Активті транспорттар жне оан атысты тасымалдаушы белоктара сипаттама берііз

Активті транспорт – бл концентрация градиентіне арсы заттарды транслоказаны кмегімен мембрана арылы тасымалдануы.

Затты активті транспорты энергияны ажет етеді. Яни транспорты жйе заты тасымалдануын жне осы процестін энергиямен амсыздануын бір уаытта жзеге асырту керек. Бл мселе бірнеше жолдар арылы шешіледі.

• Плазмалемманы екі жаыны арасында потенциалды айырымы саталады, электрлік заряд.

• Барлы клеткаларда сырты жаына араанда ішкі жаы теріс зарядталан

• Соан байланысты катиондар о зарядталан клеткаа арай жреді, аниондар теріс итеріліде.

• Біра оларды концентрациясы да сер етеді.

1.Кп клеткаларда ПМада натрийды1.Кп клеткаларда ПМада натрийды шыаратын натрийлы насос бар. Кейде натрийлы насос калий насоспен бірге істейді. Ондай насосты натрий-калийлы насос (Nа+, К+-насос) деп атайды. Активті тасмалдануды мысалы.

Насостар – интегральды тасмалдаушы белоктар, иондарды активті тасмалдануын жргізеді. Тасмалдану энергия пайдаланып электрохимиялы градиентке арсы жреді. Энергияны АТФтен, НАДНтан алады.

АТФ+НОН АДФ +Фнг

АТФті гидролиздейтін фетменттер АТФаза деп аталады. К, Nа -АТРаза, Н-АТРаза, Са2-АТРаза, анионная АТРаза.

2.Н+-иондарды АТФті энергиясын пайдаланып мембрана арылы

тасмалдануы протонды помпа деп аталады (Н+помпа или Н -насос).

Ол клетканы рН-ын реттейді, мембранды потенциал райды, энергияны сатау жне айналдыру, мембранды жне алыса тасмалдау, минералды элементтерді сііру ж. т.б.

Насос – ол ерекше белок, мембранаа барып тратын.

• Ішкі жаынан натрий мен АТФ кіреді, сырты жаынан - калий.

• Белок конформациялы згергенде иондар тасмалданады. Белок АТФаза ретінде де жмыс істейді. Шыан энергияны тасмалдауа пайдаланаді.

• Оны бірінші ретті тасмалдану деп айтады.

• 2 калий ионны орынына 3 натрий ионы шыады.

Соны себебінде клетканы іші теріс зарадталады. Мембрананы екі жаында потенциалды айырымы пайда болады.

• Шыан натрий клеткаа айтадан диффузияланады, біра те баяу.

Екінші ретті активті тасмалдану. Онда тасмалдаыштар болып белгілі белоктар келеді, ал АТФті энергиясы оларды мембрана арылы

тасмалдануына пайдаланады. Затты тасымалдануы жне энергия беретін реакция бірге осарланып жреді. Кбінесе энергия беретін реакция ретінде

АТФ гидролизі болады. АТФ гидролизі нтижесінде шыан энергия пайдаланып мембрана арылы заттарды тасымалдануы біріншілік активті транспорт (первичный активный транспорт) деп аталады.

а) Затты тасымалдануын жзеге асыратын транслоказа АТФ- азалы активтілігіне ие болады. Осындай механизм арылы саркопазмалы ретикулумыны цистерналарына Са 2+ - иондарын тасымалдайтын Са 2+ -насостары ызмет атарады, Nа + ,К + -АТФ-аза Nа + -, К + -иондарыны плазмалы мембрана арылы АТФ-туелді тасымалдануын іске асыртады.

б) Затты транспорты АТФ гидролизін жзеге асыртатын реакцияларды крделі жиынтыымен байланысан. Мысалы ретінде аминышылдарды мембрана арылы тасымалдануы.

