V. Концепцияне тормышка ашыруны тп юнлешлре
Гомуми юнлешлре
Татар телен туган м длт теллре буларак укытуны концептуаль нигезлрен эшлгнд мгариф м тел белеме лксенд рус м чит ил трибсен таяну мим. Аерым алганда, 2006 елны 18 декабренд кабул ителгн «Европа Парламенты м Советы ткъдимнре» (2006/962/ЕС) кешене бтен гомере двамында гыйлем ыюны двам ит чен кирк булган и мим м тп компетенциялрне берсе итеп туган телне белне билгели. Бу р гражданинга з туган телен йрн м стер ммкинлеге тудыруга юнлдерелгн длт мгариф системасы аша, аралашу трибсен, трле хллр м шартларга бйсез рвешт, туган теллрне саклау м стерне хзерге шартларда миятен тагын бер тапкыр ассызыклый.
Татар телен м татар дбиятын укыту барышын камиллштер кп очракта курсны эчтлеген, уку контентын яарту, татар телен м татар дбиятын укытудагы юнлешлрне яадан барлау, укыту методикаларын, укытучыларны зерл м белемнрен ктрне яхшырту белн бйле.
Татар телен туган тел м длт теле буларак, татар дбиятын туган телле дбият м чит телле дбият буларак укыту барышын оештыру м яа буын эш программаларын м УМКларны тз нигез (база), тирнтен йрн дрлрен кзд тотарга тиеш.
Нигез дрд укучыларны татар теле м татар дбиятыннан белем-кнекмлре леге предметтан итди гыйлем базасы талп иткн хзерлек юнлешлре буенча укуны двам итрлек булырга тиеш. Нигез др татар теле, татар дбиятыны тарихы м теориясе, татар халык авыз иаты буенча гомуми кзаллаулар м тшенчлрне формалаштыруга, дби текстны, язучы м шагыйрьлрне иатларын, дби барышны трле чорларында чагылыш тапкан тп тенденциялрне кабул ит, анализлау, шрехл м бялг йз тота, матур дбият укуга мхббт трбияли.
Тирнтен йрн дрсенд укучыларны татар теле, татар дбияты тарихы м теориясеннн белем-кнекмлре бу предметлардан итди зерлек талп иткн филологик юнлешт укуны двам итрлек булырга тиеш. Тирнтен йрн дрсе татар тел белеме, татар дбитыны тарихы м теориясе, халык авыз иаты буенча кийтелгн кзаллаулар м тшенчлрне формалаштыруга, татар дбиятыны башка дбиятлар яншсенд структур, снгати, эстетик зенчлеклрен, татар телене днья фне контекстында тарихи м функциональ зенчлеклрен билгелг юнлеш тота.
Шуа бйле рвешт тбндгелрне булдыру талп ител:
– татар теле м татар дбиятыннан ике юнлеш буенча эш программалары тз (элеккегеч ч тгел):
– туган тел буларак татар теле м туган телдге дбият (татар дбияты);
– длт теле буларак татар теле м чит телле дбият (татар дбияты).
Шул ук вакытта дрлрне вариативлыгына программаларны кптрле материалларны берг туплавы исбен ирешелчк:
– алар нигез, тирнтен м олимпиада дрлрендге уку-укыту материалыннан;
– татар теле м татар дбиятыннан курсларны фундаменталь тше, дифференциациял м индивидуальлштер нигезенд тзелгн, укучыларны мсткыйль иади эшчнлеген стенлек бирг кчешне кзд тоткан яа буын укыту-методик комплектлардан (эш программасы, дреслек, «укытучы чен китап», электрон дреслек (дреслек сайты);
– укучыларны кчеш м йомгаклау аттестациялре чен контроль лч материалларыннан;
– стм (вариатив) материал исбен кийтелгн м з эчен, дби срлр текстларыннан тыш, алатмалар (шрехлр), сораулар м биремнрне алган хрестоматиялрдн;
– мбри нри экспертиза ткн трле типтагы заманча уку-укыту сзлеклреннн;
– иткчелекне м профессор-укытучылар составын мктпт м вузда дрлп белем бирг кчер чен киркле шартлар булдырудан торачак.
