КАРТАДАЫ НКТЕЛЕРДІ КООРДИНАТАЛАРЫН АНЫТАУ
Лекция 7
КАРТАЛАРДЫ КИЛОМЕТРЛІК ЖНЕ ГЕОГРАФИЯЛЫ ТОРЛАРЫ
Топографиялы картаны беті солтстік жне отстік жаынан параллельдермен, ал батыс жне шыыс жаынан меридиандармен шектелген. Кескінделген заттар мен жергілікті жерді контурларыны географиялы координаталарын анытау мумкіндігі болу шін картада градус рамкасы болады; ол карта бетіні ішкі жне сырты рамкаларыны аралыында орналас-ан. Градус рамкасы шыыс пен батыс абыраларындаы ендікті минуты мен солтстік пен отустік абыраларындаы бойлыты минуты кезектесіп отыратын ара жне а шашкалармен белгіленген. р ендік пен бойлыты минуты (шашка) алты те блікке блінген. Осы белгіленген нктелерді ара ашытыы 10"-ке тек. Градус рамкасыны жол-жол сызытарын пайдаланып карта бетінде градус торын жргізуге болады; олар картада нктелерді географиялы координаталарын анытауа ммкіндік береді.
Картаа градус торынан баса тікбрышты зональды координаталар схемасыны квадратты координаталар торы салынады. Осы торларды квадратыны абырасы детте километрлерді толы санымен белгіленеді, сондытан да оны километрлік деп атайды.
Отстіктен солтстікке арай жргізілген километрлік торды сызытары зонаны осьтік меридианына параллель (яни, Ох осіне), ал батыстан шыыса арай жргізілген сызытар экваторды жазытытаы проекциясыны кескініне параллель (яни, Оу осіне) болады. Горизонталь сызытарды жазуы экватордан километрмен берілген ара ашытыына, ал вертикаль сызытар оларды келтірілген ординаталарына (бірінші сан зонаны нмірін крсетеді, ал келесілері сызыты ординатасына плюс 500 км-ге) сйкес. Километрлік торды кмегімен нктелерді тікбрышты координаталары (х, у) аныталады.
Карта бетіні градус рамкасыны сыртында безендіру рамкасы
сызылады. Осы рамканы сыртында орналасан жазулар
жне графиктер шектік безендіруге жатады. рбір топография-
лы картаны стігі жаында бетті номенклатурасы крсеті-
леді. Рамканы тмегі жаында мыналар орналасады: 1) осы
карта бетіне тн магнит тіліні орташа брылуы жне меридиан-
дарды жаындасуы туралы мліметтер; 2) санды жне сы-
зыкты масштабтары; 3) жер бедері имасыны биіктігі туралы
мліметтер (ттас горизонтальдарды анша метр сайын жр-
гізілгендігі туралы); 4) табан графигі; 5) тсірілген жне жа-
артылан жылы; мны зі картадаы кескінні дрыстыы
туралы тжырым жасауа ммкіндік береді.
Шектік безендіруге таы да крші беттерді номенклатура-
сыны жазуы жатады; олар градус жне безендіру рамкаларынызілген р абырасыны ортасында жазылады, сонымен
атар жиынтытаы беттерді орналасу схемасы жне баса да
тсіндірме жазулар кіреді.
КАРТАДАЫ НКТЕЛЕРДІ КООРДИНАТАЛАРЫН АНЫТАУ
Топографиялык картадаы нктені географиялы координаталарын анытау, негізінде мынадай жолмен жасалады. А нуктесіні (20-сурет) ендігін () табу шін осы нктеден солтстікке жне отстікке арай параллельдер жургізеді, яни минут рамкасыны тиісті минутты немесе он секундтык ара-лытарды аттас штары тзу сызытармен осылады. Осы сызытарды ендіктерін 1 жне 2 ріптерімен белгілейік. А нуктесінен параллель ендігі ф1-ге перпендикуляр тсіріп, оны зындыын 
градуспен белгілеп, А нуктесіні ендігін мына тедіктен табамыз:
(19)
шамасын жанама діспен анытау олайлыра. Ол шін А нуктесі арылы еркін брышпен 
жне 
параллельдерімен С жне D нктелерінде иылысанша сызы жргіземіз, мндаы СА = а жне СD=b болсын, 20-суреттен
(20)
Сонымен, шамасын анытау а жне bкесінділерін жеткілікті длдікпен миллиметрлік сызыш арылы лшеуге келіп саяды.
Осыан сас А нуктесіні бойлыын анытау шін 
жне 
меридиан кесінділерін олдануа болады.
С нктесіні (21-сурет) тікбрышты координаталарын анытау шін километрлік торды цифрларын олдана отырып, берілген нкте орналасан отстік-батыс брышты( 
)координаталарын табады. Содан кейін С нктесінен квадратты абыраларына СС1 жне СС2 перпендикулярларын тсіреді де карта масштабын ескере отырып, оларды зындыын табады: 
жне C 
. Сонда С нктесіні тікбрышты координаталары мынаан те:
(21)
арастырылып отыран мысалда:
хс =500+42,1 = 542,1 м; 
=300+54,5=354,5 м.
Осы С нктесіні тікбрышты координаталарын мынадай жолмен анытауа болады: С нктесі аркылы кез келген брышпен километрлік торды ординаталарымен А жне В нктелерінде иылысанша тзу жргізіледі. Содан кейін а жне bкесінділерін лшейді. Сонда С нктесіні абсциссасы мына фор-мула бойынша аныталады
Осыан сас тедіктен С нктесіні ординатасын анытайды. Екі жадайда да а жне b кесінділерін клдене масштабты кмегімен лшеген жн.