Жрек пен бас миды электрлік белсенділігін зерттеу дістерін мысалдармен тсіндірііз
Электрокардиограмма.
озуды жмыс миокардыны аса кп жасушаларын амтуы осы жасушаларды бетінде теріс зарядтарды пайда болуын
тудырады. Жрек уатты электр генераторына айналады. Жоары электрлік ткізгіштігі бар дене лпалары жректі электрлік потенциалын дене бетінен тіркеуге ммкіндік береді. Жректі электрлік белсенділігін зерттеуді В. Эйтховен, А.Ф. Самойлов, Т.Льюис, В.Ф. Зеленин жне т.б. сынан осындай дістемесі электрокардиография деген ата ие болды, ал оны кмегімен тіркелетін исы электрокардиограмма (ЭКГ) деп аталады. Электрокардиография жректе озуды таралу динамикасын баалауа жне ЭКГ- згеруі кезінде жрек ызметіні бзылуын жорамалдауа ммкіндік беретін медицинада ке таралан диагностикалы діс болып табылад. азіргі кезде арнайы ралдар – электронды шейткіштері жне осцилографтары бар электрокардиографтар оланылады. исы сызытар озалмалы ааз жолаына жазылады. Блшыетті белсенді ызметі кезіндегі жне алыстаы зерттелетін объектіден
ЭКГ жазатын ралдар жасалан. Бл ралдар- телеэлектрокардиографтар деп аталады жне олар радиобайланысты кмегімен ЭКГ-ны араашытыа тарату принципіне негізделген. Осындай тсілмен жарыс кезінде спортшыларды, арыштаы космонавтарды жне т.б ЭКГ-сы тіркеледі. Жрек ызметі кезінде пайда болатын электрлік потенциалдарды телефон сымдары арылы беріліп, ЭКГ-ны пациенттен лкен ашытаы арнайы орталыта тіркейтін ралдар жасалан.
Кеудеде жректі белгілі бір орында орналасуы жне адам денесіні зіндік бір пішініні болуы салдарынан жректі озан (-) жне озбаан бліктері арасында пайда болатын электрлік кштік сызытары дене бетінде біралыпты таралмайды. Сол себепті электродтарды орналасуы жеріне байланысты ЭКГ трі жне оны тістеріні вольтажы ртрлі болады.
ЭКГ- ны тіркеу шін ая- ол мен кеуде бетіндегі потенциалдарды тіркелімі (тармаы) жргізіледі. детте ш трлі стандартты тіркелім дісі олданылады:
І-тіркелім: о ол - сол ол;
ІІ-тіркелім: о ол - сол ая;
ІІІ-тіркелім: сол ол - сол аяы.
Электроэнцефалография туралы жалпы тсінік
Электроэнцефалография( ЭЭГ)- ( электр + грек.ѕ- “бас миы”+ - “жазамын”, кескіндеу )- бл миды электрлік белсенділігіні задылытарын зерттейтін электрофизиологияны бір блімі. ЭЭГ бас миыны функционалды жадайыны анализіні жне оны тітіркендіргіш рекетіні реакциясыны орындалуына ммкіндік береді. ЭЭГ жазбалары емдік жне диагностикалы жмыстарда( сіресе эпилепсияда), анестезиологияда, миды ес, адаптация сияты функцияларын анытау шін олданылады.
Электроэнцефалография- бл миды биототарын тіркеу дісі. Ми жасушасында жйке жасушасыны озуы кезінде ми блімдеріні потенциалдарыны айырымыны заымдануы байалады. Потенциалдар айырымыте аз болады, біра электроэнцефалографты кмегімен олар кшейіп, тіркеледі.Биототар ааз бетіне жне электронды сулесі бар ттікше экранына тіркеледі.Биопотенциалдарды кпканалды дістемелері олданылады. Оларды дістемелері миды шекелік жне желкелік бліктерінен алынады.
Электроэнцефалограмманы дістері толындарды анытауа ммкіндік береді. Олар тербеліс жиілігімен, амплитудасымен, пішінімен, оршаан орта жадайларымен( жарыты жне дыбысты) ажыратылады.
лкен адамдарда йы жне сергектік кезінде пайда болатын негізгі толындар – альфа мен бета толындар болып табылады. Альфа толындар 8-12 с тербеліс жиілікпен 70-80 амплитудада аныталып, кбінесе миды желкелік блігінде тіркеледі. Бета толындар 16-30 с тербеліс жиілікпен 10-30 амплитудада аныталып, кбінесе миды алдыы жарты шарында тіркеледі. Сондай-а тега мен дельта толындар тіркелуі де ммкін. Тега толындар 4-7,5 с тербеліс жиілікпен, ал дельта толындар 8-13 с тербеліс жиілігімен аныталуы ммкін.
Емшектегі балаларда ЭЭГ баяу толындармен аныталады. Осылай жаа туан балаларда тменамплитудалы дельта толындар пайда болады, тек кейде ара-арасында альфа толындар кездесуі ммкін. се келе жылдам толындарды салмаы кбейуі ммкін. Балаларда кбінесе эпилепсиялы талма, ішкібассйекті заымдануы, психикалы дамуды тежелуі кезінде ЭЭГ
зерттеулері жргізіледі. р трлі аурулар кезінде мида электрлік процестерді нормальды аысы бзылады. ЭЭГ-да патологиялы толындар пайда болады. Эпилепсия кезінде пик толын деп аталатын толындар пайда болады, альфа толын жоалып, бірте-бірте тменамплитудалы тербеліске айналады.
Биологиялы лпалармен сйытытарды электр ткізгіштігі: Тірі жйелерден траты жне айнымалы токтарды ту задылытарын тсіндірііз
Тірі лпалар, лпалы сйытармен оршалан, клеткалардан трады. Клетка цитоплазмасы мен лпалы сйытар электролит болып табылады, сондытан оларды кедергілері: цитоплазма кедергісі Rк жне лпалы сйы Rв актив кедергілер болып табылады жне олар ткізгіштік абілеті нашар клеткалы мембранамен блініп трады. Мндай жйеде статикалы См жне поляризациялы Сп электросыйымдылытар болады. Поляризациялы сыйымдылы, электр тоы электролит арылы ткенде пайда болатын, электрохимияля поляризация былысыны нтижесі. Ол то кші мен оны ту уаытына байланысты.