Активті транспорты энергиямен амсыздандыру шін екінші механизмі. Бл механизмде екі зат осарланып мембрана арылы тасымалданады. Бір затты, мысалы Х, концентрация градиенті бойы пассивті транспортты жреді, екінші зат осарланып концентрация градиентіне арсы тасымалданады, яни активті транспорты іске асады. Бл транспорты екіншілік активті транспорт (вторично-активный транспорт) деп атайды.

Транспорты бл тріні екі варианты болады:

1. активті симпорт

2. активті антипорт.

Активті симпорт – екі зат транслоказа атысумен мембрананы бір жаына тасымалданады. Мысалы ретінде, симпорт жолымен глюкоза ішек жне бйрек клеткаларыны ішіне Na + -иондарымен бірге тасымалданады. Бір белок-тасымалдауші глюкоза мен Na + - иондарын байланыстырады да мембрана арылы тасымалдайды.

Активті антипорт – транслоказа екі заттарды зара кері баытта тасымалдайды. Мысалы, плазмалы мембрананы рамындаы Na + -Са + -насос активті антипорт трінде екі иондарды тасымалдайды. Na + -иондары концентрация градиенті бойы клетканы ішіне тасымалданады, ал Са + -иондары концентрация градиентіне арсы клеткадан шыып кетеді.

Активті антипорт арылы заряды ксас иондар тасымалданады.

37.

Биоэлектрлік потенциалдар теориясы.
Биоэлектрлік потенциалдар деп жануарларды, адамдарды тканінде, клеткаларында пайда болатын потенциалдар айырмасын айтамыз. Биоэлектрлік потенциалдар сімдіктерде де пайда болады. Тірі организмдегі потенциалдар айырмасыны алай пайда болатынын тсіну шін еретінділердегі патенциалдарды алай пайда болатынын арастыра кетейік.
Ерітінділерде пайда болатын патенциалдар электронды жне ионды болып екіге блінеді. Айталы, еретіндіге мыс жне мырыш (цинк) салынан екен десек. Мыс еріген кезде бос электронды жне ионды бліп шыарып, зі о зарядталса, мырыш ол электрондарды абылдайды да теріс зарядталады. Сйтіп, ерітіндіде потенциалдар айырымы пайда болады. Ерітінділердегі иондарды серінен пайда болатын потенциалдарды ион типті потенциалдар деп атайды. Ион типті потенциалдар диффузиялы, мембраналы жне фазааралы болып шке блінеді.
Диффузиялы потенциалдар концентрациялары: р трлі екі ерітіндіні шекарасында байалады. Айталы, бір ыдыса р трлі концентрациялы екі ерітінді йылан делік. Аныыра болу шін тз ышылын алайы (HCl – соляная кислота). Осыдан екі трлі концентрация жасайы та, оларды ортасы аламен блінген бір ыдыса ялы. Сонда иондар концентрациясы жоары ерітіндіден концентрациясы тмен ерітіндіге арай озала бастайды. Иондар диффузиясыны жылдамдыы оларды озалыштыына тікелей байланысты болады. Хлор ионыны озалыштыы – 65,5
см² · Ом¹ Г – экв, ал сутегі ионыны озалыштыы –315 см² · Ом¹ Г – экв. Сутегі ионы хлор ионына араанда тезірек озалады екен.

Биопотенциал (биоэлектрикалы потенциал, ескерілген. биоток) — зерттелетін тірі тін мысала ми, жасуша жне баса да рылымдардаы зарядтарды зара арым-атынасыны энергетикалы сипаты. Осында метаболикалы процесті характерін, яни оны биоэлектрикалы белсенділігін сипаттайтын абсолюттік потенциалы емес, ал жасушаны екі нкте арасындаы ртектілігі лшенеді. Трлі органдарды жадайы мен ызметі туралы апаратты алу шін биопотенциал пайдаланады.

Пайда болу салдары

Жеке жасушалардаы оздырылан жне оздырылан емес бліктер потенциалдарды ртектілігі оздырылан жасуша блігі оздырылмаан жасуша блігінен кіші болуымен сипатталады. Жасуша шін потенциалдарды ртектілігі жеке жасуша потенциал жиынтыымен аныталады.

