МАСШТАБТАР ЖНЕ ОЛАРДЫ ДЛДІГІ

Лекция 5

ТОПОГРАФИЯЛЫ КАРТАЛАР ЖНЕ ПЛАНДАР

Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурыны горизонталь проекцияларын табии шамасыме бірме-бір крсету мумкін емес. Демек, план немесе карта жер контурыны горизонталь проекцияларыны кішірейген кескінін береді. Пландаы, яни картадаы кесінді зындыыны жердегі тиісті кесіндіні горизонталь проекциясына атынасы планны немесе картаны масштабы деп аталады. Масштаб:

жне т. с.с. алынады.

Осындай масштаб санды масштаб деп аталады, оны блімі жердегі сызытарды план мен артаа кескіндеу кезінде каншалыкты, кішірейгенін крсетеді. Мселен, 1 : 1000 масштаб планда барлы зынды лшемдер 1000 есе кішірейгенін, яни пландаы 1 см жердегі 10 м-ге сйкес келетінін крсетеді. Масштаб рбір план ме карта бетіні рамкасыны отстік абыр-асыны астында санды (санды масштаб) жне графикалы (сызыты масштаб) турде крсетіледі. Санды масштабты біле отырып, картада жердегі лшенген кесіндіні зындыын, керісінше картадаы ара ашытыты лшеп, оны жердегі шамасын табуа болады. Мысалы, егер жердегі горизонталь ара ашытыы 145,3 м-ге те (яни, 1 см 10 м-ге те) кесіндіні масштабы 1 : 1000, пландаы зындыы .145,3: 10= 14,53 см. Егер картадаы кесіндіні зындыы 9,13 см, ал картаны масштабы 1 : 10000 (яни 1 см— 100 м) болса, онда жердегі сызыты горизонталь ара ашытыы 9,13-100=913 м болады.

Планды не картаны жасаанда жерді рбір сызыыны
зындыктарын рдайым бір сана кішірейту кажет; оан сызы-
ты масштабты пайдаланан кезде ол жеткізуге болады. Сы-
зыты масштаб масштабты негізі деп аталып, мысалы, рбір
1—2 см сайын те кесінділерге блінген тік сызы болып табы-
лады. Мндаы шеткі сол жатаы кесіндіні детте 10 те блік-
ке бледі. Сызыты масштабтаы рбір кесіндіге жердегі бел-
гілі бір кесіді сёйкес келеді. Нлдік сызышадан оа арай
салынан кесінділер. 1 ; 2000 масштабта жердегі 20, 40, 60, 80,
100, 120, 140, 160 м-ді, ал сола арай 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18,
20 м-ді крсетеді. Масштабтаы аb кесіндісіне жердегі 88 м
зындыы сйкес (15-сурет) келеді.

Сызыты масштабты кмегімен 0,5 мм длдікпен ара ашытыты лшеуге жне салуа болады. Ара кашытыты те длдікпен анытау шін клдене масштабты олданады. Клдене масштаб кесінділерді пропорционал блуге негізделген

график болып табылады. Клдене масштабты салу шін тузуге бірнеше рет 2 см-лік кесіндіні салады, ол масштабты негізі деп аталады. Блінген нктелерден перпендикулярлар трызылады. Масштабты негізіне параллель те аралыкта перпендикулярлар арылы тзулер жргізіледі. Масштаб негізіні шеткі сол жактарын жоарыдан жне тменнен 10 блікке (2 мм-ден) бледі. 16-суретте крсетілгендей, алынан нктелерді клбеу тзулермен осады. ВЕ сызыына параллель клбеу сызытарды арасындаы кесінділер АВ табаныны оннан бір блігіне те болады, яни ED=АВ/10), ал ВD перпендикуляры мен ВЕ клбеуіні арасында жатан кесінділер масштаб табаныны жзден бір блігіне те. Сір, осы кесінділерді е кішісі (t)

ED кесіндісінен 10 есе кем, яни t=ED/10 = AB/100 . Осындай мас-

штаб нормальды жздік клдене масштаб деп аталады.

Клдене масштабты олданып лшеу жргізу алдында оны негізгі бліктері жердегі андай ара ашытытара сйкес келетінін анытау, яни 2 см, 2 мм, 0,2 мм план масштабыны бліміне кбейтілгенде неге те болатынын білу ажет. Мысалы, 1 : 5000 масштабтаы план шін — 100 м, 5 м, 0,5 м.

