ТОПОГРАФИЯЛЫ КАРТА БОЙЫНША ЕСЕПТЕРДІ ШЕШУ

Топографиялы карталар мен пландар жоспарлармен, барлау жне рылыс жмыстарымен байланысты бірсыпыра есептерді шешуге ммкіндік береді. Олара мына есептер жатады:

1) нктелерді биіктігін анытау; 2) беткейді лама тіктігін анытау жне сызыты клбеулігін аныктау; 3) карта бойынша жерді профилін жасау; 4) трассаны берілген еістікпен жобалау; 5) су жиналу ауданыны шегін анытау; 6) су жайылу шегін анытау; 7) нктелер арасындаы кріну ммкіндігін анытау; 8) шартты белгілерді оып-білу т. с. с.

Нктелерді биіктігін анытау.Карталар мен пландарды олдананда кбінесе жергілікті жердегі нктелерді биіктік белгісін анытауа тура келеді. Осы есепті шешуде ш трлі жадай кездесуі ммкін.

1.Нкте горизонтальда орналасан. Осы жадайда нктені биіктігі горизонталь белгісіне те болады.

2.М нктесі р турлі Нк жне Нn (23-сурет) горизонтальдарыны арасында орналаскан. Осы жадайда нктені биікті-

гін интерполяциялауды бірнеше дістері арылы анытайды. Бл шін сызышты кмегімен М нктесінен е таяу жатан горизонтальдара дейінгі d1 жне d2ашытытарды лшейді.. М нуктесіні Hм биіктік белгісін жерді тменеу баытына байланысты екі рет табуа болады


мндаы — горизонтальдарды биіктік белгісі, м; d1жне d2—Mнктесінен горизонтальдара дейінгі ара ашытытар, мм; h— жер бедеріні има биіктігі, м.

Егер де биіктік белгілері Н1 жне H2 кршілес горизонталь-
дар арасында орналаскан А нктесіндегі (24-сурет) брылау
скважина аузыны биіктік белгісін НА анытау керек болса,
онда А нктесі аркылы горизонтальдара дейінгі ара ашы-
тытара нормаль сызыын жргізіп, с жне d кесінділерін л-
шейміз. Сонда брылау скважинасыны ізделіп отыран биік-
тік белгісі мынадай болады


 


3. Нкте тйы горизонтальды ішінде орналаскан. Мысалы, Р нктесі (25-сурет) тйы горизонтальды ішінде орналасан, рі тбені шар басы болып табылады. рине, осы нктені НР биіктігі нктені маындаы горизонтальды биіктік белгісінен, жер бедері имасыны биіктігіні шамасынан кем екені белгілі. Сондытан Р нктесіні НР биіктік белгісі ша мамен кршілес горизонтальды биіктік белгісіне жер бедері имасы биіктігіні жартысын осан кезде шыатын сана тедеп алуа болады, яни НР =151,25 м. Егер нкте азан шырды тбінде орналасса, онда оны биіктік белгісі кршілес горизонтальды биіктігінен жер бедері имасы биіктігіні жарты шамасын алан кезде шыатын сана те деуге болады. Го-ризонтальдар арылы орташа ойлы-ырлы жердегі нктелерді биіктік белгісін анытау длдігі шамамен жер бедері имасыны биіктігіні - іне те болады.


Беткейді лама тіктігін анытау. Беткейді лама тітігі жне сызыты еістігі (26-сурет) беткей нктелеріні биіктік айырымыны табанына атынасына те болады жне мына формула бойынша аныталады:

 

мндаы h— жер бедері имасыны биіктігі, м; d — табаны, м.

Беткейді тіктігі мен еістігін картадан немесе планнан анытау кезінде есептерді жеілдету шін табан графиктері деп аталатын арнайы графиктер олданылады. Беткейді еістіктері брышты шамамен немесе клбеулілік арылы (онды блшекпен, процентпен немесе промильмен) берілуі ммкін.

Табан графигін салу шін горизонталь сызыты кез келген сызыты те кесіндісіне бледі, содан со кесінділерді шетіне клбеуді брышты мнін 30'-тан бастап жазады. График шкаласыны брыштарыны е соы мні берілген карта мен планда кескінделген беткейлерді максималь тіктігіне байланысты белгіленеді. Бдан кейін жер бедері кимасыны кабылданан биіктігіне жне клбеу брышыны рбір мніне сйкес табандарды мына формуламен есептейді: .

Табанны карта (план) масштабында аныталан шамаларын горизонталь оське трызылан перпендикулярлара арсы клбеу брыштарына сйкес етіп салады. Алынан осы нктелерін осып табан графигін аламыз, ал бл беткей графигін береді (27-сурет).

Егер горизонталь сызыы бліктеріні нктелерінде клбеу брыштарыны орнына брыштарды мндері жазылан болса жне перпендикулярларда тиісінше табандар салынса, онда еістер графигі алынады (28-сурет).

