УК-сулеленуді организмге жне биополимерлерге; нуклейн ыщылы мен белоктарга сері.

Ультраклгін сулесіні гигиеналы маызы. Ультраклгін сулесі, инфраызыл жне крінетін сулелерге араанда, энергияа едуір бай. Біра, фотондарды энергиясы бойынша сулеленуді зіні спектрі біркелкі емес, сондытан оларды, толын зындыы мен биологиялы белсенділігі бойынша бір-бірінен айырмашылыы бар, 3 айматара бледі: А аймаы - толын зындыы 400-320 нм, зын толынды сулеленуі (жаын ультраклгін, эритемді - кнге кю сері бар), В аймаы - толын зындыы 320-280 нм, орта толынды сулеленуі (друмен тзуші), С аймаы - толын зындыы 280-210 нм, ыса толынды сулеленуі (ашытаы ультраклгін, бактерицидтік). Жоарыда айтыландай, жерді бетіне дейін тек зын жне орта толынды ультраклгін сулелер ана жетеді. Ал ыса толынды ультраклгін сулелерін алу шін, детте, оларды жасанды кздерін олданады.

Ультраклгін сулелер пайдалы (биогенді) жне заымдайтын (абиогенді) сер етуі ммкін. сер ету сипаты сулеленуді толын зындыына жне оны дозасына байланысты. Биогенді эффектісі зын жне орта толынды сулелерді, дозалары олайлы дегейден аспайтын, аз млшерде сер етуі кезінде байалады. Абиогенді серлері, е алдымен, энергиясы баса диапазондардаы ультраклгін сулелерді энергиясынан анарлым жоары болатын, ыса толынды ультраклгін сулеленулерге тн. Алайда, зын толынды да, орта толынды да сулелер абиогенді сер ете алады, егер олардан алатын дозасы табалдырыты эритемдік дозадан кп арты болса.

Биогенді сері жалпы ширататын, эритемды- кнге кю, рахитке арсы (Д друменін тзуші) сер салдары трінде білінеді. УК сулесіні сер ету механизімінде биофизикалы, гуморалды, жйкелік-рефлекторлы сияты, бірнеше компоненттерін ажыратады. Гуморалды компоненті азада фотохимиялы реакциялар нтижесінде зат алмасу рдісін ынталандыратын биологиялы белсенді осылыстарды (гистамин, гистамин трізді заттар, ацетихолин, серотонин жне т.б.) тзілуімен байланысты.

Биофизикалы компоненті УК сулесіні фотоэлектрлік сері салдарынан жасушалардаы ауызды коллоидты жадайы мен ионды рамыны згеруімен байланысты.

Ал жйкелік-рефлекторлы компоненті, теріде тзілген гистамин жне гистамин трізді заттарды жне баса да осылыстарды терідегі жйке штарын тітіркендіруі нтижесінде, азадаы кптеген ызметтерді ширатуымен сипатталынады.

Гуморалды, биофизикалы жне жйкелік-рефлекторлы серлеріні бірге жруі арасында, УК-сулені айын жалпы ширататын сері пайда болады. Атап айтанда, тіндік тыныс алуа атысатын ферменттеріні белсенділігі жоарылайды, ауызды, майды, кмірсуларды, минералды заттарды алмасу рдістеріні белсенділігі арттады, ан тзілу, жасушаларды суі, тіндерді айта алпына келуі ынталанады. Сонымен бірге, азаны жпалара арсы тру абілетіні жоарылауы да те маызды болып табылады. Бл, антиденелерді синтезіні ынталануымен, тері мен анны бактерицидтік асиеттеріні жне лейкоциттерді фагоцитарлы белсенділігіні кшейуімен тсіндіріледі. УК-сулеленуді серінен азаны тзімділігі жпалара ана емес, сонымен атар, иондаушы сулелерді, уландыратын жне канцерогенді агенттерді, фиброгенді шадарды серіне де жоарлайды

