ТІКБРЫШТЫ ЖАЗЫТЫ КООРДИНАТАЛАР ЖЙЕСІ

КООРДИНАТАЛАРДЫ КЕІСТІК ЖЙЕЛЕРІ

 

Жер бетіндегі нктелерді орындары координаталармен, яни координаталар жйесін анытайтын бастапы жазытытар мен сызытара атысты ізделіп отыран нктелерді орнын сипаттайтын шамалармен аныталады. Кпшілікке танылан бірттас жйе координаталарды географиялы жйесі болып табылады. Координаталарды географиялы жйесіні элементтеріне мыналар жатады (5-сурет): ЕЕ₁—экватор жазытыы; РР1— экватора перпендикуляр жерді айналу осі; РГГ₀Р1—бастапы меридияны жазытыы.

Халыаралы келісім бойынша, бастапы мередияан ретінде азіргі кезде Лондон аласы жанындаы Гринвич мериднаны абылданан. А нктесіні эллипсоид бетіндегі проекцияларыны орны мынадай координаталармен: — геодезиялы ендікпен жне , яни А^г (, ) — геодезиялы бойлыпен аны-талады. Геодезиялы ендік () экватор жазытыы мен берілген нктедегі тік тзу арасындаы брыш. Ендік экватордан берілген нктеге дейінгі АоА гео-дезиялы меридианны доасымен лшенеді жне жарты шара байланысты солтстік ендік ( + ) немесе онтстік ендік (—) болуы ммкін. Геодезиялы ендікті шамасы экватордан (0°-тан) басталып отстік жне солтстік полюстерге арай (90°-а дейін) згеріп отырады. Геодезиялы бойлы () бастапы меридианны жазытыы мен берілген нкте арылы тетін меридиан жазытыы арасындаы брыш болып есептеледі. Бойлы бастапы меридианнан батыса (батыс бойлы) жне шыыса (шыыс бойлы) арай саналады (0°-тан 180°-а дейін).

Геодезиялы координаталар жйесі ашытытармен байланысты кптеген геодезиялы есептерді шешу шін пайдаланылады. Дегенмен геодезиялы координаталар жйесі нктелерді зара орнын зынды лшемде емес, брышты лшемде анытайтын боландытан практикалы масаттарда ке олдануа олайсыздау.

 

ТІКБРЫШТЫ ЖАЗЫТЫ КООРДИНАТАЛАР ЖЙЕСІ

Біршама ыса ара ашытытара байланысты есептерді шешкенде тікбрышты жазы координаталар жйесі пайдаланылады. Бл жйеде нктелерді координаталары, ара ашытыы жне баыттары арасындаы байланыс аналитикалы геометрияны арапайым формулаларымен рнектеледі, мны зі есептеулерді айтарлытай жеілдетеді. Егер жер беті учаскесіні лшемі жерді сфералылыын ескермеуге ммкіндік беретін болса, онда геодезиялы жмыстар жргізген кезде тікбрышты жазы координаталарды шартты жйесі жиі олданылады, оны координаталар басы еркін тандап алынады. Осы координаталар жйесіні элементтері мынадай: х абсцисса осі (6-сурет), оны баыты бастапкы меридиана, магниттік жне осьтік меридиана параллель немесе еркін абылданады. Оу— ордината осі Ох осіне перпендикуляр болады; О нктесі — координаталар басы.

 

 

Горизонталь жазыты координаталар осімен трт ширекке блінеді. Математикада колданылатын тікбрышты жазы координаталар жйесінен (декартты) айырмашылыы — геодезияда он тікбрышты координаталар жйесі олданылады; онда ширектерді нмірленуі солтстік-шыыс ширектен басталып, саат тіліні баыты бойымен жргізіледі; мны зі геодезиялы есептеулер кезінде тригонометриялы формулаларды ешбір згеріссіз пайдалануа ммкіндік береді.

Кез келген А нктесіні орны бл координаталар жйесінде координаталар басынан осы нктелерді Ох жне Оу осьтеріндегі проекцияларына дейінгі ха жне уА кесінділерімен аныталады. Ох жне Оу осьтеріндегі АВ тзуіні проекциялары координаталар сімшелері деп аталады, олар х жне у деп белгіленеді. сімшелерді белгілері де ширекті орнына байланысты; егер координаталар сімшелеріні баыттары, яни тікбрышты шбрыштарды катеттері координаталар осьтеріні о баытымен сйкес боланда, координаталар сімшелері о болады да, ал сйкес келмеген жадайда теріс болады. оординаталар сімшелеріні белгілері 1-кестеде келтірілген.

Егер де А нктесіні ха, уА координаталары жне А.мен В нктелері арасындаы х пен у координаталар сімшелері белгілі болса, онда В нктесіні координаталары мынаан те болады хв =х_А +х, у_в =уА +у.

