Сырты орта рекеттеріне азаны тым уалайты патологиялы реакциялары
Азаны орта факторлары серіне те жоары сезімтал болуыны негізі болып кейбір арнайы (спецификалы) мутациялар саналады. Ортаны зиянды факторлары барлы адамдарды заымдамай, тек кейбір осы мутациялара генетикалы бейімді азаларды ана заымдайды. Адам азасына енген химиялы осылыстарды метаболизміні (юиотрансформациясыны) генетикалы трыдан баыланатыны белгілі. Азаа енген химиялы заттарды биотрансформациясына атысатын патологиялы экогенетикалы реакцияларды алыптастыратын полиморфты локустара- цитохром P-450, N-ацетилтрансфераза, ан сарысуыны параксоназы жне холинэстеразасы, глюкоза-6-фосфат-дегидрогеназа, лактоза, протеиназ ингибаторы т.б. жатады. Экогенетикалы реакциялар кейбір сирек кездесетін мутантты аллельдер не полиморфты жйелер арылы, сол сияты бір немесе бірнеше гендер рекеті нтижесінде баылау ммкін.
Фармакогенетика- адам азасыны дрі-дрмек серлеріне арсы тым уалайтын реакцияларын зерттейді. Адамдарды кез- келген фармакогенетикалы реакциялары адам попуяциясында азіргі кезде олданылатын фармакологиялы заттарды олданана дейін эволюция процесінде алыптасан ке клемді генетикалы полиморфизмі негізінде дамиды. олданылатын дрі-дрмектерді тиімділігі мен осымша серлері ртрлі топтарда жне азаларда трліше болатындыы дрігерлік практикадан белгілі. Азаа дрі-дрмектерді стандартты дозасын енгізгеннен кейін оны андаы концентрациясы бір адамдарда оптиумнан (тиімді доза) тмен болса, яни сер етпесе, екінші біреулерде улау дегейіне жетер еді. Дрі- дрмектерді азадаы тадыры оны биотрансформациялануына немесе оны сіірілуіне, таралу (мшелерге, лпалара, жаушалара, оганнелалара), рецепторлармен зара ректтесу, метаболизм жне азадан шыарылу былысына байланысты. Осы фармакокинетикалы былыстарды рбір кезедері генетикалы трыдан баылауда болатыны, яни арнайы емес ферменттерді атысуымен жретіні сзсіз. Адам популяциясында ке клемді балансты полиморфизм болатынын ескерсек рбір дрі- дрмекті фармакинетикалы кезедердегі тадыры полиморфты ферменттер немесе белок жйесімен байланысты екені зінен- зі тсінікті. Безгекке арсы препараттарды (примахин, дифенилсульфан, сульфониламидтер, кк толуидин т.б.) абылдау эритроциттерді гемолизденуіне (еруіне) алып келеді. Фармакогеникалы ауруды таы бір трі- гипертермия рагі. Ол доминантты тип арылы тым уала"ды деп болжалады. Бл ауруды оздырушы факторлары болып кейбір инголяциялы анестетиктер (фтротан, этил эфирі, метоксифлуран) саналады. Ауру адамдарды дене температурасы 44 градуса дейін ктеріледі. Жне тахикардия, демалуды жиілеуі, гипоксия, ацидоз, гиперкалиемия, гипокальцемия т.б. байалады. Осындай 180 ауру аныталып, оларды 60% жректі тоталуы салдарынан дние салан. Болашатаы адамдарды денсаулыын сатауда адам экогенетикасыны маызы еселеніп сетіні сзсіз. Себебі, профилактикалы медицина- адам экогенетикасы тжырымына сай рбір дараларды алыпты тіршілік етуі биохимиялы полиморфизмні патологиялы экогенетикалы серлеріні алдын- алуы шін е олайлы жадайларды алыптастыруа баытталады.