лшеу кезінде циркуль ашасыны инесін диаметрі 0,1 мм шебер ретінде абылдауа болады. Осы шамадан кем кесінділерді сызбаа тусіру іс жзінде ммкін емес. Планны 0,1 мм наты масштабына сйкес келетін жердегі ара ашыты масштабты длдігі деп аталады. Мысалы, 1/500 , 1/1000, 1/2000, 1/5000, 1/10000 масштабтары шін оларды длдігі 0,05 м, 0,1 м, 0,2 м, 0,5 м, 1,0 м-ге те. Демек, осы крсетілген кесінділерден кем кесінділер берілген масштабтаы планда кескінделмейді.

КАРТА ЖНЕ ПЛАН ТУРАЛЫ ТСІНІК

Геодезиялык лшеулер мен жекелеген учаскелерді тсірулері жер беті, оны сапалы жадайыны згеру задылытары, физикалы кеістік, табии, жер ресурстарыны халы шаруашылыыны барлы салаларында пайдаланудаы леуметтік-экономикалы ерекшеліктері туралы жеткілікті дрежеде толы малмат бере алмайды. Халы шаруашылыына ажетті осы сияты жне т. б. мліметтерді картография береді. Картография уаыт пен кеістіктегі процестер мен былыстарды зара байланысы жне згеруі туралы географиялы карталарды жасау мен дістерді пайдалану туралы ылым.

Карта дегеніміз жер бетіні едуір территориясыны Жерді исытыын еске ала отырып картографиялы проекцияда салынан жазытытаы кішірейген кескіні. Карта арылы шешілетін міндеттерді сан алуандыы мазмны жаынан да, оларды масштабтары жаьшан да р трлі карталарды ажеттілігін тудырады. Мазмны жаынан географиялык карталар жалпы географиядык жне таырыпты болып блінеді.

Жалпы географиялы карталарда жер беті туралы физикалык-географиялы мліметтер (бедер, топыра, сімдік, гидрография жне т.б.) жне адам ызметімен байланысты объектілер (елді мекендер, нерксіптік ксіпорындар, жол торабы жне т. т.) кескінделеді. 1 : 10000-1 : 1000000 масштабтаы жалпы географиялы карталар топографиялы карталар деп аталады. Олар ірі масштабты — 1 : 500, 1 : 1000, 1 : 2000, 1 : 5000, 1 : 10000, 1 : 25000, 1 : 50000, орта масштабты — 1 : 100000, 1 : 200000, са масштабты - 1 :500000, 1: 1000000 болып блінеді. 1 : 500, 1 : 1000, 1 : 2000 жне 1 : 5000 масштабтаы топографиялы карталар топографиялы пландар деп аталады. Жер бетіні шектеулі учаскесі бедеріні контурлары мен пішіндерін горизонталь проекцияда ааз бетінде кішірейтіп жне осы сияты кескіндеуді (Жер исытыы ескерілмейді) топографиялы план деп атайды.

сак масштабты карталары халы шаруашылыыны дамуын негізгі жобалау кезінде жерді жалпы зерттеуге, су кеістігіні жне жер бетіні орларын есепке алуа, крделі инженерлік объектілерді алдын ала жобалауа, елімізді ораныс муддесіне арналан.

Орта масштабты карталар егжей-тегжейлі мазмна жне нерлым жоары длдікке ие болады; олар ауыл шаруашылыында егжей-тегжейлі жобалауа, жолдарды, трассаларды, электр жеткізу желісін жобалауа селолык елді мекендерді алдын ала жоспарлау жне салуа, пайдалы азбаларды орын барлау жне іздестіруге арналан.

Ірі масштабты карталар мен пландар р алуан жмыстарды нерлым дл егжей-тегжейлі жобалау (суландыру, рату, кгалдандыру, алаларды басты жоспарларын жасау, инженерлік тораптарды жне коммуникацияларды жобалау) шін жасалады.

Таырыпты арнайы карталар жалпы географиялы карталарды негізінде жасалынады, біра оларды элементтеріні бірі ана барынша толы ашылады (топыра карталары, орман, сортандану, дымкылдану геологиялы карталар жне т. б.).

азіргі уаытта пайдалы азбалар кенін барлау жне игеру кезінде жерді лкен ауданын мелиорациялау жне игеру жніндегі шараларды жзеге асыруда, жолды салуда, айналадаы ортаны орауда жне халы шаруашылыыны баска масаттарында арнайы салалы карталар жасалынады.