Тікбрышты жазы координаталарды шартты жйесі жергілікті сипаттаы геодезиялы барлау жмыстарыны жобаларын барлауды жргізетін жерде блу кезінде колданыдады.

Жер бетіні едуір территориясын жазытыта кескіндеу шін нктелерді эллипсоидты бетінен белгілі бір математикалы задылы бойынша жазытыа кшіруге ммкіндік беретін картографиялы проекциялар олданылады. Геодезияда брыштарды мнін брмаламайтын те брышты немесе конформды проекция олданылады. Эллипсоидты едуір клемді бетін кескіндеген кезде зындытын брмалануын азайту масатымен оларды жеке айматара (зоналара) бледі. Бл кезде оларды райсысы тікбрышты координаталар жйесіндегі жазытыта кескінделеді.

Тікбрышты жазы координаталарды жалпы мемлекеттік жйесінде жер бетіндегі нктелерді орындары жазытыта х, у тікбрышты координаталарымен аныталады. Олар жазытыа Гаусс-Крюгерді те Брышты клдене-цилиндрлі проекциялау заы бойынша проекцияланады (7-сурет). Сонда жер элипсоида бойлыта рбір 6° сайын меридиандармен 60 зонаа белгіленеді, олар полюстен полюске дейін созылады.

Зоналарды нмірлері батыстан шыыса арай Гринвич меридианынан жр-гізіледі, ал Гринвич меридианы бірінші зонаны батыс шекарасы болып саналады. рбір зонаны ортадаы меридианы осьтік меридиан деп аталады.

Шыыс жарты шарындаы кез келген зонаны осьтік меридианыны бойлыы мына формула бойынша аныталады

=6°-3°, (4)

мндаы N — 6 градусты зонаны нмірі.

Зонаны осьтік меридианы экватор жазытыында зара перпендикуляр сызытармен кескінделеді. Осьтік меридианны кескіні X осі, ал экватор — У осі болып абылданады. Осьтік меридианны экватормен иылысан жері рбір зонадаы координаталарды басы болып саналады. Абсциссалар экватордан солтстікке жне отстікке арай, ал кординаталар осьтік меридианнан батыса жне шыыса арай саналады.

азастан территориясы экваторды солтстік жаында орналасан, сондытан абсциссаларды мні барлы уакытта о болады. Біра кординаталарды теріс мнінен туатын олайсыздытан тылу шін осьтік меридианны кординатасын 0-ге емес, 500 км-ге те деп есептеу келісілген. Бл шама осьтік меридианнан 6 градусты зонаны шегіне дейінгі (шамамен 330 км) е лкен ара ашыктытан арты, сондытан ол зонаны барлы нктелеріні кординаталары мніні о болуын амтамасыз етеді.

рбір зонада координаталарды санды мндері айталанып отырады. Нктелерді координаталары бойынша оны 60 зонаны айсысына жататьнын анытау шін кординаталарды санды мніні алдына осы нкте орналасан зонаны нмірі осымша жазылады. Мысалы, егер А жне В (7, в-сурет) нктелері 7-зонада орналасан болса, онда олардын координаталары мынадай мнге ие болады: ХА —6090 км, уА =7430 км, хв 5020км, ув =7210 км.

Координаталы осьтер мен тікбрышты координаталар басыны рбір зонада толы аныталан географиялы орны болатындытан тікбрышты жне геодезиялы координаталар жйелері зара байланысты болады. Ендеше нктені тікбрышты координаталарын геодезиялы координаталара есептеп шыаруа жне айтадан керісінше жасауа, сонымен атар нктені тікбрышты координаталарын бір зонадан шектес зонаа есептеп шыаруа болады.

Геодезиялы жмыстарды атаран кезде, біршама нктелерді орындарын бастапы нкте ретінде абылданан андай да бір нкте арылы анытау шін жазы полярлы координаталар жйесі олданылады. Осы координаталар жйесіні мынадай элементтері болады (8-сурет): 1) полярлык осі— Ох; Ох ось кез келген жаа баыттауа болады, мысалы, теодолит: Жрісіні абырасы; 2) О нктесі—координаталар басы (полюс), еркін абылданады; полюс ретінде детте теодолит жрісіні нктесі абылданады.

Нктелерді жазытытаы орны арастырылып отыран жйеде екі координатамен; яни — полярлы осімен аныталатын нктеге арай баытталан кесіндіні арасындаы - горизонталь брышпен; d— полюстен аныталатын нктеге дейінгі горизонталь ара ашытыпен аныталады. Мселен, А нктесі А (1,d1), В нктесі В (2,d2)- Полярлы брыштар полярлы осінен саат тіліні баыты бойымен 0°-тан 360 -а дейін лшенеді. Осы координаталар жйесі теодолитте тсіргісінде жне жобадаы барлау скважинасыны горизонталь жазытытаы орнын табу кезінде олданылады.