Электрикалы потенциалдарды ртектілігі, бір жадайларда, организмні тіршілігі шін маызды рл атарады (электрикалы ттасанат), ал кейбір жадайда, биохимиялы алмасуды жанама сері болу ммкін.

38.

Іс-рекет потенциалы жне тынышты потенциалы

Іс-рекет потенциалы дегеніміз жасушаны озуы кезінде пайда болатын потенциалды атаймыз. Кп жадайда, ол тез арада зіні максимунына ( ~0,1—10 миллисекунд ішінде) жетіп, кейін баяулап (миллисекундтан — секунд ішінде) нлге дейін жетеді.

Тынышты потенциалы — жасуша жне оны рамы орналасан ортадаы бар потенциал аталады.

Заымдану потенциалы— заымдалан жне заымдалмаан жасуша блігі арасындаы потенциал. Жасушаны заымдалан блігі заымдалмаан блігіне араанда теріс потенциала ие болады.

Биопотенциалдарды табиаттаы кріністері

Кейбір жануарларды организмінде орану жне шабуыл жасау шін жоары потенциалды тудыратын арнайы жасушалар бар. Бл электрикалы кш бірнеше жздеген вольта дейін жетеді:

· Электрикалы ттасанат

· Электрикалы жыланбалы

39.

Медициналы диагностика

Потенциалдар айырмасыны уаыт бойынша згеруін электрограмма дейді.

Жректі биопотенциалдарыны уаыт бойынша згеруін электрокардиограмма (ЭКГ) деп аталады.

ЭКГ- жрек цикліні белгілі бір уаытында жректе пайда болаты электрлік былысты тіркеп жазып алу дісі болып табылады.

Ми абатыны биопотенциалыны уаыт бойынша згеруін электроэнцефалограмма (ЭЭГ) деп атайды.

ЭЭГ- бас миыны ртрлі блігінен шыатын электірлік потенциалдар тербелісін тіркеу дісі.

Блшы ет биопотенциалыны уаыт бойынша згеруін электромиограмма (ЭМГ) дейді.

Жректі биопотенциалдарыны уаыт бойынша згеруін электрокардиограмма (ЭКГ) деп аталады.

Нерв импульстарыны синапсты мембрана арылы ткізілу задылыын тсіндір, электрік жне химиялы синапстара мысал келтірііз

Нерв жйесіні маызыНерв жйесі организмді згеріп отыратын сырты орта факторларына бейімдеп, оны бірттастыын амтамасыз етеді. Нерв жйесі жасушаларды лпаларды, мшелер мен мшелер жйесіні ызметтерін реттеп, оларды зара байланыстырады. Нерв жйесі сырты жне ішкі тітіркедіргіштерге организмні жауап айыру ммкіндігін береді.Нерв жйесіні жоары блімдері психикалы іс-рекетті крініс беріп жзеге асуын амтамасыз етеді. Нерв жйесі – информацияны жылдам жеткізетін жне басаруды жзеге асыратын крделі йымдасан рі жоары дрежеде маманданан жйе.

Нерв жйесі ызметтік жаынан 2 блімге жіктеледі:

1) Соматикалы нерв жйесі.

2) Вегетативтік нерв жйесі.

Нерв талшытары, олара тн асиеттер

Нерв талшытарыны яни нерв жасушала сінділеріні е негізгі асиеті — здері арылы озу импульстерін ткізу (тарату) болып есептеледі. Біртекті нерв жасушаларынан шыатын нерв талшытары шоырланып орта нерв жйесі шеберінде ткізгіш жолдар деп аталады.

