Татар дбияты» предметы
дби белем м мгариф системасыны сыйфатлы згреше тотрыклы сешк омтылган телс кайсы мгыять чен мим. Мондый система дрт зара бйлнгн этаптан тзел: башлангыч др – дби уку; база (нигез) дрсе – татар дбиятыны теориясе м тарихы; урта др – бердм барыш буларак татар дбияты тарихы; югары яки нри др – татар дбият белеме (дбият теориясе, дбият тарихы, дби тнкыйть).
Мктпкч белем бир оешмасында м башлангыч мктпт дби уку (татар дбияты) балаларны милли мохитк алып керерг, татар балалар дбияты белн таныштырырга, китап укуга кызыксыну, дби текстны кабул ит культурасын формалаштырырга, зене кайсы миллт вкиле булуын тшен аша алы хлаклылык м аваплылык, патриотик хислр, туган якка, Туган илг мхббт трбиялрг тиеш.
Тп гомуми белем бир мктбенд, туган телдге дбият буларак, татар дбияты курсы милли за м гражданлык мгыяте талплрен авап бир торган шхси сыйфатлар трбиял м стерг юнлтелгн, укучыларны татар дбиятыны и яхшы срлре, аерым язучыларны иаты белн таныштыруны, дби срлрне анализлау м шрехл ысулларын злштерне, аерым язучы м шагыйрьлрне иатында яалыкны аларга, объектив нтилр м мнсбт формалаштыра алуга йртне кзд тота.
лкн сыйныфларда (10-11 сыйныфлар) укучыны танып бел м иади слтлре сешен, мсткыйль уку кнекмлре формалаштыруны тэмин ит торган мктп курсы тмамлана. Туган телле дбият м чит телле дбият буларак татар дбиятын укыту программасыны эчтлеге м структурасы нигезенд борынгы м урта гасырлардан башлап бгенге кнг кадр злексез барыш рвешенд дбият тарихын злштер концепциясе ята.
Татар дбият белемен йрн дби белем бирне, грамоталы белгечлр хзерлне йомгаклау баскычы буларак кзаллана.
Шулай итеп, татар дбиятын туган телле дбият буларак укыту тбндге тртипне кзд тота:
мктпкч белем бир оешмаларында – хзерлек;
башлангыч белем бирд – башлангыч (дби уку);
тп гомуми белем бирд – база (нигез) (татар дбиятыны теориясе м тарихы);
урта гомуми белем бирд – югары (злексез барыш буларак татар дбияты тарихы);
урта м югары нри белем бир оешмаларында (хзерл юнлешен бйле рвешт) – югары м нри (татар дбият белеме).
Татар дбиятын чит телле дбият буларак укыту, беренче чиратта, татар телендге дби текстны алауга юнлдерелгн. Моннан тыш, укучыларны з фикерлрен телдн м язмача дрес итеп иткер беле, тормышка толерант мнсбт .б. формалаштыру мим булып санала. Ул тбндге дрлрг ия булуны кзд тота:
мктпкч белем бир оешмаларында – хзерлек;
башлангыч гомуми белем бирд (8 нче сыйныфка кадр) – башлангыч (дби уку форматында);
тп гомуми белем бирд (8-9 сыйныфлар) – база (нигез) (татар дбиятыны теориясе м тарихы);
урта гомуми белем бирд – югары;
урта м югары нри белем бир оешмаларында (хзерл юнлешен бйле рвешт) – югары м нри.
5.3. Мктпкч белем бир
Мктпкч яшь телне йртд и нтиле чор булып санала. 7 яшьк кадр балаларда акрынлап интуитив-гамли эшчнлек аркылы формалаша торган аралашу компетенциясе нигезлре салына. Шуа кр мктпкч белем бир оешмасында стерешле укыту, баланы потенциаль ммкинлеклрен м шхси зенчлеклрен испк алып, «якындагы сеш зонасы»на юнлгн булырга тиеш. Мктпкч белем бир оешмаларында сйлмне татар теленд формалашуына ярдм ит торган аралашу мохите тудырырга кирк.