Беткейді лама тіктігін жне клбеулігін планнан аныктау шін циркульмен кршілес жатан негізгі горизонтальдарды ара ашытыын лшеп, оны тсеу графигіне таап стап шкаланы табанынан градус санын оиды.

Картаны безендіру рамкасыны сыртында крсетілген табан графиктері жер бедері имасыны жне берілген картаны немесе планны масштабына сйкес есептеліп жасалатынын мытпау керек.

Карта бойынша жерді профилін жасау.Топографиялы картада немесе планда АВ сызыы бойынша жерді профилін салу

 

керек болсын. Профильді кез келген берілген масштабта, демек карта масштабында да салуа болады.

Жергілікті жерді профилін салу шін берілген баыта жол-жол миллиметрлік каазды салады. Оан шыып тран барлы горизонтальдарды, жер бетіні кедір-бдырындаы жне беткейлердегі нктелерді, мысалы, АВ сызыын жне 1, 2, ,..., 11 нктелерді (29-сурет) белгілейді. Содан со жол-жол каазды «горизонталь ашытытар» графасына кшіріп оларды мндерін жазады. Осымен атар «биіктік белгісі» графасына профиль сызыыны горизонтальдарымен иылысан нктелеріні биіктік белгісіні мндері жазылып ойылады.

Профиль нктелерін биіктік белгісі арылы трызу шартты
горизонтты сызыынан салынады. Крнекілік шін профильді
вертикаль масштабы горизонталь масштабымен салыстыранда
10 есе лкейтіп алынады, біра масштабтарды атынасы бас-
аша да болуы ммкін. Шартты горизонтты биіктік белгісін
е кіші биіктік белгісі бар нктеде берілген сызытан 1 см жо-
арырак орналасатындай етіп тадайды. Шартты горизонтты
сызыынан рбір нктеге перпендикулярлар трызылып, олар-
а тадалан масштабта шартты горизонт сызыы мен нкте-.
лерді биіктік белгілеріні айырымы салынады. Перпендику-
лярларды штарын исы сызыпен осып, жергілікті жерді
профилін кескіндейді.

Трассаны берілген еістікпен жобалау. Топографиялы карталарда темір жне автомобиль жолдарын, каналдарды жне таы баса да созылыы объектілерді жобалауа тура келеді. Осындай келешектегі жобалау рылыстарыны трассасын белгілі шектік еістікпен белгілейді (трассаны клбеу брышы берілген шамадан, мысалы, 1,5°-тан арты болмауы тиіс). Айталы, картада осындай келешектегі трассаны А жне В нуктелеріні арасында белгілеп, оны жргізу керек (30-сурет) болсын. Картадаы табан графигі бойынша берілген клбеу брышка

 

(1,5°) сйкес шаманы табамыз да оны лшеуішті ашасына аламыз. Берілген А нктесінен осы лшеуішті ашасымен келесі горизонтальды басып тіп жоба-ланатын сызыты б нктесін табамыз, сонда Аб сызыыны еістігі берілген 1,5° клбеу брыша те болады. Одан кейін лшеуішті бір ашасын табылан б нктесінде стап трып, келесі горизонтальды белгілеп алып, b нктесін та-бамыз. Сйтіп жобаланатын сызыты келесі bг, гd жне dе кесінділерін таба-мыз. е нктесінен В нктесіне дейін тзу сызы жргізуге болады, йткені осы учаскедегі еістік берілген шекті еістіктен аз болады.

Бл берілген есепті шешу кезінде трассаны р трлі варианттарын табуа болатынын, соларды ішінен техникалы-экономикалы трыдан е олайлысы тадап алынатынын атап айтан жн.

Су жиналу ауданыны шегін анытау.Жер бедеріні жадайына байланысты су белгілі бір суаара (зен, ойнау жне т. с. с.) аып жиналуа тиіс; жер бетіні осы учаскесін су жиналу ауданы немесе бассейн деп атайды. Су жиналу ауданын контурлау жергілікті жерді жер бедерін есепке ала отырып картадаы горизонтальдар арылы жасалынады.

Горизонтальдарды тік брышпен иып тетін суайры сызытары су жиналу ауданыны шегі болып саналады. Су жиналу ауданын, жауын-шашынны жылды орташа млшерін, жердегі ылалды булану жне сіу жадайын біле отырып су аыныны кш-уатын есептеп шыаруа болады; ал мны зі кпірлерді, бгендерді жне таы баска гидротехникалы ірі рылыстарды аудандарын есептеуге ажет.

Су жайылу шегін анытау.зен аарына плотиналар мен бгендер салу кезінде картада немесе планда су жайылу учаскесіні шегін анытау ажеті туады. Осындай шекті тсіру шін болаша крылысты орнын жне оны айналасындаы суды жобадаы барынша кп дегейін білу керек.