УК-сулесіні жалпы ынталандыратын (ширататын) сері зын толынды да, орта толынды да УК-сулеленуде бар, біра, е айын сері орта толынды УК-сулеленуде байкалады. Жалпы биологиялы серінен баса, УК сулесіні р диапазонына тн зіні ерекше серлері бар. Мысалы, зын толынды УК-сулелену эритемды-кнге кю сер крсетеді, ал орта толындысы – терідегі Д друменіні синтезін ынталандырады жне лсіз бактерицидтік сер етеді. Ультраклгіндік эритема сулеленуді серінен со 1-3 сааттан кейін, кейде одан да ертерек дамиды. Терідегі эритема шекарасыны айын болуы жне біраздан кейін меланинні тзілуі (кнге кю) оны ерекшелігі болып табылады. УК-сулесіні серінен пайда болатын кнге кю жне эпидермисті алыдауы, кн радиациясыны серіне азаны оранысты реакциясы болып табылады. Кнге кюді тез тзілуі - азаны реактивтілігіні жасы екендігін крсетеді.

Орта толынды УК-сулеленулер рахитке арсы сер етеді, себебі олар фотохимиялы реакцияларда Д друмендерді алдыы німдерін изомерлеу арылы теріде Д₂, Д₃, Д₄ друмендеріні тзілуіне ыпал етеді. 313 ммк толын зындыындаы сулелерді рахитке арсы сері е жоары болып келеді. УК сулесі жеткіліксіз боланда, Д друменіні тзілуі баяулайды, соны нтижесінде фосфор-кальций алмасуы мен сйектену рдістері бзылады. Балаларда рахит жне тетания дамиды, бойы мен дене дамуы кешеуілдейді. лкен адамдарда остеопороз кріністері байалуы ммкін, байлам аппараттары лсізденеді, сынан сйектерді бітуі нашар жреді, тістерді эмалі нзік болып, тез бзылады.

Сонымен, орта толынды УК сулелері биологиялы трыдан е пайдалы болып табылады, себебі дл осы сулелер айын жалпы ынталандырушы, рахитке арсы жне азаны шынытыратын сер етеді, азаны иммунды статусын ныайтады, тіндерді алпына келуіне ммкіндік туызады, даму мен су рдістерін ынталандырады.

Сондай а, УК сулелерді жоары жйке ызметі рдістеріні белсенділігін жоарлатуыны да маызы аз емес, соны арасында ой ебегіне абілеттілік жоарылайды, ажудын ерте дамуыны алдын алады. Гипертониялы ауруларымен жне жректі ишемиялы ауруыны асынбаан трлерімен ауыратын науастарды УК сулесіне тсіргенде, о эффект боланы жазылан.

азіргі орта ультраклгін сулесі жетіспеушілігі («кн сулесіне ашыу») дамуыны жоары ауіптілігімен сипатталады, бл айматы климатты ерекшеліктерімен ана емес, сонымен бірге, адамдарды трмыс жне ебек жадайымен, ауаны ластануымен, трын жне оамды имараттарды тиімді жоспарланбауымен, тманды жне блтты кндерді басым болуымен жне т.б. байланысты. Е жиі УК жетіспеушілікке тн белгілер солтстік ендікте тратын адамдарда, тау кен, кмір ндірісінде істейтін жмысшыларда, метро рылысшыларында, уаыттарыны кп блігін жабы блмелерде ткізетін жоары оу орындары мен мектептерде оитын оушыларда кездеседі. «Кн сулесіне ашыуды» алдын алу шін, елді мекендерді жоспарлау мен салынуы трын й блмелерді терезелерінен тікелей тсетін кн сулесі тулігіне 3 сааттан кем болмауын амтамасыз етуі ажет (VII тарауды араыз).

Ультраклгін сулелері терезе йнектерінен оай туі керек, біра бл азіргі рылыс жадайларында кп ескеріле бермейді, керісінше, кптеген оамды имараттарды терезелеріне кгірт-ара йнектер салынады. Атмосфералы ауаны шамен, ттінмен, кйемен жне химиялы заттармен ластануыны алдын алу шін, белсенді шаралар жргізілу ажет.

Крсетілгендермен бірге, кн сулесіне ашыуды алдын алу шін, адамдарды УК сулеленуді селективті жне интегралды жасанды кздерін олданып, УК-сулесіне тсіруі жргізіледі. Селективті кздері (эритемды люминесцентті шамдар –ЭЛШ), максимумы УК спектріні жеке аймаыны жіішке бір блігінде шоырланан сулеленуді береді. Интегралды кздеріні шыаратын сулелену спектрінде (тікелей сынапты - кварцты шамдар - ТСК) УК спектріні жне крінетін спектріні барлы диапазондарындаы сулеленулері бар.