Мктпкч белем бир программасы татар телен туган тел м длт теле буларак башлангыч м двам итче тркемнрд укытуны кзд тота. Мктпкч белем бир оешмаларында татар телен туган тел буларак йрн вакытында сйлм стер дреслре ткрел; белем бир барышы тулаем татар теленд оештырыла; татар телен длт теле буларак йрнгн вакытта леге процесс аерым дреслр формасында да, режим моментларны да кулланып тормышка ашырылырга тиеш.
Мктпкч белем бир оешмасында татар теленнн гомуми курсны тмамлаган вакытта, укыту-трбия процессыны яа м мим элементы булып баланы мктпт теге яки бу тркемд укуга (башлангыч мктпт телне туган тел буларак яки длт теле буларак йрн) функциональ хзерлеген билгел тора. Баланы телне бел дрсен ачыклау системасы ата-аналардан интервью алу (анкета ткр), балаларны уен, махсус тудырылган аралашу ситуациясенд кзтне з эчен ала. Бу процедураны нтилреннн чыгып, баланы мктпт нинди тркемд укыячагы билгелн.
Мктпкч белем бир оешмасында балаларга татар дбиятыннан белем м трбия бир эчтлегене тп компонентлары булып татар балалар дбияты, туган як мднияте белн таныштыру; зене нинди миллт вкиле булуын, ирле табигый, географик, социомдни .б. зенчлеклр турында кзаллау формалаштыру; халык иатына (халык авыз иаты, музыкаль фольклор, халык декоратив-гамли снгате .б.) якынайту торырга тиеш. Бу этапта татар дбияты сйлм стер дреслрене аерылгысыз лешен тшкил ит, туган телдге дбият буларак йрнелгн очракта, леге процесс аерым дреслр формасында тормышка ашырыла.
Татар дбиятыннан мктпкч белем бир программасы дби текстларны эчтлеген уай эмоциональ мнсбт формалаштыруны (фольклор м матур дбият, дби срне авторы, халык авыз иатыны кайбер жанрлары, шигъри м хикялче сйлм, матур дбият жанрлары); леге текстны дбиятны нинди трен (автор дбияты яки фольклорга) караганлыгын, аны жанр хасиятлре нинди икнлеген билгели алуны; гм алып бару кнекмлре формалаштыруны (сйлшг катнашу, з фикерен белдер, сораулар м аларга авап бирне, гмдшк хрмт белн карауны, фикерлд мсткыйльлекне) тэмин итрг тиеш.
Мктпкч белем бир оешмаларында татар теле м татар дбиятыннан укыту м трбия эшен уышлы тормышка ашыру яа тенденциялрне, мктпкч яшьтге балаларны укыту методикаларын, м шулай ук баланы мгълматны кабул ит, хтер зенчлеклрен испк алып, татар теле м татар дбиятыннан заманча, нтиле, сыйфатлы бизлешле укыту-методик комплектлары, аудио-видеоматериаллар, мультимедиа сбаплары эшл м чыгаруны кзд тота.
5.4. Башлангыч гомуми белем бир
Башлангыч гомуми белем бир этабында татар телен туган тел буларак укыту программасы сйлм эшчнлегене барлык трлрен (тылау, уку, сйл, язу) злштерне; гражданлык збилгелне нигезлрен, зене нинди этник тркемг каравын тшендерне, алга таба тел бермлеклре ярдменд аралашу, танып бел кебек универсаль уку-укыту гамллрен формалаштыру чен ирлек хасил итрлек клмд татар телене системасы м структурасы турында беренчел мгълмат булдыруны тэмин итрг тиеш.
Башлангыч гомуми белем бир баскычында татар телен длт теле буларак йрн нтисенд укучыларда элементар чит телдге кебек аралашу компетенциясен формалаштыру, ягъни тбн сыйныф укучысыны сйлм ммкинлеклрен м ихтыяларын испк алып, телдн (сйл м аудирование) м язмача (уку м язу) формаларда татар телле гмдшлре белн аралашырга слтле м зер булуларына иреш; лингвистик фикерл килеген арттыру; йрнел торган телне тзелеше м аны туган телдн кайбер аермалары турында гомуми кзаллау булдыру; коммуникатив мдниятлелек нигезлрен, ягъни аралашырга йрт, аралашуны сйлм м сйлм булмаган чараларын дрес куллану, сйлм этикетын саклау, дпле м матур сйлмле гмдш булу слтлрен стер тормышка ашырылырга тиеш.