артаа белгіленіп отыран гидротехникалы ірі рылысты осі тзу сызыпен сызылады. рылыс осіні штары горизонтальда немесе жобадаы су дегейіне те биіктік белгілері бар горизонтальдарды аралыында жатуы тиіс.

Одан рі жобаланан рылыс осіні штарынан жобадаы су дегейіні биіктік белгілерін бойлай жылжып, горизонтальдарды пайдалана отырып, тйы сызыты — су жайылу шегін табуа болады. Су жайылу ауданын штрихтап ояды.

Нктелерді арасындаы кріну ммкіндігін анытау.Картада берілген екі нктелерді арасындаы кріну ммкіндігін анытау ажеттігі жиі туып жатады. Егер нктелерді арасын-

да кріну ммкіндігі болмаса, ал кейбір жадайларда оларды болуы ушін осы нктелерде анша метр жоары ктерілу керек екендігін анытау талап етіледі. Мундай есептерді, мысалы, р трлі кластаы триангуляция мен полигонометрияны жобалауда жне рекогносцировка жасауда шешуге тура келеді.

Бірсыпыра жадайларда нктелерді арасында кріну ммкіндігі бар-жоын картадаы немесе пландаы кескінделген жер бедеріне зер сала арай отырып анытауа болады, мселен, егер берілген нктелер ашы жерде, суайрытарды арама-арсы бетінде, немесе аарларды беткейлерінде орналасан болса, онда нктелерді арасындаы кріну ммкіндігі кмн туызбайды. Алайда кп жадайларда нктелер арасындаы кріну ммкіндігіне атысты кдік немесе оны жотыы туралы пікір тууы да ммкін (31-сурет). Кріну ммкіндігіні бар екені туралы мселеге толы сеніммен жауап беру шін осы нктелер арасындаы сызыты бойымен ысартылан профильді салады. ысартылан профильді салу кезінде барлы горизонтальдар мен биіктік белгілері пайдаланылмайды, тек иілімдерді е сипатты нктелерін бейнелейтіндері ана олданылады. Осы нктелерді профильде тзу сызыкпен осанда, егер ол тзу профиль сызыыны еш жерін иып тпесе, онда оларды арасында кріну ммкіндігі бар боландыы. Егер ізделіп отыран нктелерді осатын сызы профиль сызыын киып тетін болса, онда нктелерді арасында кріну ммкіндігі болу шін осы нктелерде немесе біреуінде канша метрге ктерілу керек екендігі графикалы жолмен аныталады. Біра осы жадай тек нктелерді ара ашытыы 4—5 км-ден аспаан кезде бгілген жерлерде, кедергілерде, ааштар жне крылыстар болмаан кезде дрыс болады. Нктелерді ара ашытыы едуір боланда жерді исытыы мен рефракция шін екі нктеде бірлескен тзету жасалатынын да есепке алу керек. Олар профиль саланда нктелерді биіктігін кішірейтеді.

Егер ытимал кедергілерде ааш, бталар, рылыс жне т. с. с. болса, онда оларды биіктігін абылданан вертикаль масштаба сйкес профильге жоары арай вертикальмен салады.

31-суретте масштабы 1 : 10000 картада учаске кескінделген| Жер бедері имасыны биіктігі 20 м. А жне В нктелеріні

 

арасындаы кріну ммкіндігін анытау шін АВ сызыы бойынша ыскартылан профиль саламыз (32-сурет). Осы сызыта С нктесі А жне В нктелеріні арасындаы кріну ммкіндігін болдыртпайтын кедергі болсын. Жерді исытыы мен рефракция шін жасалатын тзетулер мынаан те: АС шін 1,4 м, СВ шін 20 м. Жердін исытыы мен рефракция шін жасалатын тузетулерді есепке ала отырып табылан А жне В нктелерін профильде осан кезде, оларды арасында тіпті С кедергісінде ааш болмаанны зінде кріну ммкіндігіні жо екенін кріп отырмыз. Кріну ммкіндігі болу шін А нктесінде 50 м-ге ктерілу керек (графикалы жолмен белгіленеді). лбетте, экономикалы жаынан А жне В нктесінде де 50 м-ден едуір кем биіктікке ктерілу орынды болады.

Шартты белгілерді оып-йрену.Шартты белгілерді оып-йренуге картадаы р трлі маршруттарды, жолды егжей-тегжейлі суреттемесі, жол сапары тірегіндегі жергілікті жерді контурлары мен заттары, жер бедері (рлер, ламалар, асулар, еістік, беткейді пішіні) жне т. с. с. туралы ауызша гімелей отырып арастыру жасы кмектеседі. Карта бойынша жылжыанда барлы жазулар мен сипаттамалар талдап тсіндіріледі.