УК сулесіне тсіру шін, за уаыт жне ыса уаыт сер ететін УК сулесін шыаратын ондырылар олданылады. за уаыт сер ететін УК сулесін шыаратын ондырыларда шамдар блмені шыратарына жары беру шін олданылатын деттегі люминесценттік шамдармен бірге орнатылады. Бл жадайда, алдын алу масатындаы дозаны адам блме ішінде 3-6 саат бойына болан уаытта алады. Арнайы блмелерде – фотарийлерде ыса уаыт УК сулесіне тсіру кезінде, алдын алу жніндегі доза бірнеше минут ішінде алынады. Кн сулесіне ашыуды орнын толтыру сіресе балалар шін те маызды, себебі оларды азасы УК жетіспеушілігіне аса сезімтал. УК сулесіне тсіргенде, оны міндетті трде млшерлеу жне дозасын баылап отыру ажет. уелдебиологиялы (эритемдік) дозаны И.Ф. Горбачевты биодозиметр аспабыны кмегімен анытайды. Ол, білек пен ішті кймеген терісін сулеленуге тсергеннен кейін 8-14 сааттан сон, теріні сулеленуге шыраан жерінде, айындыы минимальды, эритема тудыратын, сулелену серіні минимальды уаытына те.

УК сулесіне алдын алу масатында тсіргенде, кнделікті туліктік доза биодозаны 1/8-3/4 млшерін райды. детте, ыса мерзімді сер ететін ондырыларда сулеленуге тсіруді, адамны жадайына байланысты биодозаны 1/4 немесе 1/8 млшерінен бастайды жне кн сайын немесе кн ара осы млшерде осып отырып, сулеленуге тсіруді 1,5 биодозаа дейін жеткізеді, содан кейін 2-3 айа зіліс жасайды.

за уаыт сер ететін УК сулесін шыаратын ондырыларды бала башаларда, балалар йлерінде, мектептерде, ауруханаларда, шипажайларда, демалыс йлерінде, жатаханаларда, табии жарыы жо ндірістік блмелерде, спорт залдарында орнатады. Бл блмелерде алдын алу масатындаы туліктік доза кн бойына алынады.

ыса толынды УК сулелері айын бактерицидтік сер етеді, сондай-а, адам азасына да зиянды серін тигізеді. зын жне орта толынды сулелер де абиогенді сер етуі ммкін, егер, сулелену серіні арындылыы жоары (5 жне одан да кбірек минимальды эритемды биодоза) болса. Ультраклгін сулесіні абиогенді серіне кйік, фотодерматиттер, эрозиялар, жаралар, кератоконьюктивиттер, кератиттер, катаракта, птеригий, кн сулесінін серінен дамитын эластоз, фотосенсибилизация, ішкі мшелерді созылмалы ауруларыны асынуы, канцерогендік жне мутагендік серлер жатады. Канцерогендік сері кбінесе толын зындыы 280-340 нм сулеленуге тн, біра, ол кн сулесіні жне жасанды кздерінен сулеленуді те лкен дозасы (40 биодозадан жоары) за уаыт сер еткен кезде ана пайда болады.

Сонымен атар, озон тесіктеріні лшемі лкеюі мен саныны кбеюі салдарынан, тері обырымен аурушадыты кбеюі болжамдалып отыр. Абиогенді эффектілері тек кн сулесімен ана емес, сонымен атар, ультраклгін сулесіні р трлі жасанды кздерімен де: бактерицидтік суле шыаратындармен, электрлік днекерлеуші аппараттармен, плазмалы оттыпен, фотоэлектрлік сканнермен, лазерлермен, флюоресценттік панельдермен жне басаларымен байланысты болуы ммкін.

Кнні УК сулесіні олайсыз серіні алдын алу шін, ашы ауада жмыстар 10-14 саат аралыында жргізілмеуі керек немесе, кнні астында болу уаытын шектеп жне кннен орайтын киімдер мен заттарды олданып, жргізілуі тиіс. УК-сулесіні жасанды кздерімен жмыс істегенде, УК-сулеленуі міндетті трде нормаланауы жне орайтын заттар, тиісті дабыл аушылар олданылуы тиіс.