Клетка мембранасында болатын поляризациялы былыстар осымша активті поляризациялы кедергі Rп тудырады.
Статикалы клеткалы мембрана сыйымдылыын См жне поляризациялы Сп сыйымдылыты тізбектей осылан деп есептеуге болады, сондай а клетка цитоплазмасыны актив Rк кедергісімен клетканы мембраналы поляризациялы Rп кедергіні См жне Сп сыйымдылытармен тізбектей осылан деп есептеуге болады. Бл клетка ішілік кедергілер клеткадан сырт орта кедергісімен (Rв) шунтталады (сурет 5). Эквиваленттік сызбаны Rп жне Сп элементтерінен басалары жиілікке байланысты емес.
Биологиялы объектілер ткізгішті де, диэлектрикті де асиетіне ие бола алады. Клеткалар мен лпаьдердегі бос иондар оларды электр ткізгіштігін амтамасыз етеді. Тірі организмдегі электр тогын электрон, иондар алып жреді. Ом заы тірі организмде сол кйінде орындалмайды. ткізгіш арылы тетін токты шамасы кернеуге тура пропорционал екені белгілі: немесе . Бл Ом заы
Жлын сйытары, ан, лимфалар электр тогын жасы ткізеді, ал еттер, бауыр, кеуде еттері нашар ткізеді. Май жне сйек лпадері мен теріні кедергісі те жоары.
лпадар арылы гармоникалы задылыпен згеріп отыратын айнымалы ток
Айнымалы токты кернеуі мен айнымалы ток кші арасындаы атынас импеданс деп аталады, ол айнымалы ток тізбегіні толы электрлік кедергісі. Биологиялы объект шін импеданс раушылардан трады: . Оны активті раушысы - ішкі сйы орталарды (электрлиттерді) электрткізгіштігімен тыыз байланысты. лпаларда болып жатан ртрлі процестер де (энергия жоалтатын айтымсыз процестер) импедансты активті раушысына елеулі сер етеді. Реактивті раушысы зерттелетін лпаны сиымдылы асиеттерімен аныталады, наты аланда биологиялы мембраналарды сиымдылыы. Электрлік импедансты абсолют шамасы (модулі) мына рнекпен аныталады:
43 Биологиялы активті нуктелерге (БАН ) анытама берііз. Адам жне жануарлар терісіндегі БАН-ді биофизикалы асиеттерін жазыыз.
Биологиялы активті нктелер — денедегі ерекше нктелер. Олар спектрлік потенциалы, зат алмасуы, ызуы жоары, ал электрлік кедергісі тмен, те сезімтал клеткалардан трады. Биологиялы активті нктелерден оттек жедел сііріліп, кмір ышыл газы тездетіп шыарылады.
Адам денесінде 700 — 1000 биологиялы активті нктелер табылан. Олар белгілі бір жйемен орналасан, райсысы белгілі бір мшемен байланысты. р нктені тітіркенуі ерекше сезім тудырады. Ауыран адамды емдеу осыан негізделген. Биологиялы активті нктелерді кміс, ванадий, сйектен жасалан инемен сып тітіркендіреді немесе ыздырады. Сондай-а, биологиялы активті нктелерді импульстік тогымен тітіркендіру дісі де бар.
Жасспірімдер азасынан бйрек жетіспеушілігіні жедел-тпелі трін биологиялы активті нктелер згерісі арылы дер кезінде анытап, дрыс нсау жасау арылы дрігерге жолдаан жадайда, айытыруа болады, керісінше бл жадайда ол созылмалы трге айналады. Азадаы биологиялы активті нктелер арылы жасалатын жмыс жылдам жне зиянсыз, сонымен атар, залалсыз болып келеді. Айтылан, кішігірім методика зіні наты нтиже беретіндігімен отайлы болып келеді. Болашата дл осындай атерге рынбас шін андай да болмасын бйрек ауруынан емделген со оны жмысын адаалап отыру керек .
Барлы БАН-ны температуралы крсеткіштері тербелмелі згеріп траны байалды. Жоары крсеткіштер кезінде азаны зінде арынды трде жретін физиологиялы дірісті сипаттайды.
Бйрек патологиясы кезінде жасспірімдерді азасындаы биоактивті нктелерді температура крсеткіштеріні жоарылааны длелденді .
Биоактивті нктелерді температурасыны крсеткіштері 29,06¸33,6°С аралытарында болды. V67 Чжи-Инь аурикулярлы БАН е тмен, C7 Шэнь-Мэнь аурикулярлы БАН е жоары мндерді берді. алыпты жадаймен салыстырандаы сенімділік (p<0,05) аныталды.
Бйректе жетіспеушілігі бар оушылар азасында биоактивті нктелерді температуралы крсеткіштерінде мндер ерекшеленгені байалды. Бйрек меридианынан алынан биоактивті нктелерді температуралы крсеткіштері алыпты жадайдан керісінше тмендегені аныталды. Бл аза шалдыан бйрек ауруыны крделігімен тсіндіріледі.
Адам - кп ырлы физикалы жне психикалы кріністері бар бірттас жйе. р адамны жан дниесіні ерекшелігі, оршаан ортамен жне леуметтік трмысты жадайлармен байланысы ескерілген кезде ана ауруды ынуа болады. Ауру тек бір мшені ана заымдап оймай, ол бкіл азада згерістер туызады. Бір ауру р адамда ртрлі туі ммкін, яни емдеу жне ктім жргізу рилы, жеке дара болуы керек. Мейірбикені науасты тсіне білуіні, оны уайымын сезінуіні маызы зор. азіргі кездегі мейірбике ісіні мні - бл мейірбикелік тжірибені ылыми дісін, яни мейірбикелік процесті олдану арылы науаса ктім жргізу. Мейірбикелік рдісті жзеге асыру шін мейірбике білуі ажет ртрлі ауруларды ауіп факторларын, клиникалы кріністерін, асынуларын, алдын алуды; шыл жадайларда дрігерге дейінгі алашы кмек крсету шараларын; ішкі мшелер аурулары кезіндегі науастарды мселелерін, мейірбикелік рдісті мнін. Мейірбике істей білуі ажет: мейірбикелік рдіс бойынша науастарды мейірбикелік ктімін йымдастыру , емдеу-диагностикалы жне алдын алу шараларын жргізу кезінде жауапкершілікті аткаруды; алашы медициналы кмекті крсетуді; жрек-кпелік реанимацияны жргізуді, паллиативті кмек крсетуді ктім мен зін-зі кту сратары бойынша науасты жне туыстарын йрету ксіптік ызмет барысында науастармен, ріптестермен арым-атынаста болу.
