ЖЕРДІ ПІШІНІ МЕН КЛЕМІ ТУРАЛЫ ТСІНІК.

Лекция 2

Т а р а у ЖЕР БЕТІНДЕГІ НКТЕЛЕРДІ ОРНЫН АНЫТАУ.

ЖЕРДІ ПІШІНІ МЕН КЛЕМІ ТУРАЛЫ ТСІНІК.

 

Жерді пішіні мен клемін зерттеу жер бетін картада дрыс кескіндеуте ммкіндік туызады жне ол ылым мен техниканы кптеген міндеттерін шешу (жасанды серіктерді жне арыш кемелерін шыру, теізде жзу, авиация, радиобайланыс жне т. б.) шін кажет.

Жерді физикалы бетіні жалпы ауданы 510 млн км2-а те жне геометрия жаынан аланда пішіні крделі. Орасан кеістікті (жер бетіні 71 %-ін) мхиттар мен теіз шырлары алып жатыр, оларды тередігі 11000 м-ге дейін жетеді. Дниежзілік мхитты орташа терендігі — 3800 м-ге жуы. рлыта тау жоталары, шаталдар, жазытар, зен алаптары жне жыра, сайлар бар. Кейбір тауларды, мселен, Эвересті (Джомолунгма) биіктігі 9000 м-ге жуы. рлыкты теіз дегейінен орташа биіктігі 875 м-ге те. Сонымен, рлыты клемі дниежзілік мхита араанда аз ауданды алып жатандытан, сондай-а крлыты мхит тереіндегі ыраттармен салыстыранда онша биік болмайтындытан, мхит дегейін жерді фигурасы ретінде абылдауымыз кажет.

Егер де бкіл планета материктер астымен здіксіз жаласып жататын дниежзілік мхит бетіні тыны кезіндегі жадайымен шектелген десек, ттас аланда жерді пішіні туралы тсінік алуа болады. Осындай тйы бет зіні рбір нктесінде вертикаль баыта, яни ауырлы кшіні баытына перпеидикуляр болады, ал ол дегейлік бет деп аталады. Осы дегейлік бетпен шектелген денені геоид дейді. Геоид — толын мен аынны жо кезінде мхиттардаы суды орта дегейі мен материктегі мхитпен жаласан шартты трде алынатын су дегейіні фигурасы. Салма кші дегей бетіні потенциалы болып табылатын геоид жер фигурасы деп есептелінеді. Геоид пішіні крделі, дегенмен осы фигура жалпы сфероида, яни -Р1Q Р1Q (І-сурет) эллипсті кіші осі РР1 теірегінде айналуынан шыатын айналу эллипсоидына жаын. Сфероид бетін РР1 айналу осі арылы тетін жазытытармен ианда меридиандар деп аталатын эллипстер (РКР1К1) пайда болады. РР1 айналу осіне перпендикуляр жазыты ималар параллель шеберлерін тзеді. Сфероидты центрі (О) арылы тетін жазыты параллель QKQ1 K экватор деп аталады. Экваторды О Q1=а радиусы жне ОР=b кесіндісі сфероидты лкен жне кіші жар-тылай осьтерін райды. =(а— b)/а шамасы сфероидты сыылушылыы деп аталады. а, b жне шамаларын градусты лшеулер арылы анытауа болады, ол шін меридиан доасыны зындыын рбір 1° сайын лшеу керек. Меридианны р трлі жеріндегі градусты зындыын біле отырып, жерді пішіні мен клемін анытауа болады.

Жерді фигурасына мейлінше жаын келетін эллипсоидты жер эллипсоиды деп атайды. Жер эллипсоидыны клемдерін анытау шін жер бетіні барлы жерінде геодезиялы лшеулер жргізілуге тиіс. зірше мндай лшеулер толы жргізіл-мегендіктен, жер эллипсоидыны дл параметрлерін анытауа ммкіндік болмай отыр. Осы орайда кейбір елдерде геодезиялы лшеулерді деу барысында геодезиялы жмыстарды нтижелері бойынша шыарылан з эллипсоидтары олданылады; олар сол елді немесе бірнеше елді территориясын толы, не ішінара амтиды. Осындай эллипсоид референц-эллипсоид деп аталады. Референц-эллипсоид дегеніміз наты бір елде геодезиялы лшеулерді деу шін олданылатын, жер денесінде белгілі трде бадарланан, наты клемі аныталан ЭЛЛИПСОИД.

Жер эллипсоидыны клемін лденеше рет р трлі елдерді алымдары анытады. 1946 жыла дейін ТМД-да 1841 жылы неміс алымы Ф. В. Бессель есептеп шыаран жер эллипсоидыны клемі олданылды (а=6377 397 м, b=6356079 м, =1: 299,2). 1945 жылдан бастап геодезиялы жэне картографиялы жмыстар шін Ф. Н. Красовскийді референц-эллипсоидыны мынадай клемдері бекітілді: а=6378245 м, b = 6356863 м, =1:298,3. Батыс Европанын жне АЩ-ты гравиметриялы жне астрономиялы материалдарынын реттеудеуден алынан градусты лшеулері осы эллипсоидты клемдері олданылан материалдардан аумаы жаынанда, оларды деуді длме-длдігі жаынан да нерлым басымыра болып табылады.

Кптеген есептерді шыаранда сфероид сыылушылыыны аз ( =1 : 300) боландыынан жерді фигурасы шін радиусы 6371,11 км сфераны олдануа болады. Кейбір жадайларда,жер учаскелеріні зындытары 20—30 км-ден аспаан кезде, жерді сфералылыын елемеуге де болады.