Нерв талшытарыны морфологиялы белгісіне арай балдырлы немесе миелинді жне балдырсыз (миелинсіз) деп екі топа айырады. Миелинді сезгіш жне озаыш талшытар сезім органдары мен аа еттерін жабдытайтын нервтерді, сондай-а вегетативтік нерв жйесіні рамына енеді. Миелинсіз талшытар омырталы жануарларда негізінен симпатиалы нерв жйесіне тн.

Миелин абыы миелоциттерді (Шванн жасушаларыны) осьтік цилиндрді бірнеше айтара орауыны нтижесінде пайда болады. Орамдар бір-бірімен кіргісіп тыыз майлы орап — миелин абыы тзіледі. Ол талшыты бойында рбір 1-2 мм сайын зіліс жасайды. Мндай ашы айматыі Ранвье зілістері деп атайды, оларды диаметрі 1 мкм шамасында.

Балдырсыз талшытарда миелин абыы болмайды, олар тек Шванн жасушалаларымен (невриллемамен) ана апталан. Нерв талшытарындаы рылымды элементтерді де райсысыны зіне тиісті ызметі бар.

Невтерден озу туді задары. Нерв арылы озу туге (таралуа) тн бірнеше ерекшеліктер бар.

1. Нерв талшыы морфологиялы функциональды заымданбаан, сау болуы керек. Мны талшыты анатомиялы жне физиологиялы зіліссіздік заы деп атайды. Егер талшыты кесіп иса немесе оны бір бліміне жоары не тменгі температурамен, я улы заттармен (мыс.тетродотоксинмен), анестетиктермен сер етсе ол арылы озу тпейді.

2. Екі баытта ткізу, яни нерв талшыы озуды екі баытта да ткізе алады. Бл задылыты 1877 жылы з тжірибесінде Бабухин длелдеген.

3. Жекелеп ткізу. андай да болмасын шеткі нерв бааны трліше нерв талшытарынан ралан. Онда озаыш, сезгіш жне вегетавтивтік нерв талшытары болады. Біра, єр нерв озуды жекелеп ткізеді. Осыан орай бір нерв зіндегі р трлі талшытар арылы трлі шеткі органдара импульстер жеткізіп, оларды ызметін згертеді. Мселен, кезеген нерв ккірек уысындаы барлы органдарды, рса уысындаы кптеген органдарды жабдытайды.4. Нерв талшыыныњ салыстырмалы шаршамайтындыы. Егер нерв-ет препаратын за уаыт ыраты тітіркендірсек, біраздан кейін ет шаршап, жиырылуын тотатады, ал нерв озу ткізу абілетін жоалтпайды. Бл асиетті 1883 жылды Введенский байаан.Синапс, рылымды-ызметтік йымдасуы

«Синапс» ымын ылыма 1897 жылы аылшын физиологы Ч.Шеррингтон енгізді. Синапс рылымында негізгі ш блімді айырады:1-пресинапсты звеноны немесе пресинапсты (кп жадайда ол аксонны е аыры тарматарынан трады); 2- постсинапсты звеноны немесе пастсинапсты (кбінесе ол келесі нейрон денесі немсе дендрит мембранасыны байланыс тзетін аймаы); 3- пресинапс пен постсинапс арасындаы болар — болмас (10-50 нм-дей болатын) синапсты саылауды. Пресинапс пен постсинапс мембраналарыны бір-біріне дл (сай) келетін байланыс тзетін аймаы кп жадайда пресинапсты мембрана немесе мембрана деп те атайды.Аксон талшылытарыны жасуша денесінде тзетін синапстарын андай жасуша