Емдеу мекемелері жне оларды ызметінін трлері Адам денсаулыы - бл психикалы, физикалы жне леуметтік л-ауатты косындысы. азастан Республикасы азаматтарыны денсаулы сатау кыы Конституциямен бекітілген жне азастан Республикасыны 19.05.1997 жылы
23:00:40
(17.12.1998 жылы згерістермен, толытырулармен) "азастан Республикасы азаматтарыны денсаулыын сатау туралы " заында жзеге асырылан, Амбулаторлы кмек: 1) амбулатория (шаын поселокты, нерксіптік ксіпорынны немесе ауылды жерді трындары шін) немесе фельдшер-акушерлік пункт (ауылды жерде); амбулаторияда ауруларды абылдау тек негізгі мамандытар бойынша жргізіледі (терапевт, хирург, стоматолог, гинеколог); 2) ірі нерксіптік ксіпорындарда медициналы кмекті медико-санитарлы блім (МСБ) крсетеді (онын крамына стационар, емхана, здравпункт, профилакторий кіруі ммкін); 3) здравпункт - МСБ немесе емхананы крамдас блігі (ксіпорындарда, рылыстарда, жоары жне орта оу орындарында), мнда алашы медициналы кмектен баса аурушылыты алдын-алу жне тмендету шін жоспарлы санитарлы-гигиеналык рі емдеу-профилактикалы шаралар жргізіледі; 4) емхана - келген науастара, сондай-а йде, ауруларды жне оларды асынуларыны алдын-алу бойынша емдеу-профилактикалы шаралар жргізіледі; барлы маманды дрігерлері абылдайды; лабораторлы, диагностикалы жне емдеу блмелері бар; науастарды анытау, квалифицирленген кмек крсету, аурушылыты зерттеу, профилактикалы арау, диспансеризация - ауруларды белгілі бір блігіні денсаулыын белсенді баылау - бойынша жмыс жргізеді; 5) диспансерлер - диспансерлік діспен жмыс істейтін ерекше мамандандырылан емдеу-профилактикалы мекеме, белгілі бір аурумен сыраттанатын адамдарды емдейді (онкологиялык, психоневрологиялы жне т.б.); емдеу жне алдын-алумен атар патронаж (науастарды йінде жйелі белсенді трде баылау), санитарлы-насихатты жмыс жргізеді; 6) жоары квалифицирленген медициналы кмек керсететін мамандандырылан кенестік-диагностикалы орталы (кбінесе ірі кпсалалы ауруханаларда, медициналы университеттерде жне т.б.); 7) йелдер консультациясы - гинекологиялык ауруларды емдеу жне алдын-алу, жктілерді баылау жмыстары жргізіледі; акушерка дрігерге кабылдау ксзіндс кемектеседі, жктілер патронажын жргізеді, оларды нрестелерді ктуге жне жеке бас тазалыына йретеді; 8) жедел жрдем станциясы тулік бойы жмыс істейді, трындара шыл кезде кмек крсетеді; бригаданы шаыруа зі баратын, зі алашы кмек крсететін жне науасты ауруханаа жатызатын фельдшер басаруы ммкін; жедел жрдем клігіндегі казіргі кездегі ралдар стационара дейінгі жолда шыл кмек крсетуге жне реанимациялы шаралар жргізуге ммкіндік береді. Стационарлы медициналы кмек жйелі баылауды, емдеу мен тексеруді крделі трлерін ажет ететін науастара крсетіледі.
45Электромагниттік сулеленуді кзбен кру ммкін емес, ал елестету оны иын, сондытан арапайым адам одан оранбайды десек те болады. Егер жер жзіндегі барлы рылы шыаратын электромагниттік сулелену серін осса, ол кезде Жер бетіндегі табии геомагниттік ріс миллиондаан есеге асып кетер еді.Электромагниттік ластануды масштабы жер бетінде кбейіп келе жатандыы соншалы, Бкіллемдік денсаулы сатау йымы бл проблеманы адам міріндегі зекті мселе ретінде арастырып отыр. рине, азіргі дамыан заманда бізді «кмекшіміз» болып кеткен электр рылыларсыз мірімізді елестету иын. Біра техникалар адам мірінде ерекше орын алатындыы соншалы, тіпті оларды зиян жатары бар екенін біліп трса та одан бас тарта алмаймыз. Бл дипломды жобаны негізгі масаты кнделікті олданып жрген гаджеттеріміз бен бізге уаытында хабар таратып тратын сан алуан рылылардан шыан электромагниттік рісті аншалыты зиян екенін зерттеу. Осы заманы радиоэлектрониканы те арынды енуі, оны ішінде ртрлі радиолокациялы жйені жне ондырыларды орналасуы, оны пайданушылар кеістігін кеейтті, олар радио-толынны аса жоары жиіліктегі (АЖЖ) диапозонды рекетке кшті. Осындай крсетілген физикалы сер факторы,тек мамандара ана емес, АЖЖ-к генераторы рістік ызметімен шылданатындар жне кейбір тікелей атнасы жо адамдар да техникалы жабдытарымен жмыс атаруда