Гомуми белем бирне башлангыч этабында татар дбияты «дби уку» предметы рвешенд укытыла. Бу вакытта зе телгн м дрест куелган талплрг бйле укыр чен срлрне (китапларны) мсткыйль рвешт сайлый м китапхандн файдалана белче, уку эшчнлеген злегеннн белем алуда куллана ала торган грамоталы китап укучы трбиял максаты алга чыга.
Башлангыч мктпт туган телле дбият буларак татар дбияты курсы милли мдниятк кызыксыну м игътибар формалаштырырга, дби текстларны кабул ит кнекмлрен ныгытырга тиеш. Шуа ярашлы рвешт татар дбиятын туган телле дбият буларак йрнгн сыйныфларда дби уку программалары фольклор срлрене трле жанрларын м авторлык дбиятыны трлрен м жанрларын бял чен кирк булачак нигез тшенчлр формалаштыруны; текстны укый, алатып бир, анализ ясый м шрехли белне; срдге сюжет сызыкларын аера алуны; текстта чагылган трле карашларны яки позициялрне алауны; текстны тп фикерен билгелне; текстны м аны лешлрен сораулар м биремнр системасы ярдменд анализлауны; укылганга шхси бя бир бел м мсткыйль фикер йрт алуны кзд тота.
Татар дбиятын чит телле дбият буларак йрн торган тркемнрд дби уку программалары дби текстны укый м эчтлеген сйли белне эзлекле формалаштыра; хисси-мгънви зклрне, текстны тзелеш зенчлеклрен, снгатьлелек чараларын ачыкларга йрт; геройны характерын кзаллауны, трле геройларны тртибен чагыштырма планда тикшерне; сйлмне ишетеп кабул ит, эчтлек буенча сорауларга авап бир, тыланганны эчтлеген кагылышлы сораулар бир белне, вакыйгаларны эзлеклелеген билгелне; зур булмаган текстны мсткыйль укый белне; сйлшеп аралашуны; хат м кечкен диктантлар язуны тэмин ит.
Бу эш тп м урта мктпт двам ител.
5.5. Тп гомуми белем бир
Татар телен туган тел буларак укытуны тп гомуми белем бир программасы укытуны метапредмет м предмет нтилрен ирешне максат итеп куя, компетентлы якын килг нигезлн, аралашу, лингвистик, этномдни компетенциялр формалаштыруга м стерг юнлдерелгн м сйлм эшчнлегене барлык трлрен (тылау, уку, сйл, язу), телдн м язма сйлм культурасы нигезлрен, леге др чен тормышта мим булган даирлрд м аралашуда телне куллануны тп кагыйдлрен м кнекмлрен злштерне; дрес м грамоталы аралашу чен тел материалыны тзелеше, структурасы м эчтлеге турында теоретик мгълматлар булдыруны; гомумевропа тел портфолиосы методикасы белн таныштыруны; телг милли мдниятне, халыкны теле, дбияты м тарихы зара бйлнешен, татар телене милли мдният зенчлеген чагылдыру формасы итеп карауны; милли тел бермлеклре турында белемнрне, татар сйлм этикетын м, миллтара аралашу культурасын злштерне; татар дби сйлме нормаларын злштерне, алар аша халыкны милли-мдни зенчлеклрен алауны тэмин ит.
Татар телен длт теле буларак укытуны тп гомуми белем бир программасы сйлм эшчнлегене барлык трлрен (тылау, уку, сйл, язу) злштерне, укучыларда сйлм, тел м социомдни компетенциялрне стерне, татар теле нормаларын гамли злштерне; татар телене татар дбияты, мднияте м тарихы белн бйлнешен алауны тэмин ит.
«Татар теле» предметыннан бердм тест уздыру з эчен язма сйлмне ген тгел, телдн сйлмне злштер дрсен бялне д алырга тиеш.
Тп гомуми белем бир мктбенд татар дбиятын туган телле дбият буларак укыту укучыларны и камил срлр белн танышуларын, аларны уку, дби форма м эчтлекне берлеген таянып анализлауны; милли за сеше чен шартлар тудыруны, нинди этник тркем вкиле булуларын тшендерне, з халкыны тарихы, теле, мднияте, дньяга карашы, менталитеты, флсфсе турында системалы белемнр булдыруны тэмин ит.