23:47:53

блімімен байланысуына арай: аксоматикалы, аксо-дендриттік, аксо-аксональды, одан баса р трлі нейрондар дендриттеріні арасында дендро-дендриттік, нейрон денелерін бір-бірмен байланыстыраты сомато-соматикалы жне жасуша денесі мен дендриттер арасыда сомато-дендриттік синапстар да болады.Синапстар арылы озу туді екі механизмін айырады: электрлік жне химиялы. Е кп тарааны химиялы синапстар, содан со –электрлік синапстар, е азы – аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар арапайым нерв жйесі бар жануарларда басым болады. Синапсты ай механизм арылы озу ткізетіндігі кп жадайда синапсты салауды диаметрі айындайды. Химиялы синапстарда оны шамасы 10-20 нм –дей. Пресинапсты то саылауа жеткенде ондаы тменгі кедергіге байланысты жайылып, кші кемиді де , субсинапсты мембранаа оны небєрі0,0001 блігі теді. Ал бл мембраналоы потенциалды озу тууа жететіндей згерісін рбіте алмайды. Сол себептен де химиялы синапста озуды берілуі химиялы заттарды (медиаторларды) атысуымен жзеге асады. Медиаторлар пресинапсты артындаы кеейген аксон терминаль блігіні ішінде болатын диаметрі 30-50 нм шамасындай кпіршіктерде орналасады. Нерв талшыыны бойымен келген импульсті єсерінен пресинапс мембранасындаыкальций каналдарыны ткізгіштігі жоарлайды да, ішке арай тетін кальций иондарыны аыны кшейіп, кпіршікткр маындаы оларды концентрациясы артады. Бл концентрация тиісті шамаа жеткенде кпіршіктер пресинапсты мембранаа арай жаындап, тіпті онымекнсіісіп кетеді. Осы кезде олар жарылып, ішіндегі медиатор кванттары босайды (єр кпіршікте 1 квант, єр квантта бірнеше мы молекула болады). Химиялы зат – медиатор синапсты саылауа тсіп, субсинапсты мембранадаы арнайы билок-липоидты молекулалардан туратын сезгіш рецепторлы туындымен зара єрекеттеседі. Субсинапсты мембрананы ион ткізгіштігі згереді. Егер медиатор озу тудырушы болса мембанада деполяризация жреді. оздырушы постсинапсты потенциал пайда болады. Медиатор кванттарыны млшері жеткілікті болан жадайда оздырушы постсинапсты потенциал таралатын єрекет потенциалына айналады.

Электрлік синапстардаы саылау диаметрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен оса бл саылауларда диаметрі 1-2 нм-дей болатын белокты молекуладан тратын, пресинапсты мембрана мен субсинпсты мембранаа бойлай еніп оларды зара байланыстыратын кпіршелер – каналдар болады. Каналдар біраз бейорганикалы иондарды, кейбір майда молекулаларды бір жасушадан екіншілеріне туіне кмектеседі. Осындай синапстарда электрлік кедергі те аз болады да, пресинапсты ток кші лсіреместен постсинапсты жасушаа теді.

Химиялы сиапстара тн болатын бірнеше функциональды ерекшеліктер бар: 1. Олар арылы озу кешігіп теді (сиапсты кешігу), мысалы, жылыандыларда 0,2-0,5 мс. Ал электрлік синапстарда мндай кешігу болмайды. 2. Химиялы синапс арылы озу тек бір баытта теді, йткені тиісті сигналды жеткізуге тиісті медиатор пресинапсты звенода ана орналасады. Электрлік синапстарда озу кбінесе екі баытта да те алады. 3. Химиялы синапстардаы медиаторлар здеріні табиатына, ызметіне арай, постсинапсты (субсинапсты) мембранада озу да, тежелу де тудыра алады. Электрлік синапстар арылы тек озу ана те алады, йткені пресинапстардан нерв импульстері постсинапсты звеноа ыли да деполяризация толыны трінде жетеді.

Адам мен жоары сатылы сторектілерді орталы нерв жйесінде оздырушы жне тежеуші медиаторлар ролін атаратын мына заттарды атауа болады: ацетилхолин, катехлораминдер (адреналин, норадреналин, дофамин), серотонин, нейтральды амин ышылдары (глутамин, аспарагин), ышыл амин ышылдары (глицин, гамма-амин май ышылы — ГАМ), полипептидтер (энкефалин,соматостатин), т.б. заттар.