-Экологиялы дадарыс (немесе ттенше экологиялы жадайлар) кезінде табиат пен оам арасындаы зара арым-атынас шиеленісе тседі. Бл кезде оамдаы ндіргіш кштер мен ндірістік атынастар биосферадаы тарихи алыптасан тепе-тедікті бзылуына сер етеді. Мны зі тптеп келгенде адамзат міріне ауіп тндіре бастады. Экологиялы дадарыс — айтымды процесс. Оны адамны белсенді трде жргізілген іс-рекеттері арылы біртіндеп жоюа болады. Мысалы, экологиялы таза энергия (жел, Кн, су) кздерін кеінен пайдалану немесе пайдалы казбаларды рі тиімді, рі кешенді пайдалану жне т.б. Тірі организмдерді сирек трлерін орау жмыстарын ата адаалау, ормандарды алпына келтіру, топыра нарлылыын арттыру жне т.б. жмыстар арылы да экологиялы дадарыстарды тотатуа болады.
Экологиялы апат — табиат пен оам арасындаы арым-атынас бден шиеленісіп кеткен жадайда байалады. Бл кезде табиатта алыптасан экологиялы тепе-тедік млдем бзылады, оны айтадан алпына келтіру ммкін емес. Сондытан да экологиялы апат айтымсыз процесс болып саналады. Экологиялы апат кбіне адамны тікелей немесе жанама іс-рекеттеріні нтижесінен пайда болады. Бл кезде кейбір сімдіктер мен жануарларды кптеген трлері млде жойылады.
Адамдарды іс-рекеттерінен соы 300 жылда старды 140- а жуы, ал сторектілерді 106 трі біржола жойылып кеткен. Антропогендік факторларды жануарлар дниесіне сер етуі жылдан-жыла айын байалуда.
Адамны жер бетіндегі табиата сер ету ауымдылыына байланысты адамзатты аладатып отыран экологиялы мселелерді, негізінен, ш топа бледі:
аламды экологиялы мселелер — мндай мселелерді бкіл адамзат біріге отырып шешуі тиіс. Оан атмосфераны, гидросфераны жне литосфераны аламды дегейде ластануын атауа болады. р трлі отын трлерін пайдалану кезінде жыл сайын атмосфераа орта есеппен 20 млрд т-дай кмірышыл газы блінеді. Бл ауа рамында кмірышыл газыны жинатала тсуіне тікелей сер етеді. Бл жадайлар климатты жаппай жылынуына ыпал етеді. Жер бетіне тскен кн сулелеріні брі де жерді ыздырады да, инфраызыл сулелер жылу трінде кері арыш кеістігіне таралады. Кері шаылысан бл сулелерді кмірышыл газы, метан, фреондар жне т.б. газдар здеріне сііреді де, температурактеріледі. Кнні кері шаылысан жылуын сііретін газдарды парниктік (жылыжайлы) газдар деп атайды. Парниктік газдарды атмосферада біртіндеп жинаталып, атмосферадаы жылу балансыны зреуін парниктік эффект деп атайды.
Айматы экологиялы мселелер — жер бетіндегі ауымды айматарды, яни бірнеше мемлекеттерді аумаын амтиды. Ондай экологиялы мселелерді бірнеше мемлекет бірігіп шешуі тиіс. Мндай экологиялы мселелерге жыл старын жне трансшекаралы су орларын жне т.б. табиат байлытарын орау жатады. Мысалы, бан Каспий теізін, Дунайжне Ертіс зендерін жне т.б. орау мысал бола алады.
Жергілікті экологиялы мселелер — белгілі бір жергілікті шаын ауматы табиат байлытарыны жеке тобын немесе бір ана трін ораумен ерекшеленеді. Мндай мселелер жергілікті дегейде (бір мемлекетті з ішінде) шешуді ажет етеді. Мысалы, Шарын шаталындаы геологиялы замандардан саталып келген шаан (ерен) тоайын орау немесе Алаклдегі реликті шаала (ара мойна шаала) трін сатап калу, Балаш кліні экологиялы жадайы жне т.б. атауа болады.
Жоарыда аталан экологиялы мселелерді брі бір-бірімен зара тыыз байланысты. йткені кейде жергілікті мселелер айматыа, ал айматы мселелер аламды мселелерге ауысып кетуі де ммкін.