді:
1. Жоаргы геодезия — жерді жне планеталарды фигура-
лары мен келемдерін зерттеу, сондай-а геодезиялы негізгі ті-
рек жйелерін ру женіндегі міндеттерді шешеді. Жоары
геодезия міндеттерін шешу дістерін егжей-тегжейлі зерттеу
стінде одан жеке пндер болып геодезиялы астрономия, гео-
дезиялы гравиметрия жне арыш геодезиясы белінеді.
Геодезиялы астрономия — геодезиялы тірек жйелері шін аспан шыратарын баылау негізінде координаталык бастапы мліметтерді анытап беру мселелерімен айналысады.
Геодезиялык гравиметрия — жер бетіні жекелеген нкте-леріні ауырлы кшін арнайы аспаптармен елшеу арылы жер-ді фигурасын зерттеумен шылданады.
арыш геодезиясы—Жерді жасанды серіктеріні кмегі-мен жербеті нктелеріні геометриялы араатынастарын зерт-тейді.
2. Геодезия немесе топография жер бетіні біршама шаын учаскелерін тсірумен байлаиысты мселелерді зерттейді.
3. Картография жер бетіні едуір территорияларынын кес-кіндерін р трлі масаттаы карталар трінде жасау дістерімен процестерін, оларды жасау жне кбейту технологиясын зерттейді.
4. Аэрофототопография жерді карталары мен пландарын фотосуреттер жне уеден тусірген фотосуреттер бойынша жа-сауды дістерін талдаумен айналысады.
5. Теіэ геодезиясы мхиттар мен теіздер тубінін табии корларын барлау мен картаа тсіруге байланысты арнайы л-шеу дістерін талдал жасайды.
6. олданбалы геодезия іздеулер, крылыстар мен инженер-лік имараттарды салу жне пайдалану, жабдытарды мон-таждау, сонымен катар елімізді табиат байлытарын пайда-лану кезінде атарылатын геодезиялы жмыстардыц дістерін зерттеумен айналысады. олдаибалы геодезия зіні жмыс барысында геодезия дістерін ке пайдаланады, ал кейбір жа-дайларда оиы з тсілдері мен кралдары арылы шешеді.
Геодезия мен топография пнінін нстізгі ылыми-техникалы міндеттеріне мына тмендегідей жумыстар жатады:
а) жер бетіндегі жекелеген иктелерді орындарын тандап
алынан координаталар жйесінде анытау;
б) р трлі инженерлік имараттарды жобалау жне салу
кезінде сонымен атар ауыл шаруашылыы ндірісіиде, жер
бетіні жне ойнауыны табиат байлытарын пайдалануда
ажет болатын трі, сипаты, длдігі жаынан алуан трлі лшеулерді жер бетінде немесе жер астында атару;
г) елімізді ораиыс ажеттілігін геодезиялы мліметтермен амтамасыз ету.
ХАЛЫ ШАРУАШЫЛЫЫН ДАМЫТУДАЫ ГЕОДЕЗИЯНЫ РОЛІ
Геодезияны халы шаруашылыыны турлі-трлі салалары шін практикалы лкен маызы бар. Мселен, геодезиялы елшеулер жолдар, каналдар, жер асты крылыстары (метро, кабельдер, бырлар), уе желілері (электрлік беріліс, байланыс желілер) трассаларын белгілеу кезінде, пайдалы кен орындарын барлау жне пайдалану кездерінде ке олданылып келеді. Геодезия колхоздар мен совхоздарды орналастыруда, жерді рату мен суландыруда, орман шаруашылыын жргізу кезінде олданылады. Карта скери істе белгілі бір жерді зерттеу, оны бетіне скери жадайды бейнелеп тсіру, жауынгерлік операциялара талдау жасау жне т. б. шін пайдаланылан.
Геодезия біршама ылыми пндерге, яни математика, фи-зика, астрономия, автоматика, телемеханика, радиотехника, география, геология, геоморфология, гравиметрия жне геофизика жетістіктеріне сйенеді. Сондытан геодезияны осы ылымдармен тыыз байланыстылыы кмн туызбайды.
Математика геодезияны р трлі геодезиялы есептік аналитикалы тсіндірмелеріні тсілдерімен, сондай-а лшеулерді нтижелерін ндеуді талдауларымен, дістерімен аруландырады. Физика геодезияны электроникамен жне электро-техникамен атар оптикалы, оптикалы-механикалы жне электронды-оптикалы аспаптар мен жйелерді жобалау есептеріні негіздерімен толытырады. Астрономия геодезияны геодезиялы тірек жйелерін дамыту шін бастапы мліметтермен амтамасыз етеді. Автоматика, телемеханика жне радио-электроника салаларындаы ылым мен техника жетістіктеріні негізінде аса жаа геодезиялы аспаптар крастырылады. Географияны білу жер бедерін крайтын ландшафт элементтерін, жер бетіні табии жамылыларын жне адам ызметіні нтижелерін дрыс тсіндіруді амтамасыз етеді. Жер бедеріні пішіндерін жне олардын згеру задылытарын танып білуде геология мен геоморфология кмекке келеді. Жерді фигурасын зерттеу оны сырты гравитациялы рісіне зерттеулер жргізумен байланысты. Ал гравиметрияны задары мен аспаптарын пайдаланбай, мндай зерттеулер жргізу ммкін емес. Пландар мен карталарда графикалы сапалы безендіру топографиялы сызу тсілдерін білуді ажет етеді.