1.2 Электромагниттік сулелену кздері. Радиожиілік жне аса жоары жиілік Радиожиілік жне аса жоары жиілікті электромагниттік сулелерді шыару кздері болып адам ажеттілігіне жасалан, р трлі сферадаы рылылар мен бйымдар болып табылады. Осы негізгі рылыларды кбінде электромагниттік сулеленуді физикалы асиеттері олданылады: кеістікте жайылу жне сыну, материалдарды ыздыру, заттармен зара рекеттесу жне т.с.с., сонымен атар электромагниттік сулелерді кеістікке таратуа арналмаан, баса да згеше жмыстарды жасауа арналан, біра зиянды электромагниттік сулелерді шыаратын рылылар да кездеседі. Радиожиілікті жне аса жоары жиілікті электромагниттік сулелерді асиеті болып байланыс саласындаы 2 шекараны кеістікте жайылу жне сыну арылы байланыстыру болып табылады (радио жне телестанция, ретрансляторлар, радио жне ялы телефондар) жне радиолокациялар (р трлі міндет атаратын радтолокациенды жиынтытар, навигациялы рылылар). Радиожиілік жне аса жоары жиілікті электромагниттік сулелелендіруді ммкіншілігін р трлі техникада материалдарды деуде олдану шін р трлі материалдарды ыздыру, жартылай ткізгіштерді ыздыру шін, синтетикалы материалдарды днекерлеуге, азы-тлік дайындауда (ыса толынды пеш), медицинада (физиотерапевттік ондырылар) кеінен олданады. ыса толынды пеш (немесе аса жоары жиілікті пеш) микротолынды немесе аса жоары жиілікті сулелену деп те аталатын электромагниттік сулеленуді таматы ыздыру шін олданады. ыса толынды пешті жмыс жасау жиілігі 2,45 ГГц-ті райды. Дл осы жиіліктен кп адамдар олады. Біра заманауи ыса толынды пештерде электромагниттік сулелерді жмыс аумаынан сырта шыармайтындай етіп жасаан. Сонда да бл электромагниттік сулелерді пештен сырта шыпайды деп сеніммен айта алмаймыз. р трлі жадайларда электромагниттік сулелерді блігі сырта шыады, сіресе есігіні астыы о жа блігінен арынды шыатыны зерттелген. Электромагниттік сулелерді кеістікте тудыра алатын техникалы рылылар электромагниттік сулелерді тікелей шыару кздері болып саналады. Блар радиоаппараттарда антендік жйелер, генераторлы лампалар, фидерлік тракттермен дрыс жаланбаан жерлер, генераторлы шкафтарды экрандалан ауматары, электронды-визуальды рылылардаы апарат крсету экрандары; материалдарды термодеу ондырыларында- жмыс индукторлары жне конденсаторлар, келістіруші (согласующие) трансформаторлар, конденсаторды батареялары, фидерлік желілерде экрандалан орындар. Радиолокационды станциялар ережеге сай
23:36:58
айна трізді антеннамен рылан жне «оптикалы оське» баытталан, суле тріндегі тарбаытталан сулелену диаграммасы болады. Радиолокационды жйе 500 МГц-тен 15 ГГц-ке дейінгі жиілікте жмыс жасайды, біра блек жйелер 100 ГГц жиілікке дейін жмыс жасай алады. Олардан шыан электромагнитті сигнал баса электромагнитті сигнал шыару кздерінен ерекше. Антенаны кеістікте периодты трде орын ауыстыруына байланысты кеістіктегі зілісті сулеленуге келіп соады. Сулеленуді уаытша зілістілігі радиолакаторды сулеленуге циклды жмысына негізделген. Хабар таратыш радиоорталытар зіне арнайы таайындалан аймата орналастырылады жне те лкен ауматы (1000 га-а дейін) алып жатыуы ммкін. Ол з рылысына сйкес, радио-хабар таратыш тратын орын жне бірнеше ондаан антенді-фидерлік жйе орналастырылатын антенді аладары бар бір немесе бірнеше нысаннан трады. Хабар таратыш радиоорталытар тудыратын электромагниттік сулеленуді жаымсыз ректі байалатын айматы шартты трде 2-ге бліп арастыруа болады: - Айматы бірінші блімі- радиохабар таратушы мен антенді-фидерлі жйе ызметін амтамасыз ететін барлы ызмет орналастырылан хабар тарату радиоорталы аймаы. Бл оралан айма, оан тек ана таратыштармен, коммутаторлармен жне антенді-фидерлі жйелермен байланысты жмыс жасайтын профессионалды адамдар ана жіберіледі. - Айматы екінші блімі- хабар тарату радиоорталыымен іргелес жатан айма, бл жата барлыына рсат етілген жне мнда трын й салып адамдар орналасуа болады, біра бл аймаа орналасан халыа сулелену аупі тнеді. Хабар тарату радиоорталытар орналасан аймата, ал кейде айматы сыртында да жоары дрежелі электромагниттік толынны тмен, орташа жне жоары жиілікері байалады. Хабар тарату радиоорталытары айматарында электромагнитті жадайы жнінде анализ бойынша зіндік интенсивтілігі жне рбір радиоорталытаы электромагниттік сулеленуді таралуына байланысты оны те иын жадайда екенін крсетуде. Осыан байланысты рбір хабар тарату радиоорталытарына жеке-жеке зерттеулер жргізіледі. Халы оныстанан жерде электромагниттік сулелену кзі болып азіргі жадайда оршаан ортаа аса жоары жне ультражоары диапазондаы ультраыса толындар сулелендіретін радиотехникалы тарату орталытары саналады. Адамды жне оршаан ортаны лкен дрежеде сулелендіретін орта болып антен тірегіші 180 м-ден аспайтын радиотехникалы тарату орталыы орналасан айма болып саналатынын кптеген салыстырмалы анализдерден круге болады.
.Электромагниттік толындар — байланыс тізбегін райтын екі сымны арасындаы электрлік жне магниттік рістер бір-бірімен белгілі бір электромагниттік энергия млшерінде байланыста болатын толын.
Баыттаушы байланыс жолы бойымен таралатын бірнеше электромагниттік толындар. Олара жататындар:
• электромагниттік клдене толын,
• жоары ретті электр Е толыны,
• жогары ретті магниттік Н толын жне
• аралас толындар.