Татар дбияты чит телле дбият буларак гомуми белем бир мктбене 5-7 сыйныфларында «дби уку» предметы форматында, 8-9 сыйныфларында «Татар дбияты» предметы буларак йрнел. леге предмет укучыларны татар халкыны тарихына м мдниятен якынайтуны, аны кренекле вкиллрене иаты белн таныштыруны, укучыларда дби срне кабул ит, алатып бир кнекмлрен формалаштыруны, башка халыкларга толерант м ихтирамлы мнсбтле кпмдниятле шхес трбиялне, рус м татар дбиятларын чагыштырма планда анализлау ысуллары ярдменд укучыларны танып бел эшчнлеген активлаштыруны; дби ср текстыны аерым кисклрен татар теленнн рус телен м рус теленнн татар телен трем ит кнекмлрен стерне тэмин ит.
5.6. Урта гомуми белем бир
Татар телен туган тел буларак укытуны урта гомуми белем бир программасы компетентлы якын килеп тзелерг, аралашу, лингвистик м этномдни компетенциялрне камиллштерг юнлдерелерг, сйлм эшчнлегене барлык трлрен стерне тэмин итрг тиеш. Эчтлек ягыннан ул з эчен тормышта мим булган даирд м аралашу ситуациялренд телне дрес м ирекле куллану осталыгын м кнекмлрен, татар дби телене нормаларын белне, сйлм этикетын, снгатьле суртл чараларын, шулай ук телне трле функциональ ммкинлеклрен дрес куллануны з эчен ала.
Татар телен длт теле буларак укытуны урта гомуми белем бир программасы сйлм эшчнлегене барлык трлрен (тылау, уку, сйл, язу) югары дрд злштерне; укучыларда сйлм, тел м социомдни компетенциялрне стерне; татар телене нормаларын гамли злштерне; трле теллрд м мдниятлрд уртак м зенчлекле хасиятлрне алауны тэмин ит.
Югары сыйнфыларда татар дбиятын туган телле дбият м чит телле дбият буларак укыту программасы борынгы заманнардан бгенге кнг кадр милли дбиятны сеш юллары турында тулы м системалы кзаллаулар формалаштыруга юнлдерелгн. Шуа ярашлы рвешт туган телле дбият буларак татар дбияты укучыларны татар дбияты тарихыны аерым сеш этапларындагы тп зенчлеклрен басым ясап, аны злексез барыш итеп йрнне, аерым шагыйрьлрне м язучыларны иатларындагы яалыкны крерг-аларга кнектерне, татар халкыны мдни кыйммтлрен алы злштер нигезенд хлакый-эстетик позиция, з-зене тоту кагыйдлрен формалаштыруны кзд тота.
Татар дбиятын чит телле дбият буларак йрт з эчен укучыларны татар мднияте, дбияты, татар дбитыны тарихы турында материаллар белн таныштыруны; дби срне м язучы иатын алау чен кирк булган теоретик белемнрне м иади кнекмлр формалаштыруны; толерант а м тртип формалаштыруны; трле темаларга татар теленд ирекле сйлш слтлрен стерне; татар халкы м башка халыклар мдниятен злштер ысулы буларак укуга даими кызыксындыруны, башка халыкларга ихтирамлы мнсбтне стерне з эчен ала.
5.7. стм м инклюзив белем бир
Тел, дбият, туган якны йрн, шигърият яратучылар клублары, тгрклр, секциялрне з эчен алган стм белем бир системасы филологик белем бирне мим леше булып тора. Ул яшь буынны иади слтен, шхси сыйфатларын м талантын ачарга, стерерг тиеш.
Татар филологиясеннн стм белем бир системасын булдыруда дби яки туган якны йрн музейлары, театрлар, йкллр, дби кичлрг, кргзмлрг йр, экскурсиялр, ярышлар ткр, иади конкурслар м бхс клублары оештыру зур роль уйный.
Аерым игътибарны якшмбе мктплрен м йге лагерьларга бир зарур. Алар чен татар телен туган тел буларак йрнне трле дрлре м татар дбиятын м мдниятен йрн буенча модульле программалар эшл талп ител. Якшмбе мктплре м йге лагерьлар чен татар теле м татар дбиятыннан трле яшь категориялре чен уку сбаплары зерлнерг тиеш.
