Речь как реализация возможностей языковой системы. Функциональные стили.

Тема 1.

Коммуникативный, нормативный, этический аспекты культуры деловой речи (татарлар чен)

Язык и речь.

Структура коммуникативного акта.

4. Особенности документа как речевого жанра и вида официально-делового текста: текстовые и языковые нормы.

Кнеглр

1. Ознакомьтесь с отрывками из текстов и определите их стили.

1. Иртг сабан туе дигн кичне кем ген тыныч йоклый алды икн! Кне буе урамнан кайтып кергн юк, теле чыгардай булып арылган. Инде кзлре д йомылып, йоклап та барасы. Юк бит! Йоклыйм гына дигнд, крше малайларыны сабан туена дип тектергн клмклре, камзуллары, я булмаса яа клпшлре кз алдына кил. ...

2. Мрхмне югарыдагы адреста урнашкан йберлрен миа тапшырыгуыгызны сорыйм. Миа сакларга биргн йберлрне злштерелгн яки югалткан чен аваплылык турында мин кистелгн. Россия ГК ны ... маддсе миа алатылды. ...

3. Шунысын да йтерг кирк, ул автоматлар яалык буларак кызыксыну уятты м бик кп гаиллрне айлык, хтта еллык бюджетын каезлый башлады. Уен автоматлары белн бйлнгн фаигалар д хттин ашты. Мслн, кршебез, улыны уенчыга верелен ктр алмый, кырык сигез яшенд днья куйды. ..

4. Татар дби телене рнк йтелеше, дреслек лчме буларак, схн слме калыпка салынган, какшамас кагыйдлрг, йтелештге электн килгн кагыйдлрне катгый тг нигезлнгн. Шул ук вакытта схн сйлме кндлек аралашу теленнн ерагаерга тиеш тгел. Ддмндне “Урамнан м базардан чпл сзне” тгъбирен иск тшер урынлы булыр.

2. Укыгыз. К. Тинчурин зене «Мрннр» дигн срен ни чен «Сакал» блегеннн башлап кит? Бу билге нрсне алата?

Сакалны озынлык клме белн аны тарихы лчн. Тарих ераклашкан саен, сакал да озыная бара. Сакал озынайган саен, мгыятьт тоткан урыны да «зурая» бара.

сур, Бабил патшалары сакалларын, эне-мрн баулары белн уратып, бизп, кадерлп йрткннр. Шуны белн длтлрене зурлыгын, тхетлрене ныклыгын крстерг тырышканнар. Ислам, православие м башка диннрг мич капкачы булып хезмт иткн сакаллар да бар.

Сугыш вакытларында да, длт, хуалык эшлренд д сакалга эш табылып торган. иче сакаллар иелгн сакалларны тетмлрен теткннр. Хуа сакаллар эшлче са калларны илклрен киптергннр. «Кая гына барса да, кара сакал арттан калмый!» дип, халык теленд йргн «кара сакал» да бар.

Ата сакал, сннт сакал, милли сакал, сяси сакал дигндй, саный башласа, аларны ишлре, тарихны артта калган еллары, кннре тикле к, бик кп алар.

3. Укыгыз. Г. Тукайны «Кзге иллр» шигырендге символларны мгънсен алатыгыз.

Кзге тн. Мин йоклый алмыйм. й тренд ил ылый; ил ыламый, ач лемне куркусыннан ил ылый. — И секле эшче ладым быел ач калды,—дип, Изге, шфкатьле анабыз—мрхмтле ир ылый. Куйса монда корткалар тшкн тешен алтын белн, Бер телем икмк дип анда назлы нечк бил ылый! Бер сынык юктан гына лгн таза ирлр креп, ан алырга кызганудан анда Газраил ылый... Клс монда тук в ихлассыз халык ткбирлре, р ишеткн ан ыларлык—андагы ткбир ылый. Кзге тн, ямьсез, карагы... й тренд ил ылый, ил—хбр ул: ач лемне куркусыннан ил ылый!

4. Укыгыз. срлрдн алынган бу юлларда итимагый-тарихи вакыйгалар белн бйлнешле нинди тасвирый билгелр (символлар) крсез? Шулармы алатып бирегез.

1. Та вакыты... татар йоклый,

Мин, йокысыз, уянам.Уянам да тиле кебек,

Тик бер зем уйланам. Уйланам, уема батамын, Тормыймын, зем ятам... Ятмас идем д, ибрми Атадан калган хатам... (С. Р.)