Клдене толын негізгі толын болып саналады. Ол клдене Е толыны мен Н толынынан трады. Сым бойымен баытталан толындар болмайды. Яни, электромагниттік рісті кш сызытары тек ана сымны клдене имасыда болып, траты токты статикалы кернеуіні рісіндей болады. Клдене толын тек байланыс жолдары сымдарыны потенциалдарыны табасы р трлі боланда ана кездеседі. Клдене толын сымды байланыс жолымен жиілік ауымы шектелген сигналдарды тарату шін пайдаланылады. Яни, симметриялы немесе коаксиал жптарымен берілетін токты негізі ткізгіштік ток боланда пайдаланылады.
Электрлік Е мен магниттік толындар жоары ретті толындар болып саналады. Оларда клдене электр жне магнит рістерден баса бір-бірден электрлік немесе магниттік бойлы толындар болады. Сондытан оларды кш сызытары сымдарды клдене имасыца да зына бойында жатады. Мндай толындар те жоары жиілік диапазонда ыздырылады. Ондаы токты негізі ткізгіштік ток емес диэлектрлік ыыстыру тогы болады. Олар
электромагниттік энергияны металл немеседиэлектрик толын жолдарымен жне сырты толынды бір сым бойымен бергенде пайдаланылады.
Аралас толындарда барлыгы алты (ш координатта) толын компоненттері болады. Мндай аралас толындарга диэлектрлік толын жолдардагы жне суле тарататын жарыжол (сулежол) толындары жатады.
• 2. Ортаны асиетіне байланысты кеістікте белгілі бір жылдамдыпен таралатын электромагниттік ріс. Оны вакуумдегі таралу жылдамдыы
300 000 км/с (жарыты таралу жылдамдыымен бірдей). Біртекті изотропты ортада электрлік кернеулік (Е) жне магниттік кернеулік (Н) бірбіріне жне толынны таралу баытына перпендикуляр болады, яни электромагниттік толын колдене толын болып табылады. Кеістікті кез келген нктесінде Е жне Н толындарыны фазасы бірдей болады. Е жне H ашытыты (R) артуына арай 1/R шамасына азайып отырады. рістерді осылай баяу шуі — электромагниттік толын арылы аса лкен ашытыпен байланыс орнатуга жадай жасайды. H толын зындыы бойынша H >1012 см толындар радиотолындар атарына, 5- 10-2 - 7,4-10-5 толындар инфраызыл толындары атарына жатады
Айнымалы электромагниттік ріс тербелістеріні кеістікте таралуын электромагниттік толын деп атайды. Максвеллді болжамы бойынша электромагниттік толын тогы бар ткізгішті бойымен, диэлектрикте жне электр зарядтары жо вакуумде де тарала алады. Максвелл теориясынан шыатын аса маызды салдарды бірі — электромагниттік толынны таралу жылдамдыыны шектілігі. Оны есептеулері бойынша электромагниттік толынны таралу жылдамдыы:
м\с, (3.1)
мндаы Ф\м — электрлік жне Гн\м— магниттік тратылар. Бл электромагниттік рісті іргелі асиеті. Электромагниттік толынны ортадаы таралу жылдамдыы Максвелл формуласы бойынша аныталады:
, (3.2)
мндаы — ортаны сыну крсеткіші, — ортаны диэлектрлік жне — магниттік тімділіктері.
Электромагниттік толынны теориялы есептеулер арылы табылан вакуумдегі жылдамдыы тікелей лшенген жары жылдамдыына те болуыны маыздылыы ерекше. Жары — электромагниттік толын болып шыты.
Енді электромагниттік толынны кеістікте таралу механизмін арастырайы. Осы трленулерді жзеге 3.5-сурет асыру шін кеістікті кез келген бір аймаында рісті біреуіні йытуын туызу ажет. 3.5-суретте йынды электр жне магнит рістеріні йытуыны таралу процесі крсетілген. Оны тепе-тедік алпында тербелетін немесе шебер бойымен тербеле озалатын электр заряды арылы жзеге асыруа болады. Кеістікті бір нктесінде те лкен жиілікпен тербелетін электр зарядыны айналасында, модулі мен баыты периодты згеретін электр рісіні кернеулік векторы пайда болады. На осы мезетте модулі жне баыты да периодты трде згеретін магнит рісіні индукция векторы да туады. Бл рісті тербелістері жаын жатан нктелердегі электромагниттік тербелістер кзі болып табылады жне оан бір-біріне перпендикуляр электр рісіні кернеулік векторы мен магнит рісі индукциясы векторыны тербелістері кешігіп жетеді. Осылай электромагниттік pic кеістікті барлы баытында м\с жылдамдыпен электромагниттік толын трінде тарайды (3.6-сурет).
Электромагниттік толындаы жне векторларыны кез келген нктесіндегі тербеліс фазалары бірдей. Бірдей фазада тербелетін е жаын екі нуктеніц арацашыцтыгы электромагниттік толын шындыын береді:
(3.3)
Электромагниттік толынны негізгі сипаттамасы — оны тербеліс жиілігі (немесе периоды ). Себебі электромагниттік толын бір ортадан екінші ортаа ткенде толын зындыы згереді, ал жиілігі згермей траты кйде алады. Электр рісіні кернеулік жне магнит рісіні индукция векторларыны тербеліс баыттары толынны таралу баытына перпендикуляр. Демек, электромагниттік толын — клдене толын. Электромагниттік толынны таралу жылдамдыы кернеулік жне индукция векторлары жататын жазытытара перпендикуляр орналасады. Демек, электромагниттік толындаы жне векторлары бір-біріне жне толынны таралу жылдамдыыны баытына
перпендикуляр. Егер брандасы о брыны векторынан векторына арай айналдырса, онда брыны ілгерілемелі озалысы толын жылдамдыыны векторымен дл келеді (3.6-сурет). Сонымен, электромагниттік толындарды тербелуші электр зарядтарышыарып таратады. Бл алайша жзеге асады?