Сламтлек ммкинлеклре чикле булган балаларга инклюзив белем бир процессын оештыру укучыларга аерым якын килне талп ит. Яа ысуллар м технологиялр куллану р укучыга белем бир барышында аларны слтен стер, танып бел ихтыяларын кангатьлндер, шхси компетенциялрне стер чен шартлар булдыруны кзд тотарга тиеш. Инклюзив белем бирд и отышлыларны берсе булып «портфолио» технологиясе тора. Ул дифференциаль якын килне сыйфатлы м нзактле итеп башкарырга, уку-укыту процессын индивидуальлштерне укучыларны акыл, физик ммкинлеклрен испк алып, игътибарларын моа юнлтмич, «чиклнгн ммкинлеклрен» артык билгелмич тормышка ашырырга юл ача.
5.8. Урта нри м югары белем бир. Кадрлар зерл
Татар теле м дбиятын урта махсус белем бир системасында укыту урта гомуми белем бирне зерлек м белгечлек юнлешен бйле адаптациялнгн программаларына таяна. Шуа стм булып теге яки бу юнлеш буенча белгечлрне укыту чен махсус программалар эшлнерг тиеш.
нри филологик белем бир структурасы тбндге дрлрдн тзел: урта нри белем бир, югары белем (бакалавриат), югары белем (специалитет, магистратура), югары белем (югары категорияле кадрлар зерл).
нри белем бир этабында булачак белгечне социаль мнсбтлрне трле даирлренд эшчнлеге м башка этномдни тркемнрне вкиллре белн алашуга м хезмттшлекк слтлелеге белн бйле этномдни тел компетентлыгын формалаштыру бурычы билгелн. Татар телен м татар дбиятын укытуны тп максаты булып татар тел белеме м дбият белеменнн гыйлемнрен тирнйт юлы белн квалификацияле кадрлар зерл тора.
Россия Федерациясенд татар филологиясе лксенд эшл чен кадрлар зерлне оештыру м методик аспектлары бар. «Филология» м «Педагогик белем» юнлешлренд белгечлр зерлг ел саен бюджет урыннарыны кыскаруын, м Россия Федерациясенд филолог-галимнрне, татар теле м дбияты укытучыларын, татар балалары белн эшл чен мктпкч белем бир оешмалары трбиячелрен м башлангыч сыйныф укытучыларын зерл оешмаларын м структураларын оптимизациялне испк алып проблеманы йрн м 2030 елга кадр тиешле юл картасын эшл сорала.
Россия Федерациясене Мгариф турындагы №273-ФЗ (29.10.2012 ел) номерлы законына згрешлр кер сбпле, мктпкч белем бир алга таба башлангыч белем чен нигез булып хезмт иткн циклны беренче этабы санала. Шуа кр хзерге кнд Татарстан Республикасында татар телен белгн мктпкч м башлангыч белем бир педагог-хезмткрлрен ихтыя артты. Моа бйле рвешт Россия Федерациясене югары уку йорларында «Педагогик белем. Туган (татар) тел, дбият м мктпкч белем бир»; «Туган (татар) тел, дбият м башлангыч белем бир» юнлешлренд катнаш программалар нигезенд укытуны кийт мим.
Татар теле м татар дбияты укытучыларыны нри дрсен камиллштер максаты белн:
татар балаларына татар телен йртне тулысынча колачлап алу максатыннан чыгып, Татарстан Республикасы м Россия Федерациясене татарлар компактлы яшгн тбклрне белем бир оешмалары чен, татар теле м дбияты укытучыларына ихтыяны испк алып, методикаларны яарту;
татар теле м татар дбияты укытучыларын зерл м яадан зерл, шулай ук аттестациял (шул исптн заманча мгълмати-коммуникатив технологиялрне дистанцион форматта куллану) мсьллрен хл итд итди чаралар кр;
татар теле м татар дбияты укытучыларына кптелле мохитт укыту м сламтлек ммкинлеклре чикле булган балалар белн эшл чен кирк булган компетенциялр формалаштыру чен стм нри белем бир системасын камиллштер талп ител.