2. Шаулый дигез...

ил рдер...

илкнен киргн кораб! Тн в кндез Ул йридер:

Юл бара ят ил карап... Чыкты иллр, Купты тулкын—

Ил корабын ил ср!..

Кайсы юллар, Нинди упкын

Тарта безне ан сорап?! (Д.)

3. Казан кайный, кайный, кайный, пары кбя бара, кбя бара, пар бит ул хтр нрс, аны каядыр чыгарырга кирк, чыгармаса—ул бит казанны шартлатачак. Шуа кр пар казанына ыелган парны ледн-ле чыгара тору чен, казанга клапан куялар. Рчй иленд царизм тзегн империя—ул пар казаны, шартламасын чен аар да клапан куйдылар. Патша Россиясене клапаны—Себер рудниклары, Казан трмлре, Ырымбур сргеннре. Казанны клапаны никадр зур булмасын, шаулап ташыган парны ул гына йотып бетермячк. Ул пар дигнебез—эшчелр хркте, пролетариатны албасты сыйныфларын з стеннн алып ташлауга булган омтылышы кбя, ташый, кр д тор, бер д бер кнне ул Россияне шартлатачак. (Г, Л.)

5. Укыгыз. Г. Ибраимовны «Кызыл ччклр» хикясенд бирелгн керешк алатма бирегез. Орлыклар символы нинди мгън белдер?

Без тбннн, тормышны тбеннн ктрелдек...

Мин яшь сабый идем ле. Кайдан килеп, кайда баруы ичкемг мгълм булмаган бер ткенче мосафир бабай безд, хл ыярга туктаган вакытта, леп калды.

Мен шул бабай лр алдыннан зен чакырды да миа, бер уч тутырып, орлыклар бирде. «Яз килгч,—диде,—боларны ччрсе! Туфракларын йомшарта тор! Вакытында су сибрг онытма! слрен чп-чар тшеп, кояш яктысыннан мхрм булмасыннар, яхшы кара! гр мин кушканча эшлс, й кне кызыл ччклре булыр, кзг матур орлыклар ыеп алырсы... Икенче елга тагын ччрсе, шулай итеп, бакча ччкк тулар, синнн крмкче башкалар да шулай эшлрлр!» Мрхмне сзен тыладым. Лкин ччкн орлыкларым стен зем юкта тирес тккннр, ниндидер бер явыз кара таш белн бастырып киткн... Моа аным бик рнеде. Тиресне себереп тктем. Ташларны читк алып ыргыттым. ылы ягырлар яуды, якты кояш карады; ни крим: бер атнадан матур сабаклар, яшел яфраклар чыкты, й кне аллы-глле кызыл ччклр бтен бакчама ямь бирде, кз кне эне-мрн бртеклре кебек тигез, матур кызыл орлыклар ыеп алдым. Болар миннн бтен авылга, бтен тир-якка таралды.

6. Укыгыз. М. лил иатында ыр сзене символик мгънлрен кзтегез. Ул нинди мгън тсмерлрен ия?

1. Туфрак кмр тнне, км алмас Ялкынлы ыр тулы келне, «лем» диеп йтеп буламы со иеп.лгн мондый лемне? («Ышанма») 2. Мин кабыздым ырда ялкын итеп Йргем м хакдык кушканны. ырым белн дусны ирклдем, ырым белн индем дошманны.лгнд д йрк туры калыр Шигыремдге изге антына. Бар ырымны илг багышладым, Гомеремне д бирм халкыма. ырлап ттем данлы крш кырын, ырлап килдем тормыш языма. Согы ырым палач балтасына Башны тоткан килеш языла.

(«ырларым»)

7. Треми хлегезне языгыз.

Контрольные вопросы:

1. Расскажите о том, как классифицируются виды общения?

2. В чем заключается "коммуникативная неудача"?

3. Какие внешние обстоятельства приводят к коммуникативному провалу?

4. К какой сфере относится использование невербальных средств? Каково их предназначение?

5. Назовите основные лингвистические характеристики языковой системы?

6. Какие существенные функции выполняет язык?

7. Какая наука изучает знаковые системы?

8. Каковы основные признаки текста?

9. В чем заключается сходство разных языковых систем?

10. Расскажите о существующих функциональных стилях языка.

11. Существует ли расхождения между юридическим статусом и реальным функционированием татарского и русского языков в РТ?