ткізгіштегі ток кші згергенде оны магнит рісі де згереді. Ал ток кшіні згеруі ткізгіштегі электр зарядтарыны озалыс жылдамдыыны згеруіне, яни зарядтарды демелі озалысына байланысты. Жне бл эксперимент жзінде длелденген. Ендеше, электромагниттік толын электр зарядтарыны демелі озалысы кезінде туындайды. Зарядты деуі нерлым лкен болса, туындаан толынны интенсивтігі сорлым жоары болады. Зарядталан блшек дей озаланда электромагниттік ріске тн инерттілік байалады. ріс дей озалан зарядталан блшектен блініп шыады да, электромагниттік толындар трінде кеістікте еркін тарала бастайды
Электромагниттік ріс
Электр рісін электр заряды бар денелер туызады. Бойымен электр зарядтары тетін ткізгішті тірегінде магнит рісі пайда болады. озалмайтын зарядты электр рісі барлы уаытта да згеріссіз алады. Біралыпты озалатын зарядтарды, яни траты электр тотарыны тірегінде пайда болатын магнит рісі де згермейді.
Ал егер электр заряды бар блшектер тынышты немесе біралыпты озалыс калпынан шыып, айнымалы озалыс жасаса, онда андай ріс пайда болар еді? Бл сраты жауабын аылшынны лы алымы Максвелл тапты.
Электр зарядтары айнымалы озаланда, яни кез келген айнымалы тота электр рісі де, магнит рісі де уаыт туіне арай згеріп отырады. Сонымен атар бл рістер, Максвеллді 1865 жылы теориялы пайымдауынша, здерін бірттас электро-магниттік ріс трінде керсетеді.
Максвелл сегіз жыл бойы тынбай жргізген физика-математикалы талдауларын 1873 жылы орытындылады. Ол бірттас электромагниттік рісті теориясын жасады жне оны бос кеістікте де толын трінде тарай алатынын длелдеді. Максвеллді электромагниттік ріс теориясыны тйіні мынаан саяды.
• 1. згеріп отыратын магнит рісі кеістікте згеріп отыратын электр рісін тудырады.
• 2. згеріп отыратын электр рісі кеістікте згеріп отыратын магнит рісін тудырады.
Осылайша згеріп отыратын электр жне магнит рістері р уаытта да зара байланыста болады, сондытан оларды ажырамас бірлігін электромагниттік ріс дейді. Электромагниттік рісті крнекі трде бейнелеу шін оны, бір жаынан, электр ерісіні Е кернеулік векторы арылы, екінші жаынан, магнит рісінін В индукция векторы арылы сипаттап кескіндейді.
Электромагниттік ріс — аиат нрсе. Ол материя формасыны бір трі болып табылады. Материя формасыны екінші трі зат.
Электр зарядтары айнымалы озалыс (мысалы, тербеліс) жасаанда, оларды туызатын айнымалы электромагнитгік рісі кеістікті бір нктесінен екінші нктесіне тарайды.
Айнымалы электромагниттік рісті кеістікте таралуын электромагниттік толын деп атайды.
Электромагниттік толынны пайда болуы туралы Максвеллді 1865 ж. айтан болжамы кейінірек эксперимент жзінде длелденді.
1887—1888 жж. Г. Герц жасаан тжірибелер айнымалы электромагниттік рісті кеістікте толын трінде тарайтынын крсетіп берді.
Электромагниттік толынны таралу механизмін былай тсіндіруге болады. Кеістікті белгілі бір нктесінде (мысалы, координаталары О бас нктесінде) заряд тербелмелі озалыс жасады дейік. Зарядты мндай тербелісі Е кернеулік векторыны да тербелісін туызып, оны санды мні (модулі) мен баыты периодты трде згеретін болады. Максвелл теориясы бойынша кеістікті на осы нктесінде В индукция векторы Е векторына перпендикуляр баытта тербеліс жасайды. Сонымен атар pic векторларыны тербелісі кеістікті крші нктелеріне беріледі.
Сйтіп, ріс векторларыны келесі нктелердегі тербелісі, алдыы нктелерге араанда кешігіп туындайды. Осылайша электромагниттік ріс кеістікті барлы баытында белгілі бір жылдамдыпен электромагниттік толын трінде
тарайды.
Электромагниттік толынмен механикалы толындарды састытары да, згешеліктері де бар. Соларды негізгілерін атап тейік.
• 1. Электромагниттік толын ртурлі заттарда да, вакуумде де тарай алады. Ал механикалы толындар тек заттарды белшектері атысатын орталарда ана (атты денеде, сйыта жне газда) тарайды. Механикалы толында ортаны райтын заттарды блшектері тербеледі. Ал электромагниттік толында рісті Е жне В векторлары ана тербеледі. Міне, сондытан электромагниттік тербеліс вакуумда да толын трінде тарай алады.
• 2. Электромагниттік толындар — тек клдене толындар болып табылады. Шынында да В индукция жне Е кернеулік векторлары бір-біріне перпендикуляр баытта тербеледі. Ал механикалы толындар клдене толындар да, бойлы толындар да бола алады.
• 3. Максвеллді теориялы есептеулері бойынша вакуумдегі электромагниттік толынны таралу жылдамдыы с = 2,99792458 • 108м/с = 3 • 108м/с траты шама.
Электромагниттік толынны таралу жылдамдыыны с векторы кернеулік Е жне индукция В векторларына перпендикуляр болады.
Максвелл крінетін а жарыты с = 3 • 108 м/с жылдамдыпен тарайтын электромагниттік толын деп жорыды. Кейінірек, жарыты таралу жылдамдыы эксперимент жзінде лкен длдікпен лшенген со, Максвеллді бл болжамы да шындыка айналды.
Тжірибеде лшенген жарыты таралу жылдамдыы Максвеллді теорияда анытаан электромагниттік толынны таралу жылдамдыымен длме-дл келді. Осылайша жарыты электромагниттік табиаты толы длелденді.
• 4. Вакуумге араанда заттаы электромагниттік толынны таралу жылдамдыы аз болады жне ол мына рнекпен аныталады:
v = c / n.
йткені ортаны сыну крсеткіші n > 1 (3-кесте), ал вакуумде n = 1.