Татар теле» м «Татар дбияты» предметларыны эчтлеге
Татар теле» предметы
Туган тел буларак, татар теле гомуми белем бир системасында татар теленнн белем-кнекмлрг ия булуны тбндге баскычларын кзд тота:
Башлангыч,
База (нигез),
Урта
Югары баскычлар.
Башлангыч др мктпкч белем бир кысаларында тормышка ашырыла м сйлм телен м хикялг (сйлп бирг) йртг, балаларны аваз культурасын стерг, сйлмне грамматик дреслеген, йлн-тир днья белн таныштыруга м сзлек байлыгын арттыруга юнлдерелгн.
База (нигез) др башлангыч белем кысаларында тормышка ашырыла. Укыту дифференциаль якын килг нигезлн м укучыларны татар телен туган тел буларак белене трле дрсен испк ала. Укытуны эчтлеге сйлм эшчнлегене барлык трлрен злштерг, татар телене системасы м структурасы турында кзаллау формалаштыруга, туган телне милли-мдни феномен буларак алауга юнлтел.
Урта др тп гомуми белем бир кысаларында гамлг ашырыла. леге дрне эчтлеге коммуникатив, лингвистик, этномдни компетенциялрне формалаштыру м стерг юнлтел.
Хзерлекне югары дрсе урта гомуми белем бир баскычында тормышка ашырыла м компетенциялрне барлык трлрен камиллштерне кзд тота.
Телне злштерне югары, нри м камил дрлре урта м югары нри белем бир оешмаларында (хзерл юнлешен бйле рвешт) тормышка ашырыла.
Татар телен длт теле буларак укыту тбндге дрлрд тел злштерне кзд тота:
1) хзерлек(мктпкч белем бир оешмаларында);
2) башлангыч(башлангыч гомуми белем бирд);
3) база (нигез) м 4) урта(тп гомуми белем бирд);
5) югары(урта гомуми белем бирд).
Урта м югары нри белем бир оешмаларында (хзерл юнлешен бйле рвешт) – югары м нри.
Хзерлек этабы актив лексикага м татар этикетыны формаларын йртг юнлтелгн.
Башлангыч др татар этикетыны билгеле бер клмд аралашу чен кирк булган элементар формаларын аларга м кулланырга йртг, татар кнкреше м мдни кыйммтлре белн танышуга юнлдерелгн.
База дрсене эчтлеге тормышны тп сфералары белн бйле аерым мллрне м еш очрый торган гыйбарлрне алау; таныш булган яки кнкреш темаларга мгълмат алмашу белн бйле аралашу; кндлек тормышны тп аспектларын тасвирлау ммкинлеге бир торган осталык, кнекмлрне злштерг йз тота.
Урта дрд дби телд типик темаларга ясалган конкрет чыгышларны тп идеялрен алау, татар телле гмдш белн аралашу барышында туа торган ситуациялрне кпчелегенд сйлшг катнаша алу, таныш булган яки аеруча кызыксындыра торган темаларга бйлнешле сйлм тз м шулай ук з фикерлрен м килчкк планнарын длилле сйли алу кирк.
Югары др тбндге осталык, кнекмлрне злштерне талп ит: абстракт м конкрет темаларга, шул исптн аерым белгечлекк караган катлаулы текстларны гомуми эчтлеген алау, ирекле сйлм, трле темаларга з фикерлрен йт м тп проблемага з карашын чагылдыру.
нри др трле тематикага багышланган катлаулы текстларны алауны, тоткарлыксыз иркен сйлшне, татар телен фнни м нри эшчнлект аралашу чен куллануны кзд тота.