• 5. Механикалы толындар сияты электромагниттік толындар да энергия тасиды. Жер бетіндегі тіршілікті, органикалы заттарды (аашты, кмірді, мнайды, газды, шымтезекті, т.б.) пайда болуы кн сулесімен келетін, яни электромагниттік толындармен жететін энергияа тікелей байланысты.
Электромагниттік толындардьщ толын зьшдыы, Т периоды, с жылдамдыы, v тербеліс жиілігі арасындаы атынастар механикалы толындардаы сияты згеріссіз калады:
= cT = c/v.
Электромагниттік толындарды вакуумнен зата ткенде жиілігі згермейді. йткені толындарды жиілігі оларды туызан кштерді жиілігіне ана байланысты болады. Ал толындарды зат ішіндегі v жылдамдыы згеретін боландытан, оны толын зындыы да згереді. Вакуумдегі толын зындыын , ал заттаы шамасын ' деп белгілесек, онда жоарыдаы формулаларды ескере отырып, мына рнектерді аламыз:
' = vT = /v = /n.
Тербелмелі электрлік контурда пайда болатын электромагниттік тербелістерді периоды Томсон формуласымен аныталатыны белгілі.
Бл рнек бойынша тербелмелі контурдаы шарыны (катушканы) L индуктивтілігін жне конденсаторды С сыйымдылыын згерте отырып, электромагниттік тербелісті Т периодын алауымызша згерте аламыз.
Жары толындары да, радиотолындар да, рентгендік сулелер де, электро-магниттік сулелерді баса трлері де на осындай жылдамдыпен тарайды. Олар тек бір-бірінен толын зындыы немесе жиілігі бойынша ана згешеленеді.
Сйтіп, біз барлы электромагниттік сулелерді табитты бірдей, яни олар электромагниттік толындар деген орытындыа келеміз. Суле жиілігі жоары болан сайын, оны таситын энергиясыны млшері де арта тседі, рі организмге тигізетін биологиялы жне химиялы рекеті де ерекше болады. Ультраклгін сулесіні лкен дозасы кз бен теріні заымдаса, ал рентгендік жне гамма-сулелер мірге кауіпті. Адам міріне е олайлы нр — жеке тсті біртекті (монохроматты) сулелерді осындысынан тратын а жары
50. Радионуклидтер жне оларды тірі жйелерге сері. Радинуклидтерді адам организміне тсу жолдарын атаыз. Радионуклидтер – бл элементтерді электрондарды атомдардан шыарып, оларды баса атомдара о жне теріс йондар жбын тзуімен осаа абілетті радиобелсенді сулелену шыаратын изотоптары. Мндай сулеленуді иондаушы деп атайды. Кейбір заттарда барлы изотоптар радиобелсенді болып табылады. Атап айтанда, олара технеций, прометий, сондай-а Д.И.Менделеев кестесіні полоний басталып трансурандылармен бітетін барлы элементтері жатады. Гелий ядроларыны (альфа –сулелену) немесе жылдам электрондардан (бетта – сулелену) тратын блшектер аынын корпускулалы сулелену деп атайды. Электромагнитті иондаушы сулелену – бл гамма - сулелену мен оан жаын рентгендік сулелену. Альфа жне бетта-сулелену организмнен тысары трып та оан сер ете алады. Иондаушы сулелену жоары дамыан азалара, бірінші кезекте – адама аса кшті сер етеді. Оан микроазалар тзімдірек келеді. Эксперименттік зерттеулер белсенділігі 3,7-1014 Бк (10 мы Ки) гамма сулеленуді (кобальт-60, цезий-137) уатты кздеріні асында жоары топтаы бірде-бір сімдік немесе жануар тірі алмайтындыын крсеткен. Трлі радинуклидтерді организмге сері аса сан алуандыымен ерекшелінеді, йтсе де жалпы аланда, олара мутагенді жне бластомогенді эффект тн. Мысалы, 131-иодты аз млшерінде аланша безді ызметі бзылады, ал кп млшерінде – зиянды ісіктер тзіледі. Радиациялы ластануды кздері. Радиациялы ауіптерді серлері шыан тегі бойынша табии жне антропогенді болып блінеді. Табии факторлара азба рудалары, жер абаттарындаы радиоактивті элементтерді блінуі кезіндегі сулелену жне т.б. жатады. Радиациялы ндіруге жне олдануа, атом энергиясын ндіруге жне ядер аруын сынауа байланысты жмыстар жатады. Сонымен адам міріне те ауіпті радиациялы антропогендік серлер адамзатты мына іс-рекетімен тыыз байланысты: • Атом нетксібі;
• Ядролы жарылыстар;
• Ядролы энергетика;
• Медицина мен ылым.
Блар оршаан ортаны радиоактивті элементтермен жне радияциялы сулелермен ластайды. Бдан баса атом нерксібі радиоактивті алдытарды кзі болып, адамзата жаа лкен ауіп жне лі шешімін таппаан мселені – оларды кму мен жою мселелерін алып келді. Келесі бір ауіпті радинуклид – стронций-90, ол ядролы сынатарды нтижесінде тзіледі (жартылай бліну периоды 27,7 жыл). Ол азаа асазан-ішек трактісі , кпе, тері жабыны арылы тсіп, аа мен жмса лпалара жиналады. Стронций анда патологиялы былыстар тудырады, ішке анны йылуына, сйек кемігіні рлысыны бзылуына келеді. Заымданан со за мерзімнен кейін (келесі рпатарда) ісіктер, а ан ауруы болуы ммкін. азіргі гигиена ылымыны зекті мселесі адам мір сретін ортаны зиянды жне ауіпті факторларын анытау ана емес, сонымен атар оларды халы денсаулыына тигізетін ауіп-атерін баалай білу болып табылады. ауіп-атер туызатын ртрлі факторлар наты елді, айматы жадайларына да туелді екенін ескеру ажет.
51. Клеткаларды репродуктивті жне интерфазалы лімдерін сипаттаыз.Клетканы репродуктивті немесе митотикалы лімі клетканы пролиферацияа абылеттілігі жойылады дегенді білдіреді. Бл радиоционды сер кезінде транда, М-фазадаы клеткалар шін тн. Алашы традиоционды емес митоз біткеннен кейін, клеткалар жеткілікті трде тез бліну абылеттілігін жоалтады. Бл эффект Бергонье жне Трибондо ережесіне баынады.
лпаларды радиосезімталдылыы пролифератты белсенділікке тікелей пропорциональды жне рылымыны дифференциясына кері пропорциональды деп,1906 жылы француз алымдары Бергонье жне Трибондо крсетіп берді. Бдан баса, клетканы митотикалы ліміні басталу уаыты сулеленуді дозасына туелді. 2 Гр дозамен сулеленуден кейін, тышанны фибробластары (клетки культуры) 70 жне 140 сааттан кейін ле бастады. Ал 4 Гр доза кезінде – 80% клеткалар 1 пострадиоционды блінуді аятады, біра екінші жне шінші блінуге тек ана 30% клеткалар атысты, ал аландары ле бастады.
Репродуктивті лімге келетін процесстер негізі болып ДНК структурасыны заымдалуы жатады: хромосомды айта рылу жне хромодидтерді абберациясы. Бларды атарына хромосомны фрагментациясын, хромосомды кпірлерді рылуы, саиналы хромосомалар, ішкі- жне хромосомааралы алмасулар жне т.б-ды айтуа болады.
Клетканы баса радиоционды инактивациясы тріне интерфазалы лім жатады. Бл клетканы интерфазасы кезінде байалады. Интерфазалы лім, кбінесе жоары радиосезімталдылыа иелі лимфоциттер шін тн. Интерфазалы лім дозаны бірнеше Грейінде дамиды. Бл кейінгі кезде, апоптозды серінен болады деп тжырымдады.
Басаша айтса, клетканы сулеленуі шін летальды нтижесі, те кп факторлармен айындалады, соларды ішінде клетка циклі бірінші орынды алады. Клетканы жоары радиосезімталдылыы М-фаза кезінде болады.
орыта келе, айта кететін болса, суле дозасыны кбейуінен барлы сулеленген клеткаларды заымдалу дрежесі жоарылайды, сонымен бірге заымдалан клеткалар блігі де жоарылайды. Аз доза кезінде клетка ліміні болу мімкіндігі бар, ал жоары дозада кейбір тіршілік ететін клеткаларды саталуы кепілді.
52. Иондаушы сулелерді организм дегейіндегі биологиялы серін тсіндірііз. Мысал келтірііз.Сулелендірілген затты атомы мен сулелерін иондара айналдыратын сулелердіиондаушысулелер деп атайды. Иондаушы сулелер биожйе шін 10-12 эВ. Егер иондайтын суле кші 10эВ жоары болса, иондайтын суле болады, егер 10эВ тмен болса жатпайды. Иондайтын суле дегеніміз оздырылан молекула, иондар, электродтар, радикалдар тудыратын суле.
Иондаушы сулелерді екі топа бліп арауа болады:
1. Электромагниттік ( рентген, - сулелер )
2. Корпускулярлы ( - жне - блшектер, нейтрондар, электрондар, протондар, позитрондар жне т.б. )
Электромагниттік иондаушы сулелерді жтылуыны негізгі 3 жолы бар екені аныталан. Олар:
1. Фотоэффект ( фотоэлектрикалы жол) тмен энергиясы кэВ болса сііріледі.
2. Комптон эффект – бірнеше жздеген кэВ- тан бірнеше МЭВ-а дейін.
3. Элетрон- позитрон эффектісі- энергиясы 10012 МэВ-тан жоары.
Ал корпускулярлы иондаушы сулелер:
блшектер – те жоары жылдамдытаы Не атомыны ядролары
– блшектер – те шапша электрондар немесе позитрондар аыны
Иондау немесе ядролы сулелер бактериялар мен вирустардан бастап сторектілерге дейін заым келтіреді. Бл заымны сипаты мен интенсивтілігі слелерді дозасына жне андай сулелер мен сер еткеніне тікелей байланысты болады.Суле дозасы кп болса, кез келген организм леді. Егер гамма сулелеріні адам денесіне сер ететін дозасы 50 -100P болса адам анына заым келеді.Ал ол доза 200-400 P болса, онда адам жмыс істеу абілетінен айырылады.Ал доза 600P боланда адам леді.Тірі организм рылымы жаынан жекелеген молекулалардан, клеткалардан жне макрожйеден трады деп арастыруа болады. Иондау сулелері тірі организмні осы ш дегейіне сер етеді.Ядролы сулелер организмге сер еткенде е алдымен молекула заымдалады.Заымдалу екі механизмнен трады: тікелей жне жанама.Тікелей заымдалу кезінеде сулелер бірден макромолекуланы зіне, ал жанама діс кезінде сулелер алдымен суа, су ертінділеріне содан со олардан блініп шыан ОH жне Н бос радикалдары макромолекулалара сер етеді. Иондау сулелер тірі организмге сер еткенде онда иондар мен озан атомдар пайда болады.Иондау сулелері денеге келіп енгенде 10-13 С ткенде , денеде иондар пайда болып тканьдер физикалы ,химиялы згеріске шырайды.Ядролы сулелер адам жне жануар организміні ртрлі бліктер мен жйелерін заымдайды.Лимфа безі, жілік майы,ккбауыр ,ішекте кілегейлі абаты жне т.б. иондаушы сулелерге те сезімтал.Организмді лтіретін доза бергенде ан ндіріп отыратын жілік майы клеткасын заымдайды, дозаны одан да кбейткенде ішекті заымдалуыны жан жануар леді.Ядролы сулелерге шыраан адам немесе жануарларды организмі жпалы ауруларды тез абылдаыш келеді.Адам тез артаяды.те аз болса да, ядролы сулелер абылдаан адамны хромосомы згеріске шырап, оны рпатары аурулы болып туады. Ядролы сулелер мен делген организмді емдеуге толы ммкіндік бар.Ол шін ан ю жне жілік майын айта салу трізді дістер пайдаланылады.